ISSN: 1790-6881 Τόμος VΙII Τεύχος 4 Η Ελλϊδα μετϊ την κρύςη* υγγραφϋασ: Καθηγητόσ Γκύκασ Α. Φαρδούβελησ Οικονομικόσ Σύμβουλοσ Ομίλου& Επικεφαλήσ Οικονομικών Ερευνών Ανακοίνωςη ςτο Επιςτημονικό Συμπόςιο: «Τομέσ, ρήξεισ και αδράνειεσ ςτη μεταπολεμική Ελλάδα» τησ Εταιρείασ Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτιςμού & Γενικήσ Παιδείασ, 19 Απριλίου 2013 Ειςαγωγό ΡΗΣΡΑ ΜΗ ΕΤΘΤΝΗ Σο ϋντυπο αυτό εκδόθηκε από την Σρϊπεζα Eurobank Ergasias Α.Ε. ( Eurobank ) και δεν επιτρϋπεται να αναπαραχθεύ κατϊ οποιονδόποτε τρόπο από τα πρόςωπα ςτα οπούα αποςτϋλλεται ό να δοθεύ ςε οποιοδόποτε ϊλλο πρόςωπο. Σο ϋντυπο αυτό δεν αποτελεύ προςφορϊ αγορϊσ ό πώληςησ ούτε πρόςκληςη για υποβολό προςφορών αγορϊσ ό πώληςησ των κινητών αξιών που αναφϋρονται ςε αυτό. Η Eurobank και ϊλλοι που ςυνδϋονται με αυτόν ενδϋχεται να ϋχουν ςυμμετοχϋσ και ενδϋχεται να πραγματοποιούν ςυναλλαγϋσ ςε κινητϋσ αξύεσ εταιρειών που αναφϋρονται ςτο παρόν, καθώσ επύςησ ενδϋχεται να παρϋχουν ό να επιδιώκουν να παρϊςχουν υπηρεςύεσ επενδυτικόσ τραπεζικόσ ςτισ εταιρεύεσ αυτϋσ. Οι επενδύςεισ που αναλύονται ςτο ϋντυπο αυτό μπορεύ να εύναι ακατϊλληλεσ για επενδυτϋσ, με κριτόρια τουσ ςυγκεκριμϋνουσ επενδυτικούσ ςτόχουσ τουσ και την οικονομικό κατϊςταςό τουσ. Οι πληροφορύεσ που περιϋχονται ςτο παρόν ϋχουν αποκλειςτικϊ ενημερωτικό ςκοπό και προϋρχονται από πηγϋσ που θεωρούνται αξιόπιςτεσ αλλϊ δεν ϋχουν επαληθευτεύ από την Eurobank. Οι απόψεισ που διατυπώνονται ςτο παρόν ενδϋχεται να μη ςυμπύπτουν με αυτϋσ οποιουδόποτε μϋλουσ τησ Eurobank. Καμμύα δόλωςη ό διαβεβαύωςη (ρητό ό ςιωπηρό) δεν δύδεται όςον αφορϊ την ακρύβεια, πληρότητα, ορθότητα ό χρονικό καταλληλότητα των πληροφοριών ό απόψεων που περιϋχονται ςτο παρόν, οι οπούεσ μπορούν να αλλϊξουν χωρύσ προειδοπούηςη. Καμμύα απολύτωσ ευθύνη, οπωςδόποτε και αν γεννϊται, δεν αναλαμβϊνεται από την Eurobank ό από τα μϋλη του Διοικητικού υμβουλύου τησ ό τα ςτελϋχη τησ ό τουσ υπαλλόλουσ τησ όςον αφορϊ το περιεχόμενο του παρόντοσ. Άρθρα, μελϋτεσ, ςχόλια κ.λπ. εκφρϊζουν αποκλειςτικϊ τισ απόψεισ του ςυντϊκτη τουσ. Ανυπόγραφα ςημειώματα θεωρούνται τησ ςυντϊξεωσ. Άρθρα, μελϋτεσ, ςχόλια κ.λπ. που υπογρϊφονται από μϋλη τησ ςυντακτικόσ επιτροπόσ, εκφρϊζουν τισ προςωπικϋσ απόψεισ του γρϊφοντα. όμερα, τον Απρύλιο του 2013, η Ελλϊδα βρύςκεται ςτον ϋκτο χρόνο ςυνεχόμενησ ύφεςησ, με μια ςωρευτικό μεύωςη τησ οικονομικόσ δραςτηριότητασ που ςτο τϋλοσ του ϋτουσ θα πληςιϊζει το 25% και με την ανεργύα να ϋχει όδη ξεπερϊςει το 27%. Σα ερωτόματα εύναι πολλϊ: Πότε θα ςταματόςει η διαρκόσ πτώςη ςτα ειςοδόματα και το βιοτικό επύπεδο του Έλληνα πολύτη; Και όταν ςταματόςει, ποιο θα εύναι το ςκηνικό ςτην Ελλϊδα μετϊ την κρύςη; Θα μπορϋςει η χώρα μασ να ανακϊμψει και να ακολουθόςει με γρόγορουσ ρυθμούσ τισ ανεπτυγμϋνεσ οικονομύεσ τησ Δυτικόσ Ευρώπησ, ϋςτω ξεκινώντασ από ϋνα πολύ χαμηλότερο ςημεύο βιοτικού επιπϋδου; ό θα παραμϋνει ςε διαρκό ςταςιμότητα, που μεταφρϊζεται ςε ακόμα μεγαλύτερη ςχετικό επιδεύνωςη του βιοτικού επιπϋδου; Με βϊςη τη μϋχρι ςόμερα πορεύα τησ οικονομύασ και των ςυντελεςτών τησ, ςτην παρούςα ανακούνωςη γύνεται προςπϊθεια να διατυπωθούν τεκμηριωμϋνεσ προβλϋψεισ και να δοθούν όςο το δυνατόν πιο ςυγκεκριμϋνεσ απαντόςεισ. 1 Η ανακούνωςη ξεκινϊει με μια ςύντομη περιγραφό τησ ελληνικόσ κρύςησ. υνεχύζει με την παρουςύαςη των μεγϊλων ανιςορροπιών τησ ελληνικόσ οικονομύασ και τησ προςπϊθειασ διόρθωςόσ τουσ. Η διόρθωςη των ανιςορροπιών αυτών αποτελεύ προώπόθεςη για την αποφυγό τησ ςταςιμότητασ διαρκεύασ. Δεν αρκεύ, όμωσ, η διόρθωςη των αςτοχιών του παρελθόντοσ για να φϋρει μια νϋα υγιό τροχιϊ ανϊπτυξησ. Απαιτεύται να μεταλλαχτεύ ςταδιακϊ και η ύδια η διϊρθρωςη τησ οικονομύασ, με μεγαλύτερη διαφϊνεια, με ςταθερούσ κανόνεσ λειτουργύασ, μεγαλύτερη αποτελεςματικότητα του κρϊτουσ, λιγότερη γραφειοκρατύα και περιςςότερη εξωςτρϋφεια. Επιπλϋον, χρειϊζεται και η υπόλοιπη Ευρώπη να αποφύγει μια δεκαετύα ςταςιμότητασ ιαπωνικού τύπου. Έτςι, ςτην ανακούνωςη γύνεται και μια ςύντομη περιγραφό του μϋλλοντοσ τησ Ευρωζώνησ. Ζ αλαθνίλσζε, ζπλεπώο, επεθηείλεηαη θαη πέξα από ηελ παξαδνζηαθή αθαδεκατθή αλάιπζε, πνπ εθ ησλ πζηέξσλ δηαηππώλεη ζεσξίεο κε βάζε γεγνλόηα ηνπ παξειζόληνο. Τν θείκελν παξακέλεη ρξήζηκν ζηνλ κειινληηθό αλαγλώζηε, αθόκα θαη αλ νη πξνβιέςεηο ηεο Αλαθνίλσζεο γηα ην κέιινλ δελ επνδσζνύλ επαθξηβώο, αθνύ πεξηέρεη κηα αλάιπζε ησλ θύξησλ αληζνξξνπηώλ ηεο ειιεληθήο νηθνλνκίαο, θαζώο θαη ησλ δξάζεσλ πνπ απαηηνύληαη γηα κηα ηζνξξνπεκέλε κειινληηθή αλάπηπμε. * Οι ευχαριςτύεσ μου ςτον Θεοδόςιο αμπανιώτη, Οικονομικό Αναλυτό τησ Δ/νςησ Οικονομικών Μελετών και Προβλϋψεων τησ EUROBANK για τα εποικοδομητικϊ του ςχόλια 1
Σεπ-92 Οκη-96 Νοε-00 Δεκ-04 Ιαν-09 Φεβ-13 1. H κρύςη Σο τελευταύο τρύμηνο του 2009, η Ευρώπη ανακϊλυπτε με ϋκπληξη ότι τα ςτοιχεύα για το δημοςιονομικό ϋλλειμμα τησ Ελλϊδασ ϋδειχναν ϋνα κρϊτοσ ςε κατϊρρευςη. Οι δαπϊνεσ Γενικόσ Κυβϋρνηςησ το 2009 ϋφταναν τα 125δις., 41% πϊνω από τα ϋςοδα, που όταν μόνον 89δις. 2 Η ανακούνωςη του τερϊςτιου δημοςιονομικού ελλεύμματοσ αφύπνιςε τουσ αξιολογικούσ ούκουσ, οι οπούοι ϋςπευςαν να αναλύςουν ϊμεςα τη δυναμικό του ελληνικού χρϋουσ ςε ςυνθόκεσ ύφεςησ διαρκεύασ. Αποτϋλεςμα, η ανακϊλυψη για την ϋλλειψη βιωςιμότητϊσ του και η πρώτη υποβϊθμιςη τησ Ελλϊδασ ςτισ αξιολογόςεισ τουσ. Πρώτη η Fitch υποβϊθμιςε την Ελλϊδα ςτισ 22 Οκτωβρύου, μύα μϋρα μετϊ τη γνωςτοπούηςη του διπλϊςιου ελλεύμματοσ για το 2009, κατϊ μύα βαθμύδα ςε Α- από Α. τη ςυνϋχεια ακολούθηςαν και ϊλλεσ υποβαθμύςεισ απο τον ύδιο ούκο και από ϊλλουσ. υγχρόνωσ, μια μεγϊλη γκϊμα οικονομολόγων από διϊφορα ερευνητικϊ ινςτιτούτα και τρϊπεζεσ ξεκύνηςαν να παρακολουθούν την οικονομύα τησ Ελλϊδασ και να εκδύδουν αναλύςεισ. Η Ελλϊδα βρϋθηκε ςτο επύκεντρο τησ επικαιρότητασ. 3 Σο 2010, η κρύςη ςτην Ελλϊδα μεταφϋρθηκε και ςε ϊλλεσ χώρεσ τησ Ευρωζώνησ, με πρώτεσ την Ιρλανδύα και Πορτογαλύα, που και αυτϋσ μπόκαν ςε Μνημόνια. Η βαθύτερη αιτύα για τη μεταφορϊ τησ κρύςησ όταν οι μεγϊλεσ ατϋλειεσ ςτην αρχιτεκτονικό τησ Ευρωζώνησ, ϋνα ζότημα πολύπλοκο και ευρύ, που αναλύεται μερικώσ αργότερα ςτην Ενότητα 5. 6 μ.β. (GR, CY) 2800 2400 2000 1600 1200 800 400 0 Διϊγραμμα 1 Περιθώρια Αποδόςεων 10-ετών ομολόγων (επτϋμβριοσ 1992 Υεβρουϊριοσ 2013) Στεματισμός Εσρωδώνες Παγκόσμια Κρίσε Ελλενική Κρίσε μ.β. 1400 1200 1000 800 Ελλάδα 600 Κύπρος 400 Ιταλία Ισπανία 200 Ιρλανδία Πορτογαλία 0 Η ϋλλειψη βιωςιμότητασ του δημόςιου χρϋουσ προβλημϊτιςε τουσ παραδοςιακούσ δανειςτϋσ τησ Ελλϊδασ. Οι απαιτούμενεσ αποδόςεισ τουσ για να επενδύςουν ςε ελληνικουσ τύτλουσ αυξόθηκαν υπϋρμετρα, ενω οι περιςςότεροι αρνόθηκαν να αγορϊςουν νϋα ελληνικϊ ομόλογα, ακόμα και ςτα υψηλότερα επιτόκια. 4 Σο ελληνικό κρϊτοσ, όμωσ, χρειαζόταν δανειακϊ κεφϊλαια για να αποπληρώςει τα ομόλογα που ϋληγαν, καθώσ και μϋροσ βαςικών αναγκών του, όπωσ οι μιςθού και οι ςυντϊξεισ. Σότε οι εταύροι ςτην Ευρωζώνη ϋςπευςαν να δανεύςουν την Ελλαδα με τη ςυνδρομό και του ΔΝΣ ώςτε να αποφευχθεύ η ςτϊςη πληρωμών και η πιθανό κατϊρρευςη τησ ελληνικόσ οικονομύασ. Η Ελλϊδα μπόκε ςε Μνημόνιο ςυνεργαςύασ με τουσ δανειςτϋσ τησ τον Μϊιο του 2010 με ςτόχο τη διόρθωςη των ανιςορροπιών τησ οικονομύασ, τη βιωςιμότητα του χρϋουσ και την επιςτροφό των δανεικών. 5 2 3 4 5 Σύκθσλα κε ηα ηειεπηαία ζηνηρεία ηεο Eurostat, από ηηο δαπάλεο ησλ 125 δηο, νη ηόθνη αληηπξνζώπεπαλ κόλνλ ηα 12δηζ. Τν κεγαιύηεξν κέξνο ηνπ ειιείκκαηνο νθείινληαλ ζηηο δαπάλεο γηα κηζζνύο ηεο Κεληξηθήο Κπβέξλεζεο ( 22,3δηζ.) θαη ζηηο δαπάλεο ησλ θνξέσλ θνηλσληθήο αζθάιηζεο ( 40δηζ.). Σην παξειζόλ, νη δηαρεηξηζηέο επελδπηηθώλ ραξηνθπιαθίσλ δελ έδηλαλ ηδηαίηεξε πξνζνρή γηα κηα ελδειερή αλάιπζε ηεο νηθνλνκίαο ηεο Διιάδαο, επεηδή ε ρώξα ήηαλ κηθξή ζε πιεζπζκό θαη ΑΔΠ θαη νη εηαηξείεο ηεο απνηεινύζαλ έλα κηθξό κόλνλ πνζνζηό, 2% κε 3%, ησλ θαηαλνκώλ ηνπο ζε επξσπατθέο κεηνρέο. Τν θόζηνο κηαο ελδειερνύο αλάιπζεο επηζθίαδε ην όπνην αλακελόκελν όθεινο. Ζ άξλεζε απηή κάιηζηα επεθηάζεθε θαη ζην δαλεηζκό ησλ ειιεληθώλ επηρεηξήζεσλ θαη ησλ ειιεληθώλ ηξαπεδώλ κέζσ νκνινγηαθώλ εθδόζεσλ, παξά ην γεγνλόο όηη ιεηηνπξγνύζαλ παξαδεηγκαηηθά έσο ηόηε θαη είραλ απνθύγεη ηα ρεηξόηεξα ηεο πξνεγνύκελεο δηεζλνύο θξίζεο. Γηα έλα πην ιεπηνκεξή ρξνληθό ηεο δηεζλνύο θαη ηεο ειιεληθήο θξίζεο από ην 2007 δείηε Φαξδνύβειεο (2011). Σημείωςη: Μηνιαίοι μέςοι όροι. Ελληνικά & κυπριακά περιθώρια ςτον αριςτερό άξονα. Η μονάδα βάςη (μ.β.) ιςούται με το 1/100 τησ ποςοςτιαίασ μονάδασ. Πηγή: Eurostat, Eurobank Research Η κρύςη ςτην Ευρωζώνη, και ιδιαύτερα για τισ χώρεσ του Νότου, απεικονύζεται ςτο Διϊγραμμα 1, όπου περιγρϊφονται τα περιθώρια επιτοκύων τουσ ςε ςχϋςη με το δεκαετϋσ γερμανικό Bund. Όςο μεγαλύτερο το περιθώριο, τόςο λιγότερη εμπιςτοςύνη ϋχει ϋνασ επενδυτόσ ότι η χώρα θα του επιςτϋψει πύςω το ποςό των ευρώ που υποςχϋθηκε. Εύναι φανερό ότι δεν εύναι όλεσ οι χώρεσ ύδιεσ πια ςτην Ευρωζώνη. Οι χώρεσ του Νότου διαφοροποιούνται ϋντονα από τη Γερμανύα. Η Ελλϊδα ϋχει τα υψηλότερα περιθώρια. Σο ύψοσ τουσ δεύχνει κατϊρρευςη τησ εμπιςτοςύνησ για το ελληνικό Δημόςιο. Μϊλιςτα τα περιθώρια εύναι υψηλότερα ακόμα και ςε ςχϋςη με την εποχό πριν την ϋλευςη του ευρώ, τότε που ο κύριοσ κύνδυνοσ για ϋναν αγοραςτό ελληνικού ομολόγου όταν η αλλαγό ςτην αξύα τησ ιςοτιμύασ! 7 Σα υψηλϊ περιθώρια επιτοκύων δημιουργούν το εύλογο ερώτημα: Θα μπορϋςει ποτϋ η Ελλϊδα να αντιμετωπύςει ξανϊ περιθώρια επιτοκύων δανειςμού ςτο 1/5 τησ ποςοςτιαύασ μονϊδασ, εκεύ δηλαδό που βρύςκονταν ςτη δεκαετύα του 2000; 6 Βιέπεηε, π.ρ. De Grauwe (2011). 7 Τα πεξηζώξηα πξηλ ηε δεκηνπξγία ηεο Δπξσδώλεο εθθξάδνληαη ζε δηαθνξεηηθά λνκίζκαηα θαη αληηθαηνπηξίδνπλ όρη κόλνλ πηζησηηθό θίλδπλν αιιά θπξίσο ηνλ θίλδπλν δηνιίζζεζεο ηνπ λνκίζκαηνο έλαληη ηνπ γεξκαληθνύ Μάξθνπ. Τόηε ν πηζησηηθόο θίλδπλνο ήηαλ θαη ζεσξνύληαλ ζρεδόλ κεδέλ. Ζ ζύγθιηζε επηηνθίσλ πξηλ ην 1999 έδεηρλε όηη νη αγνξέο βειηίσζαλ ηηο πξνζδνθίεο ηνπο γηα ηελ έληαμε έθαζηεο ρώξαο ζηελ Δπξσδώλε. Γηα ηελ Διιάδα ε εκεξνκελία έληαμεο ήηαλ ε 1/1/2001. Βιέπεηε Hardouvelis, Malliaropulos and Priestley (2006). 2
Ιζοδύγιο Τρετοσζών Σσναλλαγών % ΑΕΠ, μ.ο. 1999-2009 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2013 2014 προβλέυεις Ε.Ε. Θα την εμπιςτευτεύ ξανϊ η διεθνόσ επενδυτικό κοινότητα; Θα μπορεύ να δανεύζεται ιςότιμα με τουσ υπόλοιπουσ Ευρωπαύουσ εταύρουσ; Θα μπορεύ να αποτελεύ ενεργό και ανεξϊρτητο μϋλοσ του οικονομικού γύγνεςθαι; Ή απλώσ θα επιβιώνει ξεκομμϋνη από τισ διεθνεύσ αγορϋσ, από τη διεθνό οικονομύα και φυςικϊ τη διεθνό πολιτικό; 2. Οι ανιςορροπύεσ τησ οικονομύασ και οι προςπϊθειεσ διόρθωςησ Η κρύςη ανϋδειξε τισ προώπϊρχουςεσ μεγϊλεσ μακροοικονομικϋσ ανιςορροπύεσ και διαρθρωτικϋσ αδυναμύεσ τησ ελληνικόσ οικονομύασ: το ϋλλειμμα ανταγωνιςτικότητασ και την οργανωτικό ανεπϊρκεια του κρϊτουσ. Οι δύο αυτϋσ ανιςορροπύεσ γύνονται εμφανεύσ ςτα μεγϊλα δύδυμα ελλεύμματα, το ϋλλειμμα ιςοζυγύου τρεχουςών ςυναλλαγών και το δημοςιονομικό ϋλλειμμα. Γύνονται εμφανεύσ και ςτα υψηλϊ δύδυμα χρϋη (το δημόςιο και το εξωτερικό), που αποτελούν τη διαχρονικό ςυςςώρευςη των αντύςτοιχων ετόςιων ελλειμμϊτων. 8 15 10 5 0-5 -10-15 Διϊγραμμα 2 Δημοςιονομικό Ιςοζύγιο & Ιςοζύγιο Σρεχουςών υναλλαγών (μ.ο. ετών 1999-2009, ΕΖ-12) GR Πηγή: Ευρωπαΰκή Επιτροπή, Eurobank Research PT FR το Διϊγραμμα 2 απεικονύζονται δύο από τισ μεγϊλεσ ανιςορροπύεσ τησ Ελλϊδασ ςτα χρόνια τησ ΟΝΕ ςυγκριτικϊ με τισ υπόλοιπεσ χώρεσ τησ Ευρωζώνησ. Η Ελλϊδα ςπϊζει τα ρεκόρ ςε ανιςορροπύεσ, δεν ϋχει δημοςιονομικό πειθαρχεύα και δεν εύναι ανταγωνιςτικό. Η Ελλϊδα βρύςκεται ςτο χαμηλότερο ςημεύο, πρϋπει να βελτιώςει την ανταγωνιςτικότητα και τα δημοςιονομικϊ τησ. 2.1 Δημοςιονομική ανιςορροπία IT 8 Γηα κηα ζρεηηθά πξνθεηηθή αλάιπζε ησλ αληζνξξνπηώλ πξηλ από ηελ θξίζε θαη ηε ζηαζηκόηεηα πνπ έκειιαλ λα θέξνπλ, βιέπεηε Φαξδνύβειεο (2007) θαη (2008). DE EA-12 AT IE ES NL BE Δίδυμα Ελλείμματα Δίδυμα Πλεονάζμαηα CY LU y = 1,96x + 3,22 R 2 = 0,64-8 -6-4 -2 0 2 4 Ιζοδύγιο Γενικής Κσβέρνεζες % ΑΕΠ, μ.ο. 1999-2009 FI το Διϊγραμμα 3 προβϊλλονται τα ϋςοδα, οι ςυνολικϋσ δαπϊνεσ και οι πρωτογενεύσ δαπϊνεσ (ςυνολικϋσ δαπϊνεσ μεύον δαπϊνεσ τόκων) τησ Γενικόσ Κυβϋρνηςησ από το 1988 ϋωσ ςόμερα. Η Ελλϊδα αύξηςε τα ϋςοδα πριν την ϋνταξη ςτην ΟΝΕ, δεν μεύωςε τισ πρωτογενεύσ δαπϊνεσ. Οι πρωτογενεύσ δαπϊνεσ αυξϊνονταν πριν την εύςοδο ςτην Ευρωζώνη, αλλϊ τα ϋςοδα αυξϊνονταν πιο γρόγορα. Έτςι, πριν την τελικό εύςοδο ςτην Ευρωζώνη, η χώρα μασ εύχε πρωτογενό πλεονϊςματα. Η περύοδοσ πρωτογενών πλεοναςμϊτων όταν από το 1993 ϋωσ το 2003. Από το 2004 ϋωσ το 2006, παρϊ την ιςχυρό ανϊπτυξη και το ευνοώκό μακροοικονομικό περιβϊλλον, τα πρωτογενό πλεονϊςματα μετατρϋπονται ςε ελλεύμματα. Σότε δεν ϋχει διαφανεύ ακόμα ο δημοςιονομικόσ εκτροχιαςμόσ. τη ςυνϋχεια, όμωσ, από το 2007 ϋωσ το 2009, η κατϊςταςη επιδεινώνεται, με δραματικό αύξηςη των δαπανών. Ενώ ϋωσ το 2006 οι δαπϊνεσ παρϋμεναν ελεγχόμενεσ ωσ ποςοςτό του ΑΕΠ, από το 2007, πολύ πριν την ύφεςη τησ ελληνικόσ οικονομύασ, ξεκύνηςε το μεγϊλο ελληνικό πϊρτι. Επόλθε ϋνασ ϊνευ προηγουμϋνου δημοςιονομικόσ εκτροχιαςμόσ, που διόρκεςε ϋωσ το 2009. 55 50 45 40 35 30 25 % ΑΕΠ Διϊγραμμα 3 Εξϋλιξη μεγεθών Γενικόσ Κυβϋρνηςησ 1988-2014 54,0 51,3 50,5 51,7 50,7 49,6 48,8 48,1 46,8 45,2 44,5 45,0 46,2 47,1 44,5 45,3 45,8 45,4 44,7 45,1 46,0 47,2 44,9 44,4 45,0 45,5 45,5 44,6 45,3 44,1 42,7 42,1 43,5 40,9 41,0 40,1 39,9 40,6 39,6 43,4 41,3 43,9 44,1 39,3 40,6 41,8 42,3 42,0 40,9 36,2 37,0 37,8 39,7 39,9 40,7 40,7 40,6 35,5 39,4 34,1 34,2 39,3 38,4 33,0 33,4 36,5 37,4 39,0 39,2 36,6 38,3 35,9 34,8 33,9 32,1 31,0 29,2 28,6 34,8 33,5 32,4 Πρφηογενείς Δαπάνες Δαπάνες Έζοδα Πηγή: Ευρωπαΰκή Επιτροπή, Eurobank Research Η προςπϊθεια μετϊ το 2009 για την επανόρθωςη του δημοςιονομικού εκτροχιαςμού όταν μεγϊλη (Πύνακασ 1). Οι μειώςεισ δαπανών την περύοδο 2009- όταν δραςτικϋσ, ενώ τα ϋςοδα παρϋμειναν υψηλϊ παρϊ το μϋγεθοσ τησ ύφεςησ. Σο πρωτογενϋσ ιςοζύγιο βελτιώθηκε κατϊ 9.3 π.μ. του ΑΕΠ. Όμωσ οι φόροι πϊλι επιβϊρυναν μόνο τουσ ςυνόθεισ υπόπτουσ, τουσ νομοταγεύσ πολύτεσ και η παραοικονομύα, ιδύωσ η μαύρη εργαςύα, ανθεύ. Πύνακασ 1 Ελλϊδα: Δημοςιονομικό ύγκλιςη Γενικόσ Κυβϋρνηςησ Πρφηογενείς Πρφηογενές Σσνολικό Έζοδα δαπάνες Έλλειμμα Έλλειμμα ( δις) ( δις) (% ΑΕΠ) (%ΑΕΠ) 2009 88,6 112,7-10,5-15,8 2010 90,2 100,9-4,9-11,1 2011 88,1 92,9-2,4-9,8 86,7 87,3-1,2-6,0 3
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 1995Q1 1995Q3 1996Q1 1996Q3 1997Q1 1997Q3 1998Q1 1998Q3 1999Q1 1999Q3 2000Q1 2000Q3 2001Q1 2001Q3 2002Q1 2002Q3 2003Q1 2003Q3 2004Q1 2004Q3 2005Q1 2005Q3 2006Q1 2006Q3 2007Q1 2007Q3 2008Q1 2008Q3 2009Q1 2009Q3 2010Q1 2010Q3 2011Q1 2011Q3 Q1 Q3 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2013 2014 Προβλέυεις ΔΝΤ Πηγή: Υπουργείο Οικονομικών 16 % 14 15,9 14,4 2.2 Έλλειμμα ανταγωνιςτικότητασ 12 10 8 6 4 2 0-2 10,9 8,8 7,9 5,4 3,6 3,3 2,7 2,4 1,6 1,7 1,2 4,5 2,1 4,2 3,7 3,9 3,4 3,5 2,9 3,0 3,3 3,0 3,3 2,22,4 2,32,1 2,2 2,2 2,2 2,1 1,2 1,3 4,7 1,6 0,3 3,1 2,7 1,0 2,5 1,7 1,5-0,8-0,4 Σο ϋλλειμμα ανταγωνιςτικότητασ όταν πϊντα το βαθύτερο πρόβλημα αφού εύναι διϊχυτο παντού, ςε ποικύλουσ τομεύσ, αγορϋσ, δραςτηριότητεσ και οικονομικϋσ ςχϋςεισ. Γύνεται ιδιαύτερα εμφανϋσ όταν η χώρα μασ ςυγκρύνεται με ϊλλεσ χώρεσ. Πηγϊζει από ςειρϊ αδυναμιών ςε μικροοικονομικό και μακροοικονομικό επύπεδο και ιδιαύτερα από την αδυναμύα του κρϊτουσ να επιβϊλλει ϋνα πλαύςιο κανόνων ςτισ οικονομικϋσ και κοινωνικϋσ ςχϋςεισ των πολιτών μεταξύ τουσ καθώσ και ςτισ ςχϋςεισ τουσ με το κρϊτοσ, με τρόπο που να διαςφαλύζει, να εξυπηρετεύ και να γύνεται ςεβαςτό από όλουσ, χωρύσ ςυγχρόνωσ να εμποδύζει τη δημιουργικότητα και την επιχειρηματικότητα. Δυςτυχώσ, το ελληνικό κρϊτοσ αδυνατεύ να δημιουργόςει ϋνα πλαύςιο κινότρων και εκούςιασ υπακοόσ ςτην ϋννομη τϊξη και αναγκϊζεται να οχυρώνεται πύςω από δύςκαμπτουσ νόμουσ. 5,0 2,5 0,0 % Διϊγραμμα 4 Έλλειμμα Σρεχουςών υναλλαγών (% ΑΕΠ, 1991-) Ιζοδ. Εμπορικό & Υπερεζιών (τφρίς καύζιμα & πλοία) Ιζοδ. Τρετοσζών Σσναλλαγών Ελλάδα Εσρφδώνε Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ., Eurostat, Eurobank Research τη διϊρκεια τησ τριετύασ 2010- ϋγινε ςημαντικό πρόοδοσ και ςε αυτό τον τομϋα. Οι μεταρρυθμύςεισ ςτην αγορϊ εργαςύασ οδόγηςαν ςτη βελτύωςη ϊνω των 25 π.μ. ςτην ανταγωνιςτικότητα κόςτουσ από τα υψηλϊ του 2009 (Διϊγραμμα 6). Διϊγραμμα 6 Πρόοδοσ ςτην ανταγωνιςτικότητα κόςτουσ (πραγματικόσ εναρμονιςμϋνοσ δεύκτησ ανταγωνιςτικότητασ βϊςει του κόςτουσ εργαςύασ ανϊ μονϊδα προώόντοσ ςτο ςύνολο τησ οικονομύασ) 120 115 110 105 100 95 90 85 80 Πηγή: ΤτΕ, Eurobank Research Σο ϋλλειμμα ανταγωνιςτικότητασ αντικατοπτρύζεται τόςο ςτο τερϊςτιο ϋλλειμμα τρεχουςών ςυναλλαγών (Διϊγραμμα 4) όςο και ςτον υψηλότερο ελληνικό πληθωριςμό (Διϊγραμμα 5) ςε ςχϋςη με ϊλλεσ χώρεσ τησ Ευρωζώνησ. Αγορϊζουμε πολύ περιςςότερα αγαθϊ και υπηρεςύεσ από ό,τι πουλϊμε ςτουσ ξϋνουσ. Η ελληνικό οικονομύα δεν ϋχει τη δυνατότητα να παρϊγει ανταγωνιςτικϊ αγαθϊ και υπηρεςύεσ. Ωσ αποτϋλεςμα, το εξωτερικό χρϋοσ τησ χώρασ εύχε αυξηθεύ από 94% του ΑΕΠ ςτο τϋλοσ του 2003 ςτο 184% ςτο τρύτο τρύμηνο του 2010. 9 9-2,5-5,0-7,5-10,0-12,5-15,0-17,5 Βιέπεηε, π.ρ. Μαιιηαξόπνπινο (2011) Διϊγραμμα 5 Πληθωριςμόσ vs EA-17 vs EER-20 + EA-17 Πηγή: Ευρωπαΰκή Κεντρική Τράπεζα, Eurobank Research Σο μοναδιαύο κόςτοσ εργαςύασ προςαρμόζεται πιο γρόγορα ςτην Ελλϊδα από ό,τι ςτην Ιςπανύα, την Πορτογαλύα και την Κύπρο. Η βελτύωςη εύναι παρόμοια με τησ Ιρλανδύασ. Σο ϋλλειμμα τρεχουςών ςυναλλαγών βαύνει ςυνεχώσ μειούμενο χϊρη ςτην αύξηςη των εξαγωγών, τη μεύωςη των ειςαγωγών ωσ αποτϋλεςμα και τησ ύφεςησ και την μεύωςη των πληρωμών για τόκουσ ςτο εξωτερικό χϊριν του PSI. Η ελληνικό οικονομύα γύνεται περιςςότερο ανοιχτό: (Εξαγωγϋσ + Ειςαγωγϋσ)/ΑΕΠ από 57,7% κατϊ μ.ο. το 2001-2009, ςτο 59,2% το. 2.3 Διαρθρωτικέσ μεταρρυθμίςεισ Η ϊμβλυνςη των ανιςορροπιών τησ ελληνικόσ οικονομύασ, με δεδομϋνουσ τουσ περιοριςμούσ τησ μακροοικονομικόσ διαχεύριςησ εντόσ τησ Ευρωζώνησ, μπορεύ να επιτευχθεύ κυρύωσ μϋςα από την προώθηςη διαρθρωτικών μεταρρυθμύςεων. Οι μεταρρυθμύςεισ αυτϋσ ϋχουν ωσ κύριο ςτόχο, με το υπϊρχον φυςικό κεφϊλαιο και πληθυςμό, την ϊνοδο του δυνητικού προώόντοσ. Οι μεταρρυθμύςεισ βελτιώνουν την ποιότητα των ςυντελεςτών παραγωγόσ (π.χ. ενςωματώνουν υψηλότερο επύπεδο τεχνολογύασ ςτο κεφϊλαιο, ό παρϋχουν ποιοτικότερη εκπαύδευςη ςτουσ εργαζομϋνουσ) και τη θετικό αλληλοεπύδραςη μεταξύ τουσ. Έτςι, επιτυγχϊνεται αύξηςη τησ παραγωγικότητασ 4
και τησ παραγωγόσ, πτώςη του πληθωριςμού και αύξηςη των εξαγωγών. υγχρόνωσ, αυξϊνεται η απαςχόληςη και μειώνεται η ανεργύα. Οι διαρθρωτικϋσ μεταρρυθμύςεισ ϋχουν και ϋνα δεύτερο αποτϋλεςμα: Καθιςτούν τον ιδιωτικό τομϋα τησ οικονομύασ πιο ευϋλικτο και αποτελεςματικό ςτην αντιμετώπιςη αναταρϊξεων, μειώνοντασ ϋτςι την ανϊγκη επϋμβαςησ από τισ κεντρικϋσ εγχώριεσ αρχϋσ με μια διορθωτικό κύνηςη ςτη δημοςιονομικό πολιτικό. 10 τα πλαύςια του προγρϊμματοσ προςαρμογόσ τησ ελληνικόσ οικονομύασ ϋχουν όδη προχωρόςει ςημαντικϋσ διαρθρωτικϋσ μεταρρυθμύςεισ. το Διϊγραμμα 7 περιγρϊφεται η πρόοδοσ ςτην υλοπούηςη των διαρθρωτικών μεταρρυθμύςεων ςτη διϊρκεια του. Η πρόοδοσ βαθμολογεύται ςτην κλύμακα 1-5 (0=Καμύα Εφαρμογό, 5=Πλόρησ Εφαρμογό) ςε 12 τομεύσ τησ οικονομύασ, με βϊςη τισ λεπτομϋρειεσ που παρουςιϊζονται ςτα αντύςτοιχα κεφϊλαια του 2 ου Προγρϊμματοσ ταθεροπούηςησ τησ Ελληνικόσ Οικονομύασ (Μϊρτιοσ ) και τησ 1ησ αναθεώρηςησ του (Δεκϋμβριοσ ). 11 Διϊγραμμα 7 Η πρόοδοσ των διαρθρωτικών μεταρρυθμύςεων το ανϊ τομϋα ιςχύ μια ςειρϊ από διαρθρωτικϊ μϋτρα για την εξομϊλυνςη τησ διαδικαςύασ ςυλλογικών διαπραγματεύςεων. Μειώθηκε ο χρόνοσ διϊρκειασ των ςυλλογικών ςυμβϊςεων καθώσ και τησ μετενϋργειασ. Απαλεύφθηκαν οι ςυμβϊςεισ οριςμϋνου χρόνου που ϋληγαν με τη ςυνταξιοδότηςη. Πϊγωςαν οι μιςθολογικϋσ ωριμϊνςεισ μϋχρι η ανεργύα να μειωθεύ κϊτω του 10%. Σϋλοσ δεν υπϊρχει πλϋον η δυνατότητα μονομερούσ προςφυγόσ ςτη διαιτηςύα. τον τομϋα τησ κοινωνικόσ αςφϊλιςησ (ςυντϊξεισ) και τον τομϋα τησ υγεύασ υλοποιόθηκαν ουςιαςτικϋσ μεταρρυθμύςεισ με εμφανό όδη τα πρώτα αποτελϋςματα. Οι μελλοντικϋσ δαπϊνεσ για ςυντϊξεισ δεν μπορούν να αυξηθούν περιςςότερο από το 2,5 % του ΑΕΠ, ό μϋχρι το μϋςο όρο τησ ΕΕ που εύναι ςτο 14% του ΑΕΠ. Σα όρια ςυνταξιοδότηςησ εύναι πλϋον ςυνϊρτηςη του προςδόκιμου ζωόσ, τα επιδόματα ςυνδϋονται με τισ ειςφορϋσ, ενώ ϋχουν θεςμοθετηθεύ αντικύνητρα για πρόωρη ςυνταξιοδότηςη. Προχώρηςε η αναθεώρηςη των βαρϋων και ανθυγιεινών επαγγελμϊτων και του καθεςτώτοσ για ςυντϊξεισ αναπηρύασ. Όςον αφορϊ τισ δαπϊνεσ υγεύασ ϋχει τεθεύ ωσ ςτόχοσ ο περιοριςμόσ τουσ κϊτω του 6% του ΑΕΠ. ημειώςτε ότι το 2009 εύχαν φτϊςει το 10,6% του ΑΕΠ. Έχει ςχεδόν ολοκληρωθεύ η ςυγχώνευςη αςφαλιςτικών ταμεύων ςε ϋνα (ΕΟΠΤΤ) και η εξύςωςη ειςφορών και παροχών για τουσ ςυνταξιούχουσ. Η φαρμακευτικό δαπϊνη ςτην Ελλϊδα αποτελούςε περύπου το ¼ των δαπανών υγεύασ, ϋχοντασ κατϊ πολύ υψηλότερο μερύδιο από ό,τι ο μ.ο. των χωρών του ΟΟΑ. τα πλαύςια εξορθολογιςμού των δαπανών αναθεωρόθηκε η λύςτα φαρμϊκων και αυξόθηκε η χρόςη γενόςημων φαρμϊκων. Πηγή: Eurobank Research την αγορϊ εργαςύασ ο κατώτατοσ μιςθόσ μειώθηκε κατϊ 22% και 32% για εργαζόμενουσ κϊτω των 25 ετών. Σϋθηκαν ςε 10 11 Βιέπεηε, π.ρ. Bouis and Duval (2011), Barnes et al. (2011), Εόλδεινο (2010). Γηα ηελ αλαιπηηθή παξνπζίαζε ησλ επηκέξνπο δηαξζξσηηθώλ κεηαξξπζκίζεσλ θαζώο θαη γηα ηηο ιεπηνκέξεηεο ζρεηηθά κε ηελ εθαξκνγή ηνπο κπνξείηε λα αλαθεξζείηε: ζηηο ζειίδεο 51-84 ηνπ 2 νπ Πξνγξάκκαηνο Σηαζεξνπνίεζεο γηα ηελ Διιεληθή Οηθνλνκία ηνπ Μαξηίνπ (http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/occasional _paper//pdf/ocp94_en.pdf ) ζηηο ζειίδεο 61-110 ηεο 1 ε ο Αλαζεώξεζεο ηνπ 2 νπ Πξνγξάκκαηνο Σηαζεξνπνίεζεο γηα ηελ Διιεληθή Οηθνλνκία ηνπ Γεθεκβξίνπ (http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/occasional _paper//pdf/ocp123_en.pdf ) Πέξα από ηα παξαπάλσ ρξεζηκνπνηήζεθαλ θαη νη δεκνζηεύζεηο ηεο Γηεύζπλζεο Οηθνλνκηθώλ Μειεηώλ θαη Πξνβιέςεσλ ηεο Eurobank ζρεηηθά κε ηελ πνξεία εθαξκνγήο ηνπ πξνγξάκκαηνο δηαξζξσηηθώλ κεηαξξπζκίζεσλ. (http://www.eurobank.gr/online/home/analysingcateg.aspx ). το δημόςιο τομϋα, όπου απαιτεύται και η μεγαλύτερη προςπϊθεια, ξεκύνηςε τη λειτουργύα τησ η Ενιαύασ Αρχόσ Πληρωμών και η εφαρμογό του Ενιαύου Μιςθολογύου με κοινούσ κανόνεσ για όλουσ τουσ φορεύσ τησ Γενικόσ Κυβϋρνηςησ. Πραγματοποιόθηκε η απογραφό των δημοςύων υπαλλόλων (717,792 δ.υ.) και η κατϊρτιςη νϋων οργανογραμμϊτων για τα υπουργεύα. ημαντικό όταν η ςυμφωνύα με την τρόικα για το πρόγραμμα κινητικότητασ και τισ υποχρεωτικϋσ αποχωρόςεισ δημοςύων υπαλλόλων που θα κριθούν ωσ ακατϊλληλοι (15.000 μϋχρι το τϋλοσ του 2014 από τουσ οπούουσ οι 4.000 μϋςα ςτο 2013). Ενιςχύεται ο ϋλεγχοσ των δαπανών τησ Γενικόσ Κυβϋρνηςησ μϋςω τησ χρόςησ μητρώων δεςμεύςεων, την ειςαγωγό ςυμπληρωματικών προώπολογιςμών ςε περύπτωςη υπϋρβαςησ δαπανών και την κατϊρτιςη Μεςοπρόθεςμου Προγρϊμματοσ Δημοςιονομικόσ τρατηγικόσ με τη πρόβλεψη τριμηνιαύασ αναθεώρηςησ. Η βελτύωςη τησ ανταγωνιςτικότητασ των ελληνικών επιχειρόςεων εξαρτϊται από την ολοκλόρωςη των μεταρρυθμύςεων που αφορούν το επιχειρηματικό περιβϊλλον. το παρελθόν, πολύ πριν την κρύςη, εύχα υποςτηρύξει ότι η βϋλτιςτη ακολουθύα των διαρθρωτικών μεταρρυθμύςεων εύναι πρώτα η απελευθϋρωςη των αγορών ςτα προώόντα και τισ 5
υπηρεςύεσ και κατόπιν η απελευθϋρωςη τησ αγορϊσ εργαςύασ. 12 Η Σρόικα, όμωσ, επϋμενε να απελευθερώςει πρώτα την αγορϊ εργαςύασ, ύςωσ επειδό όταν πιο εύκολοσ και ξεκϊθαροσ ςτόχοσ, επηρεϊζοντασ ταυτόχρονα όλουσ τουσ τομεύσ τησ οικονομύασ. Ωσ αποτϋλεςμα τησ λανθαςμϋνησ χρονικόσ διαδικαςύασ των αλλαγών που μασ επιβλόθηκαν από την Σρόικα, η ύφεςη όταν μεγαλύτερη του αναμενόμενου (λόγω ϊμεςησ μεύωςησ των ειςοδημϊτων) ενώ η ανταγωνιςτικότητα των εξαγωγών δεν ϋχει ακόμα βελτιωθεύ, αφού το χαμηλότερο εργατικό κόςτοσ δεν ϋχει μεταφερθεύ πλόρωσ ςτισ τιμϋσ. Άλλωςτε η κύρια αιτύα τησ βελτύωςησ του ιςοζυγύου τρεχουςών ςυναλλαγών εύναι η πτώςη των ειςαγωγών και η μεύωςη των τόκων που πληρώνουμε ςτουσ ξϋνουσ λόγω PSI, όχι τόςο η αύξηςη των εξαγωγών. Ο ςτόχοσ λοιπόν τησ μακροοικονομικόσ ανταγωνιςτικότητασ παραμϋνει ζητούμενο και θα επιτευχθεύ εφόςον ολοκληρωθούν όλεσ οι υπόλοιπεσ μεταρρυθμύςεισ ςτισ αγορϋσ. τα πλαύςια αυτϊ ϋγινε η de jure κατϊργηςη των περιοριςμών των κλειςτών επαγγελμϊτων, με κυριότερεσ την απελευθϋρωςη των χερςαύων μεταφορών, τα ταξύ και τα κρουαζιερόπλοια με την ϊρςη του cabotage. Απλοποιόθηκαν οι διαδικαςύασ αδειοδότηςησ επιχειρόςεων, δημιουργόθηκε υπηρεςύα μιασ ςτϊςησ για νϋεσ επενδύςεισ και μειώθηκε η γραφειοκρατύασ για εξαγωγϋσ. Πϊρθηκαν ςειρϊ από μϋτρα για την αύξηςη τησ απορροφητικότητασ των κονδυλύων από τα ευρωπαώκϊ διαρθρωτικϊ ταμεύα μϋςω του ΕΠΑ. Απομϋνουν, όμωσ, ακόμα πολλϊ να γύνουν. Σα αμϋςωσ επόμενα βόματα περιλαμβϊνουν μεταρρυθμύςεισ κρύςιμησ ςημαςύασ. τον τομϋα του εκςυγχρονιςμού του Δημόςιου Σομϋα, πρϋπει να ακολουθόςουν ςημαντικϋσ διαρθρωτικϋσ μεταρρυθμύςεισ. Από τισ κυριότερεσ εύναι: Η απλοπούηςη τησ φορολογύασ και των διαφόρων κωδύκων (ΚΒ κτλ.), η αναδιϊρθρωςη του φοροειςπρακτικού μηχανιςμού με την αύξηςη του αριθμού των ελεγκτών ςε 1000, ο αποτελεςματικότεροσ ϋλεγχοσ μεγϊλων οφειλετών, η δημιουργύα μηχανιςμού κατϊ τησ διαφθορϊσ με ποινϋσ για φοροδιαφυγό, προςταςύα μαρτύρων για φορολογικϋσ υποθϋςεισ και ενύςχυςη του εςωτερικού ελϋγχου ςτισ εφορύεσ, η αναβϊθμιςη του ηλεκτρονικού ςυςτόματοσ που ςυνδϋει τισ εφορύεσ (εξελύςςεται κανονικϊ η εφαρμογό του) και η επύλυςη δικαςτικών διαφορών ςχετιζόμενων με την ακύνητη περιουςύα του δημοςύου ώςτε να εύναι ϋτοιμη για αξιοπούηςη μϋςω π.χ. του Σ.Α.Ι.Π.Ε.Δ. Η δικαςτικό μεταρρύθμιςη περιλαμβϊνει αναθεώρηςη του ςχεδύου για επιτϊχυνςη εκδύκαςησ εκκρεμών φορολογικών υποθϋςεων καθώσ οι ςτόχοι που εύχαν τεθεύ ςτο παρελθόν δεν επιτεύχθηκαν. τον τομϋα των εκκρεμών μη-φορολογικών υποθϋςεων, ο ςτόχοσ για την εφαρμογό ςχεδύου επιτϊχυνςησ τησ εκδύκαςησ τουσ τον Ιούνιο του 2013 μϊλλον δεν θα επιτευχθεύ αφού ακόμη δεν ϋχει παραδοθεύ η ςχετικό μελϋτη (αρχικό ημερομηνύα παρϊδοςησ τησ μελϋτησ: τϋλοσ του ). 12 Φαξδνύβειεο (2007), Προβλϋπεται επύςησ το ϊνοιγμα τησ διαδικαςύασ τησ διαμεςολϊβηςησ και ςε μη-δικηγόρουσ. 13 τον τομϋα τησ υγεύασ η ςυνεχιζόμενη μεταρρύθμιςη ϋχει ωσ ςτόχο: την μεύωςη τησ φαρμακευτικόσ δαπϊνησ μϋςω αύξηςησ τησ χρόςησ γενόςημων φαρμϊκων ςτο 40% από περύπου 18% ςόμερα, την λειτουργύα διπλογραφικού ςυςτόματοσ για το 100% των νοςοκομεύων από το 70% που εύναι ςόμερα και την επϋκταςη τησ Αρχόσ Κεντρικών Προμηθειών ςτο ςύνολο του τομϋα. 14 3. Πώσ θα ςταματόςει η ύφεςη; Η ςημερινό ύφεςη εύναι μύα από τισ μεγαλύτερεσ ςτην παγκόςμια ιςτορύα τα τελευταύα 80 χρόνια (Διϊγραμμα 8). το Διϊγραμμα απεικονύζονται οι κρύςεισ που οφεύλονται αποκλειςτικϊ ςε αρχικό κρύςη του τραπεζικού τομϋα, ενώ η δικό μασ κρύςη οφεύλεται αρχικϊ ςτο δημοςιονομικό τομϋα, όχι τον τραπεζικό. Παρ όλα αυτϊ, το διϊγραμμα απεικονύζει το ςχετικό μεγϊλο μϋγεθοσ τησ κρύςησ. Μϋχρι το τϋλοσ του 2013, μόνον η Μεγϊλη Ύφεςη ςτισ ΗΠΑ θα την ξεπερνϊει ςε μϋγεθοσ απώλειασ οικονομικόσ δραςτηριότητασ. 13 14 Διϊγραμμα 8 Ιςτορικϋσ Σραπεζικϋσ Κρύςεισ: (% ςωρευτικό απώλεια ΑΕΠ & διϊρκεια) Όπσο θαίλεηαη θαη ζην Γηάγξακκα 7, ε πην ηζρπξή ζπληερλία ζηελ Διιάδα, ε νπνία αξλείηαη λα ζπκκνξθσζεί ζηα πιαίζηα ηνπ αληαγσληζκνύ θαη ηεο ηαρείαο εμππεξέηεζεο πξνο όθεινο ηνπ πνιίηε, είλαη απηή ησλ δηθεγόξσλ-ζπκβνιαηνγξάθσλ. Σην Γηάγξακκα 7 απεηθνλίδεηαη ζεκαληηθή πξόνδνο ην ζηηο δηαξζξσηηθέο αιιαγέο ζηνλ ρώξν ηεο Υγείαο, ζε αληηπαξαβνιή κε ηνλ ρώξν ηεο Γηθαηνζύλεο. Αηηία πξέπεη λα απνηειεί ην γεγνλόο όηη ε Υγεία ρξεκαηνδνηείηαη θπξίσο από ην Γεκόζην, ε πελία ηνπ νπνίνπ αλαγθάδεη ηε ζπληερλία ησλ κεγαιν-γηαηξώλ, λνζνθνκείσλ, θαξκαθεπηηθώλ εηαηξεηώλ, θιπ. λα ζπκκνξθώλεηαη ζηηο δηαξζξσηηθέο κεηαξξπζκίζεηο. Αληίζεηα, ε ζπληερλία ησλ δηθεγόξσλ ρξεκαηνδνηείηαη θπξίσο από ηνπο πνιίηεο, κε πξνθαλέο απνηέιεζκα όρη κόλνλ ηελ αληίζηαζε ζηηο κεηαξξπζκίζεηο, αιιά θαη ηε ζπλέρηζε ηεο πξνζπάζεηαο εθεύξεζεο λέσλ κεζόδσλ πξνζνδνθνξίαο ηνπο κέζσ απόθξπθσλ λνκηθώλ δηαηάμεσλ, ώζηε λα θαζίζηαληαη «ρξήζηκνη» (Μαλδξαβέιεο (2013). 6
Ιαπωνία, 1992 Νορβηγία, 1987 Φιλιππίνεσ, 1997 Σουηδία, 1991 Χονγκ Κονγκ, 1997 Κολομβία, 1998 Κορζα, 1997 Μαλαιςία, 1997 μ.ο. χωρίσ την Ελλάδα Φινλανδία, 1991 Ταϊλάνδη, 1997 Λεττονία, 2008 Αργεντινή, 2001 Ελλάδα, 2009 ΗΠΑ, 1929-30 -25-20 -15-10 -5 0 5 % Έτη Πηγή: ΔΝΤ, Ευρωπαΰκή Επιτροπή, Reinhart & Rogoff (2009), Eurobank Research Η ύφεςη διαρκεύασ δημιουργεύ μεγϊλο κύνδυνο κοινωνικών αναταραχών, αφού τα ειςοδόματα καταρρϋουν και η ανεργύα αυξϊνεται δυςανϊλογα. Μϋχρι ςτιγμόσ, η ςφιχτό ελληνικό οικογϋνεια ϋχει μειώςει τα κοινωνικϊ προβλόματα, ενώ ο κουμπαρϊσ του Έλληνα νοικοκύρη ϋχει αντϋξει τη φορολογικό επιδρομό του κρϊτουσ. Για πόςο ακόμα όμωσ; Άλλωςτε, η πτώςη τησ ζότηςησ, η οπούα ϋφερε την ύφεςη ςτην Ελλϊδα, επιδρϊ αρνητικϊ και ςτην προςφορϊ, δηλαδό την ικανότητα τησ οικονομύασ να παρϊγει αγαθϊ και υπηρεςύεσ. Όςο η ύφεςη διαρκεύ, τόςο επιδεινώνονται και οι ςυντελεςτϋσ παραγωγόσ. Η ύφεςη καταςτρϋφει το ανθρώπινο κεφϊλαιο, αυξϊνοντασ την μακροχρόνια ανεργύα και μειώνοντασ το εργατικό δυναμικό, ενώ μειώνει και το απόθεμα φυςικού κεφαλαύου. 15 Σο κρύςιμο ερώτημα λοιπόν εύναι αν υπϊρχει ελπύδα ανϊκαμψησ. Αυτό ςε κϊποιο βαθμό εξαρτϊται και από το αν ο πολύτησ ανακτόςει ςταδιακϊ την αιςιοδοξύα του. Ο πολύτησ ςυνόθωσ βλϋπει το ςόμερα και θεωρεύ ότι το μϋλλον θα παραμεύνει περύπου το ύδιο. Για παρϊδειγμα, το 2010, λύγοι αντελόφθηςαν την «αλλαγό εποχόσ» που τότε ερχόταν, ιδιαύτερα η πολιτικό τϊξη τησ χώρασ, που αρνόθηκε μετϊ τον Οκτώβριο να προχωρόςει τισ διαρθρωτικϋσ μεταρρυθμύςεισ και ϋτςι ϋχαςε την αξιοπιςτύα τησ, τόςο ςτο εςωτερικό όςο και το εξωτερικό. Θεώρηςε ότι «μπόρα εύναι θα περϊςει», ςυνεπώσ δεν χρειϊζονταν να γύνει κϊτι ουςιαςτικό που θα διατϊραςςε τισ πολιτικϋσ πρακτικϋσ τουσ. όμερα, το 2013, πϊςχουμε από την ύδια νόςο ςτισ προβλϋψεισ μασ, αλλϊ αντιςτρόφωσ: Θεωρούμε ότι η κρύςη δεν θα τελειώςει. ςημαντικό εύναι να ςυνεχιςτεύ και η αιςιοδοξύα ότι η ύδια η Ευρωζώνη διατηρεύται αλώβητη. Δεύτερον, η απαιςιοδοξύα μειώνεται. Σο οικονομικό κλύμα ςτην Ελλϊδα παραμϋνει αρνητικό αλλϊ βελτιώνεται, τα περιθώρια επιτοκύων του ελληνικού Δημοςύου μειώνονται και οι τραπεζικϋσ καταθϋςεισ αυξϊνονται από τον Ιούνιο, αναδεικνύοντασ τη μεγαλύτερη εμπιςτοςύνη του Έλληνα προσ το τραπεζικό ςύςτημα. Σρύτον, οι δανειςτϋσ μασ εμφανύζονται περιςςότερο διαλλακτικού, όπωσ φϊνηκε από τη γρόγορη πρόςφατη κατϊληξη των διαπραγματεύςεων με την Σρόικα αλλϊ και τη γενικότερη πολιτικό ατζϋντα δημοςιονομικόσ ελϊφρυνςησ ςτην Ευρωζώνη. Έτςι δεν αναμϋνεται η επιβολό νϋων μϋτρων με τον ύδιο δραματικό τρόπο του παρελθόντοσ, τα οπούα θα ςυνϋχιζαν την ύφεςη. Κύρια προώπόθεςη, όμωσ, για την ανακοπό τησ ύφεςησ εύναι η ειςροό ρευςτότητασ ςτην αγορϊ ώςτε να ςταθεροποιηθούν οι υγιεύσ επιχειρόςεισ. Η οικονομικό δραςτηριότητα επιβραδύνθηκε ακόμα περιςςότερο από τον περιοριςμό των διαθϋςιμων πιςτώςεων (credit crunch) περιορύζοντασ τόςο την κατανϊλωςη αλλϊ κυρύωσ τισ επενδύςεισ. Πηγϋσ τησ τόςο αναγκαύασ ρευςτότητασ μπορεύ να αποτελϋςουν τα τουριςτικϊ ϋςοδα (προβλϋπεται αύξηςό τουσ κατϊ 15% το 2013), οι κοινοτικού πόροι του ΕΠΑ ( 3,9δις. για το 2013), τα δϊνεια από την Ευρωπαώκό Σρϊπεζα Επενδύςεων για τισ μικρομεςαύεσ επιχειρόςεισ ( 1,0δις.) και η εύςπραξη ληξιπροθϋςμων οφειλών του κρϊτουσ (πληρώθηκαν 1,5 δισ ϋωσ τϋλοσ Μαρτύου 2013 και απομϋνουν 8,1 δισ ϋωσ τϋλοσ 2013). Πηγό ρευςτότητασ μπορούν να αποτελϋςουν και οι ςυνεχιζόμενεσ αναδιαρθρώςεισ τραπεζικών δανεύων. Κρύςιμη εύναι και η ανϊκαμψη των δημοςύων επενδύςεων, π.χ. μεγϊλοι οδικού ϊξονεσ, που θα φϋρει νϋεσ θϋςεισ εργαςύασ. Η εκκύνηςη των ιδιωτικοποιόςεων ϋγινε με τον ΟΠΑΠ (αναμενόμενα ϋςοδα 2,6δις., 2,6δις., 1,1δις. και 3,4δις. για το 2013, 2014, 2015 και 2016 αντύςτοιχα). Έτςι, αποφεύγονται και τα πρόςθετα περιοριςτικϊ μϋτρα ςτισ δημόςιεσ δαπϊνεσ. Ασ ςημειωθεύ, ότι οι επενδύςεισ ςτη χώρα μασ μετϊ το 2007 ϋχουν μειωθεύ δραματικϊ ωσ μερύδιο τησ εγχώριασ οικονομικόσ δραςτηριότητασ και εύναι λιγότερεσ ακόμα και ςε ςχϋςη με τισ πιο προηγμϋνεσ χώρεσ τησ Ευρωζώνησ, οι οπούεσ δεν τισ χρειϊζονται ςτον ύδιο βαθμό που τισ χρειαζόμαςτε εμεύσ. Πύνακασ 2 Σο ελληνικό ΑΕΠ και τα ςυςτατικϊ του Τπϊρχει ελπύδα ανϊκαμψησ, αλλϊ υπό προώποθϋςεισ. Παρϊγοντεσ που ςυνϋτειναν ςτην ενύςχυςη τησ ύφεςησ ςτην Ελλϊδα αρχύζουν να εξαςθενούν ςταδιακϊ. Πρώτον, ο κύνδυνοσ εξόδου από την Ευρωζώνη (GREXIT) εξαλεύφεται, ενώ 15 Σύκθσλα κε ηνπο Hardouvelis Malliaropulos, forthcoming mimeo (2013), ε παξάκεηξνο πζηέξεζεο είλαη ίζε κε ε =0,4, δειαδή γηα θάζε κείσζε ηνπ ΑΔΠ θαηά 1%, ην δπλεηηθό ΑΔΠ κεηώλεηαη θαηά 0,4%. Μέρξη ην 2014 ην δπλεηηθό ΑΔΠ ζα είλαη κεησκέλν θαηά 26% ζε ζρέζε κε ηελ πξνεγνύκελε ηάζε. 7
Ιδιυηική Καηανάλυζη Δημόζια Καηανάλυζη Σςνολική Καηανάλυζη διζ. % ππαγμαηικόρ πςθμόρ μεηαβολήρ % Μεπίδια ηος ΑΕΠ Πποβλέτειρ για ηο 2013 % ππαγμαηικόρ πςθμόρ μεηαβολήρ Πποβλέτειρ για ηο 2014 % ππαγμαηικόρ πςθμόρ μεηαβολήρ 142,756-9,1% 73,7% -7,7% 0,5% 34,398-4,2% 17,8% -7,2% -3,1% 177,154-8,1% 91,4% -7,6% -0,2% Επενδύζειρ 26,339-17,6% 13,6% -10,9% 1,5% Εγσώπια Ζήηηζη 203,493-9,4% 105,0% -8,0% 0,0% Ειζαγυγέρ 62,053-13,8% 32,0% -9,2% 0,6% Εξαγυγέρ 52,309-2,4% 27,0% 4,9% 2,1% ΑΕΠ ( διζ.) 193,748 Ππαγμαηικό ΑΕΠ (% πςθμόρ μεηαβολήρ) Αποπληθυπι ζηήρ ΑΕΠ (% πςθμόρ μεηαβολήρ) -6,4% -4,2% 0,4% -0,9% -1,2% -0,5% Ανεπγία (%) 24,7% 26,5% 27,0% Πηγή: Eurobank Research Προώποθϋςεισ αποτελούν, επύςησ, η αντοχό τησ μεςαύασ τϊξησ ςτη φορολογικό επιδρομό το 2013, καθώσ και η αντοχό τησ κοινωνύασ ςτην αυξανόμενη ανεργύα. τον τομϋα αυτό απαιτεύται να ληφθούν ϊμεςα μϋτρα ενύςχυςησ των ανϋργων μϋςω πόρων του ΕΠΑ, που λιμνϊζουν. 16 Με δεδομϋνεσ τισ ανωτϋρω προώποθϋςεισ, οι προβλϋψεισ για την οικονομικό μεγϋθυνςη του 2013-2014 ςυνοψύζονται ςτον Πύνακα 2. Με τα μϋχρι ςόμερα δεδομϋνα, αναμϋνεται ςυνϋχιςη τησ ύφεςησ το 2013 με το πραγματικό ΑΕΠ να μειώνεται κατϊ 4,2%, και με ςταθεροπούηςη το 2014. Η πτώςη τησ ιδιωτικόσ κατανϊλωςησ θα ςυνεχιςτεύ με μικρότερουσ αλλϊ υψηλούσ 16 Βεβαίσο, απαηηείηαη λα ζπλερηζηεί θαη ε πνιηηηθή ζηαζεξόηεηα εληόο Διιάδνο παξά ηα έληνλα πξνβιήκαηα ηνπ πνιίηε. Ζ πξαγκαηνπνίεζε θνπξέκαηνο ησλ δαλείσλ από ηελ Δ.Δ. θαη ην ΓΝΤ, ην δηαβόεην OSI (Official Sector Involvement), απνηειεί, επίζεο, ζεκείν-θιεηδί γηα ηελ εμαζθάιηζε ηεο καθξνρξόληαο βησζηκόηεηαο ηνπ ειιεληθνύ ρξένπο. ρυθμούσ και φϋτοσ, ενώ αναμϋνεται μικρό αύξηςη το 2014. Αντύθετα, αναμϋνεται μεύωςη τησ δημόςιασ κατανϊλωςησ με αυξανόμενουσ ρυθμούσ το 2013 και επιπλϋον μεύωςη το 2014, αν και με μικρότερουσ ρυθμούσ. Οι επενδύςεισ θα ςυνεχύςουν να μειώνονται και φϋτοσ αν και με χαμηλότερουσ ρυθμούσ και η επιςτροφό ςε ανοδικούσ ρυθμούσ αναμϋνεται το 2014. Κρύςιμη εύναι η επϊνοδοσ των εξαγωγών ςε ανοδικούσ ρυθμούσ, ενώ η πτώςη των ειςαγωγών αναμϋνεται να αντιςτραφεύ μετϊ το 2014. Η ανεργύα δυςτυχώσ θα ςυνεχύςει να αυξϊνεται και το 2014. τισ προβλϋψεισ για το 2013-2014, υπϊρχουν και ςημαντικού κύνδυνοι αςτοχύασ. Για παρϊδειγμα, εν μϋςω ύφεςησ ςτην Ευρώπη, οι δανειςτϋσ ενδϋχεται να ςκληρύνουν απρόςμενα τη ςτϊςη τουσ. Εναλλακτικϊ, οι υποθϋςεισ για αύξηςη εξαγωγών & επενδύςεων ςτο μϋλλον θα μπορούςαν να αςτοχόςουν. ημειώνεται δε ότι ςε περύπτωςη δημοςιονομικών αςτοχιών, μπορεύ να απαιτηθούν πρόςθετα μϋτρα (αν και δεν το προβλϋπουμε), οπότε και η κατανϊλωςη θα επηρεαςτεύ περιςςότερο από το αναμενόμενο. Ένασ ϊλλοσ κύνδυνοσ εύναι οι ελληνικϋσ τρϊπεζεσ να μην μπορϋςουν να κρατόςουν ζωντανϋσ πολλϋσ ελληνικϋσ επιχειρόςεισ παρϊ τισ αλλεπϊλληλεσ αναδιαρθρώςεισ δανεύων. Έτςι, ςε ςυνδυαςμό με τη ςυνϋχιςη τησ ϋλλειψησ επαρκούσ ρευςτότητασ, η ανεργύα θα μπορούςε να ξεφύγει εντελώσ εκτόσ ελϋγχου και πλϋον ο κύνδυνοσ κοινωνικών εκρόξεων θα όταν μεγϊλοσ. 4. Μακροχρόνια ανϊπτυξη: μπορούμε; Η εξϊλειψη τησ ύφεςησ δεν ςημαύνει αυτόματη επϊνοδο ςτο βιοτικό επύπεδο του 2007. Η μεγϊλη ύφεςη ϋφερε απόκλιςη από την υπόλοιπη Ευρώπη ςε όρουσ μϋςου βιοτικού επιπϋδου. Σο 2014 η Ελλϊδα, ςύμφωνα με τισ τελευταύεσ προβλϋψεισ τησ Ευρωπαώκόσ Επιτροπόσ, ξεκινϊει τη νϋα αναπτυξιακό τησ πορεύα από πολύ χαμηλότερο ςημεύο, από το 64,9% τησ παλιϊσ ΕΕ-15. Σο βιοτικό επύπεδο τησ Ελλϊδασ θα ϋχει πϋςει από τα 4/5, το 2007, ςτα 2/3 του βιοτικού επιπϋδου τησ παλαιϊσ Ευρώπησ των 15. Κύριο ερώτημα για την εποχό μετϊ την ύφεςη εύναι το ακόλουθο: Θα ϋχουμε υψηλούσ ρυθμούσ ανϊπτυξησ ώςτε το βιοτικό επύπεδο να ανεβαύνει πιο γρόγορα από το μϋςο ευρωπαώκό και ϋτςι να ξεκινόςει μια νϋα περύοδοσ διατηρόςιμησ ςύγκλιςησ; Θα μπορεύ η εγχώρια οικονομύα να παρϊγει θϋςεισ εργαςύασ ώςτε οι νϋοι να βρύςκουν απαςχόληςη και να μπορούν να πληρώνουν τα δανεικϊ τησ γενιϊσ τησ Μεταπολύτευςησ; Με ϊλλα λόγια, ςόμερα, το κύριο ρύςκο ςτην οικονομύα δεν εύναι το αν θα ςταματόςει η ύφεςη το 2014 ό όχι, αλλϊ το τι θα ακολουθόςει μετϊ το 2014. Αν ακολουθόςει γρόγορη ανϊπτυξη ό αν ακολουθόςει ςταςιμότητα διαρκεύασ. Για να ακολουθόςει γρόγορη ανϊπτυξη ςτη μετϊ-2014 εποχό, απαιτεύται να ολοκληρωθούν ςύντομα οι διαρθρωτικϋσ μεταρρυθμύςεισ. Σο ρύςκο λοιπόν εύναι να μην ολοκληρωθούν, να κυριαρχόςουν τα ςυμφϋροντα των ςυντεχνιών, να εξακολουθόςει η καπηλεύα τησ κοινωνύασ από παλαιοκομματικϋσ αντιλόψεισ, χωρύσ 8
αναδιοργϊνωςη του δημόςιου τομϋα, χωρύσ μεύωςη τησ γραφειοκρατύασ, κλπ. Σο ρύςκο μεγεθύνεται από το γεγονόσ ότι μϋχρι ςόμερα οι μεταρρυθμύςεισ δεν ϋγιναν κτόμα του ελληνικού λαού, εμφανύςτηκαν ωσ ϋξωθεν επιβαλλόμενεσ, ςαν να αφορούν κϊποιουσ ϊλλουσ, όχι εμϊσ, ςαν κϊποιοι «κακού» να τισ επιβϊλλουν. Έτςι, καθώσ τα πρωτογενό πλεονϊςματα θα αυξϊνονται, θα μειώνεται η πολιτικό δύναμη τησ Σρόικασ να μπορεύ να επιμϋνει ςτισ μεταρρυθμύςεισ και θα μεγαλώνει η πιθανότητα να αδρανόςουμε, να μην φτιϊξουμε τη διϊθρωςη τησ οικονομύασ μασ όπωσ απαιτεύται ώςτε να μπορούμε να ανταγωνιζόμαςτε αποτελεςματικϊ διεθνώσ. ύμφωνα με το παραδοςιακό μοντϋλο, ςτην Ελλϊδα, μεταξύ των ετών 1990-2008, ο μϋςοσ ρυθμόσ ανϊπτυξησ όταν 3%. Ο ρυθμόσ αυτόσ όταν επιμεριςμϋνοσ ανϊ ςυντελεςτό παραγωγόσ: Κεφϊλαιο (1,10 π.μ.), Εργαςύα (0,90 π.μ.) και υνολικό Παραγωγικότητα υντελεςτών (TFP) (1,00 π.μ.). Μια επανϊληψη ςτο μϋλλον τϋτοιων ρυθμών θα εύναι εξαιρετικϊ δύςκολη επειδό οι ρυθμού αυτού οφεύλονταν και ςτον υπϋρδανειςμό του δημόςιου τομϋα. ε μια εποχό ιςορροπημϋνησ ανϊπτυξησ, η επανϊληψη μπορεύ να γύνει πραγματικότητα αν επιμεύνουμε να βελτιώςουμε τουσ παρϊγοντεσ που βοηθούν την ανϊπτυξη και να μειώςουμε τουσ παρϊγοντεσ που την παρεμποδύζουν. την ακαδημαώκό βιβλιογραφύα γύνονται διακρατικϋσ ςυγκρύςεισ οικονομιών ανϊ δεκαετό χρονικϊ διαςτόματα. Οι μεταβλητϋσ που εύναι ςημαντικϋσ για την επύτευξη θετικών ρυθμών μακροχρόνιασ ανϊπτυξησ εύναι (το πρόςημο τησ ςχϋςησ βρύςκεται ςτισ παρενθϋςεισ): i. (+) Επενδύςεισ ωσ % του ΑΕΠ (επιδρούν ςτο μϋγεθοσ του φυςικού κεφαλαύου) ii. (+) Ρυθμόσ αύξηςησ ανθρώπινου κεφαλαύου, μετρόςιμοσ π.χ. από το % πληθυςμού ςτην δευτεροβϊθμια εκπαύδευςη iii. (-) Αρχικό ειςόδημα, ωσ εκτύμηςη του επιπϋδου εκκύνηςησ iv. (-) Δημόςια Κατανϊλωςη, θεωρούμενη ωσ μη παραγωγικό (π.χ. ςτρατιωτικϋσ δαπϊνεσ) v. (-) Πληθωριςμόσ, ο οπούοσ καταςτρϋφει το μηχανιςμό τιμών vi. (-) Πραγματικό ςταθμιςμϋνη ςυναλλαγματικό ιςοτιμύα, ωσ μϋτρο τησ ανταγωνιςτικότητασ vii. (+) Ανοιχτό οικονομύα (ϊθροιςμα εξαγωγών & ειςαγωγών ωσ %ΑΕΠ) viii. (+) Ποιότητα των θεςμών ix. (-) Αςφϊλιςτρο ϋναντι ςυναλλαγματικού κινδύνου ςε χώρεσ με κυμαινόμενεσ ιςοτιμύεσ ε κϊποιουσ από αυτούσ τουσ παρϊγοντεσ όδη ςημειώνεται πρόοδοσ. Η ανταγωνιςτικότητα κόςτουσ βελτιώνεται, όπωσ εύδαμε προηγουμϋνωσ (Διϊγραμμα 6). Απομϋνει να βελτιωθεύ και η ανταγωνιςτικότητα προώόντων και υπηρεςιών. Η ελληνικό οικονομύα γύνεται περιςςότερο ανοιχτό, όπωσ φαύνεται και από την αύξηςη των Εξαγωγών ςυν τισ Ειςαγωγϋσ ωσ ποςοςτό του ΑΕΠ, από 57,7% κατϊ μ.ο. το 2001-2009 ςτο 59,2% το. Ο πληθωριςμόσ μειώνεται, από 3,3% το 2001-2009 ςτο 1.0% το, όπωσ και το μϋγεθοσ τησ δημόςιασ κατανϊλωςησ, από 18,4% το 2001-2009 ςτο 17,2% το. Επύςησ, η αρχικό θϋςη τησ οικονομύασ θα εύναι χαμηλότερη ςτο τϋλοσ του 2014, κϊτι που κϊνει τη ςύγκλιςη ευκολότερη. Αντύθετα, υπϊρχουν μύα ςειρϊ από παρϊγοντεσ όπου υςτερούμε ςαφώσ. Οι επενδύςεισ ωσ ποςοςτό του ΑΕΠ ςτην Ελλϊδα την περύοδο 2001-2009 όταν υψηλότερεσ από ό,τι ςτην Ευρωζώνη, 22,8% και 20,6% αντύςτοιχα. Σο, όμωσ, ϋχουν υποχωρόςει ςτο 13,8%, πολύ περιςςότερο από ότι ςτην Ευρωζώνη, όπου υποχώρηςαν μεν αλλϊ κατϊ πολύ λιγότερο, ςτο 18,3%. Η ϋκταςη τησ διαφθορϊσ ςτην Ελλϊδα εύναι, επύςησ, πολύ μεγαλύτερη από ότι ςτην Ευρωζώνη, τουλϊχιςτον όπωσ την αντιλαμβϊνονται οι πολύτεσ, καθώσ εύναι εξαιρετικϊ δύςκολο να ποςοτικοποιηθεύ. Ο Δεύκτησ Αντύληψησ τησ Διαφθορϊσ (Corruption Perception Index -C.P.I.), όπωσ υπολογύζεται από την οργϊνωςη «Διεθνόσ Διαφϊνεια» (Transparency International) μϋςω ϋρευνασ γνώμησ ςε 180 χώρεσ, δεύχνει ότι ςε μια κλύμακα από το 0 ϋωσ το 100, η Ελλϊδα το βαθμολογεύται με 36, όταν ο μ.ο. τησ Ευρωζώνησ εύναι 70,6. Η ποιότητα των θεςμών εύναι επύςησ κακό ςε ςχϋςη με την Ευρώπη, όπωσ δεύχνουν οι δεύκτεσ τησ Παγκόςμιασ Σρϊπεζασ. το Κρϊτοσ Δικαύου το 2011, η Ελλϊδα βαθμολογούνταν, ςε μια κλύμακα από -2,5 ϋωσ +2,5, με 0,57 μονϊδεσ ϋναντι 1,41 μονϊδεσ για την Ευρωζώνη, και ςτον τομϋα τησ Κυβερνητικόσ Αποτελεςματικότητασ με 0,48 ϋναντι 1,36 μονϊδεσ αντύςτοιχα. Η απαςχόληςη και η ποιότητα τησ εκπαύδευςησ εύναι, επύςησ, παρϊγοντεσ όπου υςτερούμε. 5. Και αν διαλυθεύ η Ευρωζώνη πριν την ολικό μασ επαναφορϊ; Η πορεύα τησ Ελλϊδασ την επόμενη δεκαετύα ςυναρτϊται και από την πορεύα τησ Ευρωζώνησ. Δυςτυχώσ, ςόμερα, το 2013, το κοινό ευρωπαώκό όραμα δεύχνει να ξεθωριϊζει, αφού η πολιτικό όλο και περιςςότερο χαρϊζεται ςε εθνικό επύπεδο. Για παρϊδειγμα, οι πρόςφατεσ εξελύξεισ ςτην Κύπρο πϋραςαν το μόνυμα ςε Ιςπανύα και Ιταλύα να ξεχϊςουν την απευθεύασ ανακεφαλαιοπούηςη των τραπεζών τουσ μϋςω του ESM ςτο μϋλλον. Η κϊθε χώρα θα αναλαμβϊνει εφεξόσ μόνη τησ τουσ ςκελετούσ τησ, χωρύσ τη ςτόριξη των φορολογουμϋνων του Βορρϊ. Όμωσ, ϋτςι δεν καταςτρϋφεται μόνον το χρηματοπιςτωτικό ςύςτημα και η οικονομύα του Κύπρου. Καταςτρϋφεται και η πορεύα προσ τραπεζικό ενοπούηςη. Σο κούρεμα των καταθϋςεων, ιδύωσ η πρώτη απόφαςη του Eurogroup για κούρεμα ακόμα και κϊτω από τισ 100 χιλ. ευρώ, αν και ανακλόθηκε αργότερα, αυξϊνει την αναςφϊλεια των καταθετών ςτην περιφϋρεια και οδηγεύ ςε νϋα φυγό κεφαλαύων από την περιφϋρεια προσ το κϋντρο. Σα υψηλότερα επιτόκια 9
καταθϋςεων ςτην περιφϋρεια αποκτούν δομικϊ χαρακτηριςτικϊ με αποτϋλεςμα τη μόνιμη απόκλιςη των βραχυπρόθεςμων επιτοκύων μεταξύ των χωρών μελών τησ ζώνησ του ευρώ και τη διϊλυςη του μηχανιςμού μετϊδοςησ νομιςματικόσ πολιτικόσ τησ ΕΚΣ. Σρύα εύναι τα πιθανϊ ςενϊρια για το μϋλλον τησ Ευρωζώνησ: α) Η ςημερινό ϋνωςη να διατηρηθεύ και διευρυνθεύ μϋςω τησ ολοκλόρωςησ τησ τραπεζικόσ ενοπούηςησ και μιασ περιςςότερο ενιςχυμϋνησ κοινόσ δημοςιονομικόσ πολιτικόσ, ώςτε τελικϊ να οδεύει και προσ μια βαθύτερη πολιτικό ενοπούηςη. 17 β) Η Ευρωζώνη να αποτελεύται μόνον από εκεύνεσ τισ χώρεσ που μπορούν να αντεπεξϋλθουν ςτισ νϋεσ αυςτηρϋσ ςυνθόκεσ, που ςόμερα ςταδιακϊ επιβϊλλονται με γνώμονα τη μελλοντικό αρχιτεκτονικό τησ Ευρωζώνησ, αλλϊ προτού επιλυθεύ η κρύςη που μαςτύζει τον Νότο και μϊλιςτα ςε αντύθεςη με τισ ανϊγκεσ που δημιουργεύ η κρύςη για τη μακροοικονομικό ςταθερότητα των χωρών αυτών. Η μικρό αυτό ομϊδα αναμϋνεται να αποτελεύται από τη Γερμανύα και οριςμϋνεσ γειτονικϋσ τησ χώρεσ με κοινϊ γεωπολιτικϊ και οικονομικϊ ςυμφϋροντα. Η διαδικαςύα για τη μετϊβαςη από τη μεγϊλη νομιςματικό ϋνωςη ςτη μικρό πιθανόν να ξεκινόςει από μια ςχετικϊ μεγϊλη χώρα με προβλόματα, π.χ. από την Ιςπανύα ό την Ιταλύα, η οπούα θα αποφαςύςει να αποχωρόςει από τη μεγϊλη νομιςματικό ϋνωςη. γ) Ολοκληρωτικό διϊλυςη τησ νομιςματικόσ ϋνωςησ. Η διϊλυςη αυτό θα επιςπευτεύ αν τελικϊ η κρύςη χτυπόςει και τη Γαλλύα, ενώ θα ϋχει αρνητικϋσ επιπτώςεισ ςτη ςταθερότητα τησ Ευρωπαώκόσ Ένωςησ με παρενϋργειεσ και ςτο υπόλοιπο κόςμο. Ένα τϋταρτο ςενϊριο δημιουργύασ δύο νϋων ενώςεων, μύα ςτον ανταγωνιςτικό Βορρϊ και μύα ςτον μη ανταγωνιςτικό Νότο, δεν ϋχει πιθανότητεσ πραγματοπούηςησ. Η αιτύα εύναι απλό: Αν η ςημερινό Ευρωζώνη δεν πληρού τα κριτόρια ώςτε να χαρακτηριςτεύ ωσ Βϋλτιςτη Νομιςματικό Περιοχό, κϊτι για το οπούο προειδοποιούςαν χωρύσ να ειςακούγονται οι οικονομολόγοι ςτη δεκαετύα του 1990, και που με το χρόνο ϋφερε την κρύςη που ςόμερα ζούμε, τότε οι χώρεσ του Νότου ωσ μεμονωμϋνη ομϊδα δεν τα πληρούν πολύ περιςςότερο. Και αυτό επειδό οι εμπορικϋσ διαςυνδϋςεισ μεταξύ τουσ εύναι ακόμα μικρότερεσ απ ότι εύναι κατϊ μϋςο όρο οι εμπορικϋσ ςχϋςεισ τουσ μϋςα ςτην υπϊρχουςα Ευρωζώνη. Επύςησ, το τϋταρτο αυτό ςενϊριο αναγκαςτικϊ θα εύναι απόρροια του δεύτερου, όταν κϊποιεσ μεγϊλεσ χώρεσ τησ ςημερινόσ Ευρωζώνησ αποφαςύςουν να αποχωρόςουν. Οι χώρεσ όμωσ αυτϋσ, μετϊ μια τϋτοια ςοβαρό απόφαςη, δεν θα ϋχουν κανϋνα απολύτωσ κύνητρο να μπουν ςε μια νϋα περιπϋτεια νομιςματικόσ ενοπούηςησ με οποιαδόποτε ϊλλη χώρα και ϋτςι να απολϋςουν τισ όποιεσ θετικϋσ ςυνϋπειεσ ανϊκτηςησ των εργαλεύων τησ ςυναλλαγματικόσ και νομιςματικόσ πολιτικόσ από την ϋξοδό τουσ από την Ευρωζώνη. Σο ποιο από τα τρύα ςενϊρια θα ευδοκιμόςει εξαρτϊται από την ολοκλόρωςη ό όχι μιασ ςειρϊσ μεταρρυθμύςεων. Σο πρώτο και ευνοώκό ςενϊριο για την Ευρωζώνη απαιτεύ: (α) Ση δημιουργύα τησ Σραπεζικόσ Ένωςησ: (1) κοινό εποπτικό πλαύςιο (αυτό γύνεται), (2) κοινόσ μηχανιςμόσ εκκαθϊριςησ προβληματικών τραπεζών και (3) κοινό πλαύςιο αςφϊλιςησ των καταθϋςεων. 18 (β) Σην επιτϊχυνςη τησ δημοςιονομικόσ ολοκλόρωςησ: Eurobonds, κοινό ταμεύο ανεργύασ, μεγαλύτεροσ κοινοτικόσ Π/Τ. 19 (γ) Ση μεγαλύτερη κινητικότητα εργαζομϋνων ανϊμεςα ςτισ χώρεσ που αποτελούν την Ευρωζώνη. Απαιτούνται κοινϋσ ςυνταξιοδοτικϋσ πολιτικϋσ, κοινό φορολογικό πολιτικό. (δ) Σην επεκτατικό δημοςιονομικό πολιτικό ςτο Βορϊ ώςτε να δημιουργηθεύ ζότηςη ςτο Νότο και να εξομαλυνθούν οι ανιςορροπύεσ εύναι οικονομικϊ απαραύτητη αλλϊ πολιτικϊ προσ το παρόν ουςιαςτικϊ ανϋφικτη. 20 αυτό τη δύςκολη πορεύα τησ Ευρωζώνησ, η Ελλϊδα πρϋπει να ολοκληρώςει τισ μεταρρυθμύςεισ που ξεκύνηςε διότι όποιο και να εύναι το αποτϋλεςμα ςτην Ευρωζώνη, η δικό μασ ανϊπτυξη δεν θα ϋρθει ξανϊ με δανεικϊ, παρϊ μόνο με αύξηςη τησ εγχώριασ παραγωγόσ, η οπούα απαιτεύ τη ςυςτηματικό οργϊνωςη του κρϊτουσ, διαφανεύσ και απλούσ κανόνεσ οικονομικόσ ςυμπεριφορϊσ, μηδαμινό διαφθορϊ και γραφειοκρατύα, καθώσ και πϊταξη τησ δικτατορύασ των ςυντεχνιών. 6. Επύλογοσ Η κρύςη ϋφερε ρόξη με το παρελθόν, με τισ τότε ανιςορροπύεσ τησ οικονομύασ και τισ προκαταλόψεισ τησ κοινωνύασ, ϋφερε ϊγχοσ, ανεργύα και φτώχεια, χωρύσ όμωσ να φϋρει αναρχύα. τη αρχό του Μνημονύου, το 2010, οι περιςςότεροι, πολύτεσ και πολιτικού, πύςτευαν ότι η κρύςη θα εύναι παροδικό. Δεν αντελόφθηςαν ότι ςτην πραγματικότητα επρόκειτο για «αλλαγό εποχόσ» και ότι οι όροι ϊςκηςησ τησ οικονομικόσ πολιτικόσ ϊλλαξαν ριζικϊ. Πλϋον ϋπρεπε να γύνουν 18 19 Βιέπεηε, π.ρ. Beck () Βιέπεηε, π.ρ. Vetter (2013) 17 Βιέπεηε, π.ρ. Enderlein et al. (). 20 Μηα πηζαλή κεξηθή ιύζε ζα ήηαλ λα επηηξαπεί ζηηο ππεξρξεσκέλεο ρώξεο λα έρνπλ κεγαιύηεξν πιεζσξηζκό: Αιιαγή ηνπ ζηόρνπ ηεο ΔΚΤ γηα ηνλ πιεζσξηζκό > 2%, ώζηε νη βόξεηεο ρώξεο λα έρνπλ θαη απηέο πιεζσξηζκό >2%. 10
οι απαραύτητεσ διορθώςεισ για τα λϊθη δεκαετιών ςε αςφυκτικϊ χρονικϊ πλαύςια και όχι πλϋον ςε καθεςτώσ ανϊπτυξησ αλλϊ εν μϋςω ύφεςησ. Η επιμονό ςτισ περαςμϋνεσ ςυνόθειεσ και πρακτικϋσ - η αδρϊνεια εύχε ωσ κύριο αποτϋλεςμα, ςε αντύθεςη με την Ιρλανδύα, μια «βϊρβαρη» δημοςιονομικό προςαρμογό με μεγϊλο πολλαπλαςιαςτό καθώσ οι αςτοχύεσ του προγρϊμματοσ αντιμετωπύζονταν με ακόμα περιςςότερεσ οριζόντιεσ περικοπϋσ και αυξόςεισ φόρων. Η πιςτωτικό αςφυξύα (credit crunch), εξαιτύασ των προβλημϊτων ρευςτότητασ και του PSI, ςυνϋβαλλε επύςησ ςτην μεγϋθυνςη του δημοςιονομικού πολλαπλαςιαςτό, κϊτι που η τρόικα ςαφώσ υποεκτύμηςε. Η αδρϊνεια επιπλϋον οδόγηςε ςτην απώλεια τησ αξιοπιςτύασ μασ ϋναντι των εταύρων μασ και την από μϋρουσ τουσ απαξύωςη των όποιων προςπαθειών μασ. υγχρόνωσ, η κρύςη ϋφερε και την ελπύδα ότι μπορούμε να χτύςουμε τη χώρα μασ ςε ςτϋρεεσ βϊςεισ και να πετύχουμε υγιεύσ ρυθμούσ ανϊπτυξησ. Έχουν γύνει πολλϊ ςτην Ελλϊδα τα τελευταύα τρύα χρόνια, δεν πρϋπει να τα υποβαθμύζουμε, τόςο ςτη δημοςιονομικό προςαρμογό όςο και ςτισ διαρθρωτικϋσ μεταρρυθμύςεισ και ςτην επούλωςη ανιςορροπιών. Για πρώτη φορϊ ςόμερα, ςτον ϋκτο χρόνο ύφεςησ, υπϊρχουν ενδεύξεισ ςταθεροπούηςησ τον επόμενο χρόνο, που υπό προώποθϋςεισ μπορούν να ευδοκιμόςουν. το ενδιϊμεςο διϊςτημα, ασ ετοιμαζόμαςτε για μετϋπειτα υψηλούσ και υγιεύσ ρυθμούσ ανϊπτυξησ, αν και εφόςον: Ολοκληρώςουμε τισ διαρθρωτικϋσ μεταρρυθμύςεισ Οριοθετόςουμε μια μακρόπνοη εθνικό αναπτυξιακό ςτρατηγικό Και δεν αμελόςουμε τη νϋα γενιϊ, ούτε αυτούσ που αποτϋλεςαν την παρϊπλευρη απώλεια τησ κρύςησ Έχουμε δρόμο ακόμα μπροςτϊ μασ, με τισ ςυντεχνύεσ να δύνουν τισ μϊχεσ οπιςθοφυλακόσ και να ελπύζουν ότι θα φύγει η Σρόικα ώςτε να κερδύςουν τη μϊχη και να ςυνεχύςουν την προςοδοφορύα τουσ ενϊντια ςτην ελληνικό οικονομύα και κοινωνύα. Πολλού ακόμα δεν αντιλαμβϊνονται την πϊλη ςυμφερόντων που διεξϊγεται μϋςα ςτη χώρα μασ και ότι η ςυμμετοχό ςτην Ευρωζώνη αποτελεύ εχϋγγυο υπϋρ τησ διαφϊνειασ, του νοικοκυρϋματοσ, τησ οικονομικόσ δικαιοςύνησ και τελικϊ υπϋρ του απλού πολύτη. Φρειϊζεται υπομονό, επιμονό και ελαφρϊ αιςιοδοξύα. 11
Βιβλιογραφικϋσ Αναφορϋσ Ξενόγλωςςεσ Barnes, S. R. Bouis, P. Briard, S. Dougherty and M. Eris, (2011), The GDP Impact of Reform: A Simple Simulation Framework, OECD Economics Department Working Papers, No. 834, OECD Publishing. Bouis, R. and R. Duval (2011), Raising Potential Growth After the Crisis: A Quantitative Assessment of the Potential Gains from Various Structural Reforms in the OECD Area and Beyond, OECD Economics Department Working Papers, No. 835, OECD Publishing. Beck, Thorsten (), Banking Union for Europe. Risks and Challenges, CEPR, editοr Enderlein, H., P. Bofinger, L. Boone, P. de Grauwe, J.-C. Piris, J. Pisani-Ferry, M. João Rodrigues, A. Sapir and A. Vitorino, (), Completing the Euro. A road map towards fiscal union in Europe (Report of the Tommaso Padoa-Schioppa Group ), Notre Europe. Grauwe De, Paul, (2011), Managing a Fragile Eurozone, CESifo Forum, 12(2), pp 40-45 Hardouvelis, Gikas A. and Dimitrios Malliaropulos (2013), Hysteresis: A future drag on Greek growth, forthcoming, Economy & Markets, Eurobank Research Hardouvelis, Gikas Α., Dimitrios Malliaropulos and Richard Priestley, (2006), EMU and European Stock Market Integration, Journal of Business, 79:1, pp 365-392. Reinhart, Carmen M. and Kenneth S. Rogoff, (2009), This Time is Different: Eight Centuries of Financial Folly, Princeton University Press. Στην ελληνική γλώςςα Ζόνζηλοσ, Νικόλαοσ Γ., (2010), «Οι μακροοικονομικέσ επιπτώςεισ των διαρθρωτικών πολιτικών ενίςχυςησ του ανταγωνιςμού ςτην αγορά των μη εμπορεύςιμων αγαθών-υπηρεςιών και ςτην αγορά εργαςίασ», ΙΟΒΕ, Ειδικϋσ Μελϋτεσ, Μϊιοσ. Μαλλιαρόπουλοσ, Δημότρησ, (2011), «Η απώλεια ανταγωνιςτικότητασ τησ ελληνικήσ οικονομίασ μετά την είςοδο τησ χώρασ ςτην ΟΝΕ», Άρθρο Ε.2, Η διεθνήσ κρίςη, η κρίςη ςτην Ευρωζώνη και το ελληνικό χρηματοπιςτωτικό ςύςτημα, Επιμϋλεια Γκύκασ Α. Φαρδούβελησ και Φρόςτοσ Βλ. Γκόρτςοσ, Ελληνικό Ένωςη Σραπεζών, Αθόνα Μανδραβϋλησ, Πϊςχοσ (2013), «υντεχνιακό Αριςτερϊ», εφημερύδα Καθημερινό, 30/5 Φαρδούβελησ, Γκύκασ Α., (2007), «Μακροοικονομικό Διαχεύριςη και η Ανϊγκη Διαρθρωτικών Μεταρρυθμύςεων μετϊ την Εύςοδο ςτη Νομιςματικό Ένωςη», Οικονομύα & Αγορϋσ, Eurobank Research, Σόμοσ ΙΙ, Σεύχοσ 8, Οκτώβριοσ. Φαρδούβελησ, Γκύκασ Α., (2008), «Η Ελλϊδα εν μϋςω διεθνούσ κρύςησ», Ομιλύα ςτο ετόςιο ςυνϋδριο του Ελληνο- Αμερικανικού Επιμελητηρύου: Η Ώρα τησ Ελληνικόσ Οικονομύασ, Νοϋμβριοσ 24. http://www.hardouvelis.gr/get.asp?id=spee Φαρδούβελησ, Γκύκασ Α., (2011), «Σο χρονικό τησ διεθνούσ και ςυνακόλουθησ ελληνικόσ και ευρωπαώκόσ κρύςησ: Αύτια, αντιδρϊςεισ, επιπτώςεισ, προοπτικό», Ειςαγωγό, Από τη διεθνή κρίςη ςτην κρίςη τησ Ευρωζώνησ και τησ Ελλάδασ: Τι μασ επιφυλάςςει το μέλλον;, Επιμϋλεια Νικόλαοσ Β. Καραμούζησ και Γκύκασ Α. Φαρδούβελησ, Εκδόςεισ Λιβϊνη, Αθόνα. Vetter, Stefan, (2013), Do all roads lead to fiscal union?, EU Monitor, European integration, DB Research, Deutsche Bank, April 11. 12