Υδατοδιαλυτές βιταμίνες Βιταμίνες του συμπλέγματος B και βιταμίνη C Μαίρη Γιαννακούλια Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο
Βιταμίνες του συμπλέγματος Β
Οι βιταμίνες ως τμήματα των συνενζύμων
Ρόλοι των βιταμινών του συμπλέγματος Β στο μεταβολισμό
Θειαμίνη (Β 1 )
Ιστορία: ΝΑ Ασία: νόσος Beri-beri λόγω κατανάλωσης άσπρου / αποφλοιωμένου ρυζιού (το οποίο είναι φτωχό σε θειαμίνη, σε αντίθεση με το καστανό) Σήμερα, ανεπάρκεια σε: Αλκοολικούς Άτομα με δίαιτες πλούσιες σε CHO και φτωχές σε θειαμίνη
Διαιτητικές πηγές θειαμίνης Το χοιρινό είναι πολύ πλούσια πηγή θεαμίνης... Αλλά τα ολικής άλεσης δμητριακά είναι αυτά που κυρίως συνεισφέρουν στη συνολική θειαμίνη της διαίτας. Τα όσπρια και οι ηλιόσποροι είνα επίσης καλές πηγές.
Διαιτητικές πηγές Β 1
Όμως: Απώλειες θειαμίνης κατά το μαγείρεμα Σε μερικά τρόφιμα: επίδραση θειαμινασών (υδρόλυση θειαμίνης), μειώνοντας τη βιταμινική δράση
Απορρόφηση και Μεταβολισμός Απορρόφηση: δωδεκαδάκτυλος Μέσω ενεργής μεταφοράς κεντρική κυκλοφορία Το αλκοόλ παρεμποδίζει την ενεργή μεταφορά Στους ιστούς: ελεύθερη θειαμίνη και μονοσφωσφορική θειαμίνη Στη συνέχεια: διφωσφορική θειαμίνη (= πυροφωσφορική θειαμίνη, TPP) και τριφωσφορική θειαμίνη (νευρικό σύστημα)
Ρόλος TPP ως συνένζυμο (αναγωγή του NAD + σε NADH) σε αντιδράσεις του: Μεταβολισμού των υδατανθράκων Κύκλου του κιτρικού οξέος Μεταβολισμού των αμινοξέων λυσίνης, ισολευκίνης, βαλίνης Τριφωσφορική θειαμίνη: Ρόλος στη μετάδοση νευρικών ώσεων (μηνυμάτων / ερεθισμάτων)
Ανεπάρκεια θειαμίνης Ξηρή Βeri-beri Συμμετρική ανερχόμενη περιφερική νευρίτιδα Σε παρατεταμένη, λιγότερο βαριά ανεπάρκεια (και ενώ υπάρχει χαμηλή ενεργειακή πρόσληψη) Υγρή Beri-beri Καρδιακή ανεπάρκεια και οίδημα Σε υψηλή πρόσληψη CHO και αυξημένη σωματική δραστηριότητα Οξεία κακοήθης (αιφνίδια) Beri-beri Καρδιακή ανεπάρκεια λόγω γαλακτικής οξέωσης Σε δίαιτες CHO και σε αλκοολικούς Σύνδρομο Wernicke-Korsakoff Ψύχωση Korsakoff και εγκεφαλοπάθεια Wernicke Συνήθως σε οξεία ανεπάρκεια
Υγρή Beriberi Οίδημα
Απαιτήσεις σε θειαμίνη Σχετίζονται με την πρόσληψη CHO και ~ την πρόσληψη Ε Για την πρόληψη συμπτωμάτων ανεπάρκειας: 0,2 mg/1000 Kcal Για τον υπολογισμό των RDA: 0,5 mg/1000 kcal για Ε > 2000 kcal/ημ 0,8 mg/ημ ως ελάχιστη απαίτηση για άτομα με χαμηλή ενεργειακή πρόσληψη RDA: 1,1 1,2 mg/ημέρα
Ριβοφλαβίνη (Β 2 )
Διαιτητικές πηγές ριβοφλαβίνης Αν και τα αυγα, το κρέας, το ψάρι και τα θαλασσινά είναι πλούσιες πηγές ριβοφλαβίνης... τα γαλακτοκομικά προιόντα (μέτρια πηγή) είναι αυτά που κυρίως συνεισφέρουν στη συνολική πρόσληψη της ριβοφλαβίνης της διαίτας. Φωτόλυση της ριβοφλαβίνης οδηγεί σε μι βιολογικά ενεργές μορφές της
Διαιτητικές πηγές Β 2
Απορρόφηση Μεταβολισμός - Λειτουργίες Απορρόφηση και φωσφορυλίωση στον εντερικό βλεννογόνο Πλάσμα: ελεύθερη ριβοφλαβίνη, φλαβινο-αδενινο-δινουκλεοτίδιο (FAD), φωσφορική ριβοφλαβίνη Κυρίως συνδέεται με πρωτεΐνες Μεταβολικές λειτουργίες των φλαβινικών συνενζύμων Μεταφορείς ηλεκτρονίων σε αντιδράσεις οξείδωσης και αναγωγής Ένζυμα-κλειδιά στην οξείδωση λιπαρών οξέων και αμινοξέων και στον κύκλο του Krebs
Ανεπάρκεια ριβοφλαβίνης Διαδεδομένη ανεπάρκεια χωρίς να είναι θανατηφόρος Αποτελεσματική επαναχρησιμοποίησή της σε περιόδους ανεπάρκειας Γωνιακή χειλίτιδα, γωνιακή στοματίτιδα, Magenta tongue, σμηγματορροϊκή δερματίτιδα Αντίσταση στην ελονοσία σε άτομα με ανεπάρκεια σε ριβοφλαβίνη
Ανεπάρκεια ριβοφλαβίνης
Απαιτήσεις σε ριβοφλαβίνη Ελάχιστες απαιτήσεις: 0,5 0,8 mg/ημέρα Σε σχέση με την Ε: 0,6 0,8 mg /1000 kcal RDA: 1,1 1,3 mg/ημέρα
Νιασίνη
Vitamers νιασίνης
Γενικά: 60 mg τρυπτοφάνης 1 mg νιασίνης Υπάρχουν όμως διαφοροποιήσεις στην αναλογία αυτή, π.χ. στην εγκυμοσύνη
Διαιτητικές πηγές Νιασίνης 1 mg ισοδύναμου νιασίνης = mg νιασίνης + 1/60 x mg τρυπτοφάνης Μη διαθέσιμη νιασίνη από τα δημητριακά Εκτός κι αν προηγηθεί επεξεργασία με αλκάλια (υδροξείδιο του Ca, ΝaHCO3)
Διαιτητικές πηγές Νιασίνης
Ρόλος Ως λειτουργικό νικοτιναμιδικό τμήμα των NAD και NADP (οξειδωαναγωγικές αντιδράσεις)
Ανεπάρκεια νιασίνης Πελλάγρα 3D Diarrhea Dermatitis Dementia 3 Δ Διάρροια Δερματίτιδα (Διανοητική) άνοια
Απαιτήσεις σε νιασίνη - Τοξικότητα RDA: 14-16 mg/ημέρα Μεγαδόσεις (1-6 g/ημέρα): σε υπερλιπιδαιμία διαστολή των αιμοφόρων αγγείων, ερυθρότητα, κνησμό ηπατικές βλάβες, ηπατική ανεπάρκεια
Πυριδοξίνη (Β 6 )
Διαιτητικές πηγές Πυριδοξίνης Τα περισσότερα τρόφιμα που είναι πλούσια σε πρωτείνες είναι επίσης και καλές πηγές πυριδοξίνης, δηλαδή το κρέας, τα ψάρια, τα πουλερικά. Και μερικά λαχανικά και φρούτα είναι καλές πηγές.
Διαιτητικές πηγές Β 6
Ρόλος - Απαιτήσεις σε πυριδοξίνη Ρόλος: PLP (φωσφορική πυριδοξάλη) - Μεταβολισμός αμινοξέων (τρανσαμίνωση) - Συμπαράγοντας της φωσφορυλάσης του γλυκογόνου στους μύες και το συκώτι - Ρύθμιση της δράσης στεροειδών ορμονών Μέση απαίτηση: 13 μg/g πρωτεϊνών Πρόσληψη αναφοράς: 15-16 μg/g πρωτεϊνών RDA: 1,3-1,7 mg/ημέρα
Μη διατροφικές χρήσεις πυριδοξίνης Αντισυλληπτικά από το στόμα και ανεπάρκεια βιταμίνης Β6 Απάλυνση των συμπτωμάτων του προεμμηνορρυσιακού συνδρόμου Αντιεμετική δράση (εγκυμοσύνη) Αντιμετώπιση του συνδρόμου του καρπιαίου σωλήνα ή της τενοντοθυλακίτιδας
Φυλλικό οξύ
Δομή Φυλλικού οξέος
Διαιτητικές πηγές Φυλλικού οξέος Τα πράσινα φυλλώδη λαχανικά (π.χ. σπανάκι, μαρούλι, μπρόκολο), τα όσπρια, το συκώτι και ορισμένα φρούτα (π.χ. το πορτοκάλι) αποτελούν πολύ καλές πηγές φυλλικού οξέος.
Διαιτητικές φυλλικού οξέος
Απορρόφηση & ενεργοποίηση φυλλικού οξέος Απορρόφηση στη νήστιδα μέσω ενεργούς μεταφοράς Μεθυλίωση στον εντερικό βλεννογόνο
Μονοπάτια που σχετιζονται με το φυλλικό οξύ και τη βιταμίνη Β 12 Μεταβολισμός ομοκυστείνης CBS
Ρόλος φυλλικού οξέος ΤΗFA (τετρα-υδροφυλλικό) και DHF (δι-υδροφυλλικό) Πολλαπλασιασμός των κυττάρων μέσω της σύνθεσης νουκλεϊκών οξέων Πρωτεϊνοσύνθεση
Ανεπάρκεια φυλλικού οξέος Επηρεάζονται κύτταρα που πολλαπλασιάζονται γρήγορα: Κύτταρα του μυελού των οστών Κύτταρα του εντερικού βλεννογόνου Θυλάκια του τριχώματος Μεγαλοβλαστική αναιμία Κυκλοφορία ανώριμων πρόδρομων των ερυθρών αιμοσφαιρίων Σε διαιτητική έλλειψη φυλλικού οξέος ή σε έλλειψη Β12 (= ανεπάρκεια λειτουργικού φυλλικού οξέος) (Στην ανεπάρκεια φυλλικού οξέος δεν παρατηρείται ο νευρολογικός εκφυλισμός της κακοήθους αναιμίας, ενώ η υψηλή πρόσληψη φυλλικού μπορεί να καλύψει τα αρχικά στάδια ανεπάρκεια Β 12 )
Απαιτήσεις Συμπληρωματική χορήγηση - Τοξικότητα RDA: 200 400 μg/ημέρα Αυξημένη πρόσληψη φυλλικού οξέος μειώνει τον κίνδυνο εμφάνισης ανωμαλιών του νευρικού σωλήνα Συμπληρωματική χορήγηση σε εγκύους (πρόσληψη 400-600 μg/ημέρα ή + 400 μg/ημέρα)
Φυλλικό οξύ και προβλήματα εγκυμοσύνης Αποκόλληση πλακούντα Προεκλαμψία Αποβολή και γέννηση νεκρού βρέφους Διαταραχές του νευρικού σωλήνα (ανεγκεφαλία και δισχιδής ράχη) Αλλά: ο νευρικός σωλήνας «κλείνει» την 28η μέρα της κύησης
Eichholzer M, Tonz O, Zimmermann R. Folic acid: a public-health challenge. Lancet 2006;367(9519):1352-61.
Ασφάλεια του φυλλικού οξέος Προβλήματα από τη συμπληρωματική χορήγηση Πιθανή απόκρυψη της ανεπάρκειας σε βιταμίνη Β12, κυρίως στα ηλικιωμένα άτομα Αλληλεπιδράσεις με φάρμακα Πιθανή ενίσχυση της ήδη εγκατεστημένης καρκινογένεσης (προώθηση των προκαρκινικών και καρκινικών αλλοιώσεων) Αύξηση του αριθμού των δίδυμων κυήσεων Διάσωση γονότυπων, οι οποίοι σε αντίθετη περίπτωση θα ήταν θανατηφόροι Επιληψία Διεγερτικότητα και διαταραχές της διάθεσης
Βιταμίνη Β 12 (κοβαλαμίνη)
Η βιταμίνη Β 12 υπάρχει μόνο σε τρόφιμα ζωικής προέλευσης, αν και συντίθεται και από ορισμένες ζύμες και βακτήρια (άρα και περιέχεται στα αντίστοιχα τρόφιμα) Διαιτητικές πηγές Β 12
Απορρόφηση Ρόλος βιταμίνης B 12 Απορρόφηση Κυρίως μέσω προσκόλλησης στον ενδογενή παράγοντα στον εντερικό αυλό (Πολύ μικρό ποσοστό απορρόφησης μέσω παθητικής διάχυσης) Ενδογενής παράγοντας: γλυκοπρωτεΐνη που εκκρίνεται από τα κύτταρα του γαστρικού βλεννογόνου Γαστρικό οξύ και πεψίνη: συμβάλουν στην απελευθέρωση της Β12 από τις πρωτεΐνες της δίαιτας Ιστοί ήπαρ χολή κοβαλοφυλλίνες υδρόλυση ένωση με ενδογενή παράγοντα επαναρρόφηση στον ειλεό Ρόλος Ρύθμιση μεταβολισμού φυλλικού οξέος Σύνθεση μυελίνης
Stabler SP. Vitamin B12 deficiency. N Engl J Med 2013;368(21):2041-2
Ανεπάρκεια Προβλήματα ανεπάρκειας σε: ατροφική γαστρίτιδα & παγκρεατική ανεπάρκεια όταν υπάρχει αδυναμία έκκρισης του ενδογενούς παράγοντα (αυτοάνοση νόσος, «περιορισμός» του στομάχου) διαιτητική έλλειψη Κακοήθης αναιμία: μεγαλοβλαστική αναιμία και εκφυλισμός του νωτιαίου μυελού Ο εκφυλισμός του νωτιαίου μυελού σπάνια απαντάται κατά την ανεπάρκεια φυλλικού οξέος
Μεγαλοβλαστική Αναιμία Κανονικά ερυθρά αιμοσφαίρια Ανώριμα πρόδρομα ερυθρά αιμοσφαίρια
Κλινικά και εργαστηριακά ευρήματα της έλλειψης βιταμίνης B12 Stabler SP. Vitamin B12 deficiency. N Engl J Med 2013;368(21):2041-2
Απαιτήσεις Ημερήσιες απώλειες: ~ 1% της δεξαμενής του σώματος Απαιτήσεις: 1,0 2,5 μg/ημέρα RDA: 2,4 μg/ημέρα
Βιταμίνη C (ασκορβικό οξύ)
Αποτελεί βιταμίνη για περιορισμένο αριθμό ειδών Ιστορία της ανεπάρκειας της βιταμίνης C, του σκορβούτου
Διαιτητικές πηγές βιταμίνης C Πέρα από τα πορτοκάλια...
Διαιτητικές πηγές βιταμίνης C Σχεδόν τα περισσότερα φρούτα και λαχανικά είναι πλούσια σε βιταμίνη C. (και ιδιαίτερα οι πιπεριές, οι φράουλες, οι ντομάτες, τα ακτινίδια). Απώλειες βιταμίνης C: οξείδωση και απώλεια στο νερό
Ρόλος βιταμίνης C Σχηματισμός κολλαγόνου και πρόδρομων πρωτεϊνών της οστεοκαλσίνης Διαδικασία πήξης του αίματος Δράση σε 2 ομάδες ενζύμων: τις υδροξυλάσες και τις οξυγλουταρικές υδροξυλάσες Αντιοξειδωτικός ρόλος Αύξηση της απορρόφησης Fe (Fe +++ Fe ++ )
Έλλειψη βιταμίνης C Σκορβούτο Διαδοχικές αλλαγές: Δερματικές αλλαγές (υπερκερατωσεις, πετέχεις, ευθραστοτητα των αιμοφόρων αγγείων) Αιμορραγίες στα ούλα Προβλήματα με πληγές Πόνοι στα κόκκαλα (λόγω προβλημάτων στη σύνθεση κολλαγόνου)
Πρόλειψη και απάλυνση συπτωμάτων του κοινού κρυολογήματος Συστάσεις για την πρόσληψη βιταμίνης C Επούλωση πληγών 20
Υψηλές προσλήψεις βιταμίνης C Απορρόφηση σιδήρου (1 g/ημέρα αυξάνει κατά 9 φορές την απορρόφηση του Fe, όταν λαμβάνεται με τα γεύματα) Αναστολή του σχηματισμού των νιτροζαμινών Ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήματος (καρκίνος, AIDS), πρόληψη και θεραπεία κοινού κρυολογήματος Τοξικότητα?