1 Φυσιολογία της Άσκησης Εργογόνα βοηθήματα Συμπληρώματα διατροφής Βασίλειος Σπ. Τράνακας MSc Διαιτολόγος Διατροφολόγος Καθηγητής Φυσικής Αγωγής & Αθλητισμού, Επιστημονικός συν. Τ.Ε.Ι. Κρήτης
Εργογόνο βοήθημα 2 Εργογόνο βοήθημα ονομάζεται οποιαδήποτε ουσία ή χειρισμός μπορεί να βελτιώσει την αθλητική απόδοση. Η συντριπτική πλειονότητα των υποτιθέμενων εργογόνων βοηθημάτων δεν έχει αποδεδειγμένη εργογόνο δράση.
Συμπληρώματα διατροφής 3 Συμπληρώματα διατροφής ονομάζονται σκευάσματα λαμβανόμενα από το στόμα, τα οποία περιέχουν ουσίες που είτε λείπουν από την κανονική τροφή είτε περιέχονται σε αυτή σε ποσότητες που θεωρούνται ανεπαρκείς. Πολλά τέτοια σκευάσματα ονομάζονται και εργογόνα βοηθήματα συνοδευόμενα από ισχυρισμούς ότι, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, αυξάνουν την αθλητική απόδοση.
Εργογόνα βοηθήματα - Συμπληρώματα διατροφής 4 Eχουν εμπορική επιτυχία και καταναλώνονται σε μεγάλες ποσότητες από τους αθλητές (και μη αθλητές). Δύο πράγματα μπορούν να δικαιολογήσουν ένα τέτοιο φαινόμενο: ή τα σκευάσματα πράγματι αυξάνουν την απόδοση ή οι αθλητές εξαπατώνται πιστεύοντας ότι τα σκευάσματα τους βοηθούν, ενώ στην πραγματικότητα είναι αναποτελεσματικά.
Εργογόνα βοηθήματα 5 Υδατάνθρακες Κρεατίνη Σόδα Καφεΐνη Καρνιτίνη* (+ CHO)
Υδατάνθρακες 6 Υδατάνθρακες Υδατάνθρακες + φρουκτόζη (σε διάλυμα) επιπρόσθετο κέρδος μεταφοράς 60% μεταφορά CHO (GLUT 1,2) + 30% μεταφορά φρουκτόζης (GLUT 5)
Καφεΐνη 7 Η αποτελεσματική ποσότητα εξαρτάται από την ευαισθησία του οργανισμού και κυμαίνεται από 1-6 mg/kg βάρους (μη δοσοεξαρτώμενη σχέση). Μια κούπα στιγμιαίου καφέ περιέχει ~65 mg. Συνιστώμενος χρόνος λήψης, μία ώρα πριν την άσκηση.
Κρεατίνη 8 Αυξάνει την απόδοση κατά 10-15% σε μεμονωμένες ή επανειλημμένες σύντομες (μέχρι 30 ) μέγιστες προσπάθειες. Έχει αναβολική δράση (αύξηση της πρωτεϊνοσύνθεσης στους μύες) σε συνδυασμό με προπόνηση δύναμης. Πιθανώς προλαμβάνει τραυματισμούς κι έχει ευεργετική δράση στη λειτουργία του ανοσοποιητικού.
Σόδα 9 Άλας με αλκαλικό χαρακτήρα, που συμβάλλει στην εξουδετέρωση των οξέων και στη διατήρηση της οξεοβασικής ισορροπίας. Υπόθεση Κατά την έντονη αναερόβια άσκηση η αυξημένη παρουσία HCO3 εξουδετερώνει αποτελεσματικότερα την αύξηση της οξύτητας που συνοδεύει την παραγωγή γαλακτικού οξέος, καθυστερώντας έτσι την εμφάνιση καμάτου.
Καρνιτίνη 10 Αποτελεσματική όταν χορηγείται* σε συνδυασμό με CHO Σε προσπάθειες έντασης 50% VO 2 max Μείωση της χρησιμοποίησης CHO Αύξηση της οξείδωσης λιπαρών οξέων Σε προσπάθειες έντασης 80% VO 2 max Αύξηση γλυκολυτικής ικανότητας Μείωση γαλακτικού 2g L- τρυγικής καρνιτίνης + 80g CHO *χορήγηση ~24 εβδομάδες
Αντιοξειδωτικά συμπληρώματα 11 (Βιταμίνη Ε, βιταμίνη C, β- καροτένιο, σελήνιο, συνένζυμο Q10 ή ουβικινόνη) Οι πειραματικές ενδείξεις και οι γνώμες για τη δράση τους, κυμαίνονται από τον προστατευτικό ρόλο απέναντι στη μυϊκή βλάβη, μέχρι την αναποτελεσματικότητα, αλλά και μέχρι την παρεμπόδιση της αποκατάστασης της μυϊκής λειτουργίας.
Άλλα διατροφικά συμπληρώματα 12 Δεν υπάρχουν επιστημονικές ενδείξεις ότι άλλες ουσίες, όπως χολίνη, ινοσίνη,ινοσιτόλη, ταυρίνη, βασιλικός πολτός, γύρη, τζίνσενγκ, σπιρουλίνα, γκουαρανά, μαχουάνγκ, αυξάνουν την απόδοση, παρά τις πιθανές ευεργετικές επιδράσεις κάποιων στην υγεία.
13 Άλλα συμπληρώματα στην προπόνηση δύναμης Δεν αυξάνουν την άλιπη μάζα ούτε τη δύναμη τα συμπληρώματα χρωμίου, βαναδίου, βορίου και προδρόμων της τεστοστερόνης (προ- ορμονών),όπως ανδροστενοδιόνη, DHEA κ.ά.
Συνοψίζοντας 14 Από τα κυκλοφορούντα και διαφημιζόμενα ως εργογόνα βοηθήματα, ελάχιστα έχουν αποδεδειγμένη αποτελεσματικότητα: Τα διαλύματα υδατανθράκων και η καφεΐνη σε αγωνίσματα διάρκειας τουλάχιστον μιας ώρας Η κρεατίνη σε αγωνίσματα διάρκειας μέχρι μισό λεπτό (αγωνίσματα δύναμης ταχύητητας) Η σόδα σε αγωνίσματα διάρκειας 1-4 λεπτών Η καρνιτίνη σε συνδυασμό με CHO
15 Ντόπινγκ
Τι είναι DOPING; 16 Η χρήση από τον αθλητή ή/και η χορήγηση σε αυτόν προς χρήση από άλλο άτομο, ουσιών που είναι ξένες προς τις μεταβολικές διεργασίες του ανθρωπίνου οργανισμού, ή/και φυσιολογικών ουσιών σε μεγαλύτερη ποσότητα ή ασυνήθεις οδούς εφαρμογής, ή/και την χρήση ορμονών κι άλλων παρόμοιας δράσης προϊόντων ή/και άλλων μέσων, με σκοπό την τεχνητή και παράνομη βελτίωση των επιδόσεων.
Κατηγορίες απαγορευμένων ουσιών 17 Ουσίες που απαγορεύονται σε όλες τις περιπτώσεις (ενδο- και εξω- αγωνιστικά) Αναβολικοί παράγοντες Ορμόνες και σχετικές ουσίες Βήτα- 2 αγωνιστές Ορμονικοί ανταγωνιστές και ρυθμιστές Διουρητικά και άλλοι παράγοντες συγκάλυψης ( μάσκες ) Παράγοντες αύξησης της μεταφοράς οξυγόνου Γονιδιακό ντόπινγκ
Κατηγορίες απαγορευμένων ουσιών 18 Ουσίες και μέθοδοι που απαγορεύονται κατά τη διάρκεια αγώνων: Διεγερτικά Ναρκωτικά Κανναβινοειδή Γλυκοκορτικοστεροειδή
Κατηγορίες απαγορευμένων ουσιών 19 Ουσίες που απαγορεύονται σε συγκεκριμένα αθλήματα Αλκοόλ Β - αδρενεργικοί αναστολείς (αποκλειστές) (b- blokers)
20 Ορμόνες και ουσίες με παρόμοια δράση Γοναδοτροπίνες (CG, LH) Λόγοι χρήσης Συναγωνιστική δράση με την LH Aύξηση παραγωγής τεστοστερόνης (η χρήση της θεωρείται ανάλογη με τη λήψη τεστοστερόνης) Παρενέργειες Κεφαλαλγεία, μεταβολές διάθεσης, κατάθλιψη, οίδημα. Διόγκωση των ωοθηκών και πιθανή υποογκαιμία Άνδρες: ανάπτυξη γυναικομαστίας. Κορτικοτροπίνες (ACTH, tetracosac de). Διεγείρουν την παραγωγή των κορτικοστεροειδών. Πρόκληση ευφορίας Ψυχικές διαταραχές, σοβαρή μείωση οστικής μάζας Ινσουλίνη Διευκόλυνση εισόδου γλυκόζης στα κύτταρα Βελτίωση αντοχής, ικανότητας ανάνηψης. Αύξηση μυϊκού όγκου Υπογλυκαιμίες
Ορμόνες & ουσίες με παρόμοια δράση Λόγοι χρήσης Παρενέργειες 21 Αυξητική ορμόνη (GH) & αυξητικός παράγοντας ινσουλινόμορφος της ινσουλίνης (IGF- 1) Διέγερση πρωτεϊνοσύνθεσης + λιπολυτική δράση. Αύξηση μυϊκής μάζας και δύναμης. hgh:πρόληψη καταγμάτων, επιτάχυνση επούλωσης GH: αύξηση μεγέθους οστών, μυοπάθειες, καρδιομυοπάθεια, δυσανοχή στην γλυκόζη / Σ.Δ, περιφερική νευροπάθεια. IGF- 1: υπογλυκαιμία, τρέμουλο, εφίδρωση, υποθερμία. Ερυθροποιητίνη (EPO) Διέγερση παραγωγής ερυθροκυττάρων Πονοκέφαλος, υπέρταση και αποπληξία. Αύξηση ικανότητας μεταφοράς οξυγόνου (20%) & αντοχής. Αποτελέσματα παρόμοια με το Ντόπινγκ Αίματος Θρομβοεμβολυτικές επιπλοκές: σχηματισμός θρόμβων αίματος, έμφραγμα, καρδιακή ανακοπή. Αύξηση δυσλειτουργιών μυελού.
22
23 Ερυθροποιητίνη
24 Διουρητικά και άλλοι παράγοντες συγκάλυψης (μάσκες) Ορίζεται οποιαδήποτε ουσία ή διαδικασία που χρησιμοποιείται με σκοπό ή έχοντας την ιδιότητα, να αλλάζει ή να αλλοιώνει την ακέραια σύσταση των ούρων ή άλλου δείγματος που χρησιμοποιείται για έλεγχο ντόπινγκ. π.χ: τα διουρητικά, η επιτεστοστερόνη, η προβενεσίδη, τα υποκατάστατα του πλάσματος (π.χ υδροξυαιθυλάμυλο). Σκευάσματα: φάρμακα για τη θεραπεία της υπέρτασης, της καρδιακής ανεπάρκειας, των νεφρικών και ηπατικών διαταραχών.
Διουρητικά 25 Αυξάνουν τον όγκο των ούρων, συχνά μεταβάλλουν το ph και την ιοντική σύνθεση των ούρων και του αίματος. Μειώνουν τον όγκο του πλάσματος και συνεπώς μειώνουν τη φλεβική επιστροφή στην καρδιά (προφορτίο).
Διουρητικά 26 Λόγοι χρήσης διουρητικών Παρενέργειες διουρητικών Ταχεία μείωση βάρους (πχ απώτερος στόχος η συμμετοχή σε μικρότερη κατηγορία βάρους) Αύξηση παραγωγής και αποβολής ούρων (πιο δύσκολη η ανίχνευση απαγορευμένων ουσιών στα ούρα) Αφυδάτωση Διαταραχές ηλεκτρολυτών Μυϊκές κράμπες Λιποθυμία, ζάλη, πονοκέφαλος Ναυτία, έμετος Αιματοπάθεια (αδυναμία, καρδιακές αρρυθμίες) Αθλητές: πυγμάχοι, οι αθλητές άλλων πολεμικών τεχνών, οι αρσιβαρίστες και γενικότερα όσοι επιδιώκουν να «φτιάξουν» το βάρος τους.
Γλυκοκορτικοστεροειδή 27 Λόγοι χρήσης Αίσθημα ευφορίας Αύξηση επιπέδων γλυκόζης στο αίμα άρα αύξηση αντοχής Αύξηση ερυθροποίησης Αύξηση διέγερσης παραγωγής στεροειδών Παρενέργειες Αλλαγές διάθεσης Υπέρταση Ακμή Πεπτικό έλκος Οστεοπόρωση Μείωση δράση ινσουλίνης
Απαγορευμένες μέθοδοι 28 n n n Φαρμακολογική, Χημική και Φυσική Τροποποίηση Γονιδιακό ντόπινγκ Αύξηση Μεταφοράς Οξυγόνου Ντόπινγκ αίματος Χορήγηση προϊόντων που αυξάνουν την πρόληψη, μεταφορά ή διάθεση οξυγόνου
Αύξηση μεταφοράς οξυγόνου 29 Ντόπινγκ αίματος: η χορήγηση αίματος, τεχνητών μεταφορέων οξυγόνου των ερυθρών κυττάρων του αίματος και σχετικών προϊόντων αίματος, σε έναν αθλητή, προκειμένου να αυξηθεί τεχνητά ο αριθμός των ερυθροκυττάρων Χορήγηση προϊόντων που αυξάνουν την πρόσληψη, μεταφορά ή διάθεση οξυγόνου: w w w w Τροποποιημένα προϊόντα αιμοσφαιρίνης Ενθυλακωμένα προϊόντα αιμοσφαιρίνης Υπερφθοροχημικά & RSR13 (το RSR13 τροποποιεί την αλλοστερική δομή της αιμοσφαιρίνης επιτρέπει την απελευθέρωση περισσότερου Ο 2 στους ιστούς)
Γονιδιακό ντόπινγκ 30 Ορίζεται η μη θεραπευτική χρήση γονιδίων, γενετικών στοιχείων και / ή κυττάρων, που έχουν την ικανότητα να βελτιώνουν την αθλητική απόδοση. Διάφορα γονίδια κωδικοποιούν πληροφορίες για τη βελτίωση της αντοχής ή της μυϊκής μάζας αυξάνοντας τις πρωτεΐνες.
31
32
33 Aπαγορευμένες ουσίες σε ορισμένα αθλήματα Αλκοόλη β- Αδρενεργικοί αναστολείς
Aλκοόλη 34 Αθλήματα που απαγορεύεται Μηχανοκίνητος αθλητισμός, Σκοποβολή Ξιφασκία Λόγοι χρήσης Μείωση αίσθηματος πόνου Αύξηση αυτοπεποίθησης Μείωση ψυχολογικών φραγμών Μείωση στρες Παρενέργειες Μείωση κρίσης αθλητή Μείωση συντονισμού κινήσεων, χρόνου αντίδρασης Αύξηση ρίσκου Υπογλυκαιμία σε παρατεταμένη άσκηση Αύξηση σωματικού βάρους
β- Αδρενεργικοί αναστολείς 35 Αθλήματα που απαγορεύονται Τοξοβολία, Έλκηθρο Καταδύσεις Συγχρονισμένη κολύμβηση Μοντέρνο πένταθλο Σκοποβολή Άλμα με σκι Σκι ελεύθερου στιλ Curling Λόγοι χρήσης Μείωση καρδιακού ρυθμού Διατήρηση ψυχραιμίας Παρενέργειες Η αλόγιστη χρήση μπορεί να ελαττώσει επικίνδυνα τον καρδιακό ρυθμό, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει σε καρδιακή ανεπάρκεια
36 Ποσοστό (%) θετικών δειγμάτων σε ορισμένα Ολυμπιακά αθλήματα 31- IOC/WADA-accredited Laboratories Άρση βαρών Γυµναστική Ιππασία Καλαθοσφαίριση Μπέιζµπολ Πάλη Ποδηλασία Πυγµαχία Στίβος Τοξοβολία Υγρός στίβος Χόκεϋ ΣΥΝΟΛΟ 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5
Συμμετοχή των κατηγοριών απαγορευμένων ουσιών στο σύνολο των θετικών δειγμάτων 37 β2 Αγωνιστές 10,79% Γλυκοκορτικο- στεροειδή 10,40% Παράγοντες συγκάλυψης 5,15% Λοιπά 9,31% Κανναβινο- ειδή 13,76% Αναβολικά 31,78% Διεγερτικά 18,81%
38 Βιβλιογραφία Γεωργάτσος Ι. Εισαγωγή στη βιοχημεία. Εκδόσεις Γιαχούδη, 2001. Διονυσίου- Αστερίου Α. Βιοχημεία στην Ιατρική - Μεταβολικά διαγράμματα ΙΙ. Ιατρικές εκδόσεις Πασχαλίδη Αθήνα 2004. Davis M. Nutri on, Neurotransmi ers, and Central Nervous System Fa gue. In: Nutri on in sport, R.J. Maughan (Ed.). Oxford: Blackwell Science Publishers, 2000, pp. 171-183. Guyton A, Hall J, Ιατρική Φυσιολογία. Εκδόσεις Παρισιάνου Αθήνα 1998. Gleeson M. Biochemistry of exercise. In: Nutri on in sport, R.J. Maughan (Ed.). Oxford: Blackwell Science Publishers, 2000, pp. 17-38. Κλεισούρας Β. Εργοφυσιολογία. Εκδόσεις Συμμετρία 1997. Mc Ardle W, Katch F, Katch V, Φυσιολογία της άσκησης, Ιατρικές εκδόσεις Πασχαλίδη, Αθήνα 2001. Raven et al - Φυσιολογία της Άσκησης μια ολιστική προσέγγιση. Ιατρικές Εκδόσεις Λαγός Δημήτριος, Αθήνα 2013. Wilmore H J, Cos ll LD. Φυσιολογία της άσκησης. Ιατρικές εκδόσεις Πασχαλίδη, 2006.