Ο εκφοβισµός σε χώρους προσχολικής αγωγής Στέλλα Κασάπη Σχολική Εξελικτική Ψυχολόγος 06/04/2013 1
ΗΜαρίαέρχεταιστοσχολείοµετοκαινούριοτηςκούρεµα. Χθες πήγε στο κοµµωτήριο και ήταν πολύ χαρούµενη! ΜόλιςτηβλέπειοΓιάννης ένααγόριπουσυνηθίζεινατην κοροϊδεύει φωνάζει: «Κοιτάξτεπωςπετάνετααυτιάτης! Είναι τεράστια!» και αρχίζει να γελάει! ΗΕλένη, γελώνταςκιεκείνη, δείχνειτημαρίακαιλέει «Ε, παιδιά! Μοιάζει µε αγόρι! εν είναι Μαρία τώρα, είναι Μάριος!» Στην τάξη ακούγονται γέλια και τη στιγµή που ο δάσκαλος µπαίνει βλέπει τη Μαρία να φωνάζει «Σκάστε!». Τι σκέφτεστε για αυτό το σενάριο; Είναι φυσιολογικό πείραγµα µεταξύ παιδιών αυτής της ηλικίας ή κάτι παραπάνω; Πώς θα αντιδρούσατε; 2
Καινούριαλέξη = Καινούρια συµπεριφορά? Σήµερα υπάρχει έντονη κινητοποίηση και ερευνητική δραστηριότητα σε παγκόσµιο επίπεδο. ιάσταση ανθρωπίνων δικαιωµάτων 3
Ορισµοίεκφοβισµού Σύµφωναµεέναάλλοερευνητή (Rigby, 2002) ο εκφοβισµόςπεριλαµβάνειταακόλουθαστοιχεία: Επιθυµίαπρόκλησηςβλάβης (σωµατικής, ψυχολογικής ή κοινωνικής) σε κάποιον Μία επιθετική πράξη Ανισορροπία δύναµης Επανάληψη της πράξης αυτής για κάποιο χρονικό διάστηµα Κατάχρηση δύναµης (σωµατικής, ψυχολογικής ή κοινωνικής) Εµφανής ικανοποίηση από την πλευρά του δράστη Αίσθηµα καταπίεσης από την πλευρά του θύµατος 4
Ορισµοίεκφοβισµού Ανκαιοιερευνητέςδεσυµφωνούναπόλυταωςπροςτα κριτήρια τα οποία καθορίζουν αν µία επιθετική πράξη αποτελεί εκδήλωση εκφοβισµού ή όχι, οι περισσότεροι από αυτούς διακρίνουν τον εκφοβισµό από «αντιδραστική επιθετικότητα» Η επιθετικότητα δεν αποτελεί προϊόν προηγούµενης πρόκλησης. Η Monks, ερευνήτρια του σχολικού εκφοβισµού κατά την προσχολική ηλικία έχει προτείνει τον όρο «αδικαιολόγητη επιθετικότητα» (unjustified aggression). Σύµφωναµετους Frey & Hoppe Graff (1994) οεκφοβισµός κατά την προσχολική ηλικία µπορεί να περιγραφεί ως κυρίαρχη επιθετικότητα που συµβαίνει όταν ένα παιδί, χωρίς να έχει προκληθεί από κάποιο άλλο, το χλευάζει, το εκφοβίζει το κοροϊδεύει ή χειροδικεί εναντίον του χωρίς ένα ξεκάθαρο στόχογιατησυµπεριφοράαυτή. Ορισµένοι ερευνητές που εστιάζουν στην προσχολική ηλικία επιλέγουν να χρησιµοποιούν τον όρο θυµατοποίηση και όχι 5 τονόροεκφοβισµό.
Μορφέςεκφοβισµού Στις έρευνες όπου έχει διερευνηθεί ο εκφοβισµός συνοµηλίκων κατά την προσχολική ηλικία συνήθως εξετάζονται τέσσερις µορφές εκφοβισµού: ο Στο ερευνητικό πρόγραµµα Πυθαγόρας όπου συµµετείχαν µαθητές Προσχολικήςηλικίαςβρέθηκε: Η πλειοψηφία των µαθητών κατανοούν και αναγνωρίζουν το σωµατικό & λεκτικό εκφοβισµό καθώς και τον κοινωνικό αποκλεισµό, αλλά αντιµετωπίζουν δυσκολίες όταν εξετάζεται η διάδοση φηµών 6
Πώςµαθαίνουµεγιατονεκφοβισµό (γενικά); Αναφορές γονέων και εκπαιδευτικών Περιορισµένης αξίας καθώς οι ενήλικες συχνά έχουν ελλιπή ενηµέρωση για τα περιστατικά που διαδραµατίζονται στο σχολείο Ωστόσο στην προσχολική αγωγή τα παιδιά τείνουν να αναφέρουν τις εµπειρίες τους στους δασκάλους τους και στους γονείς τους Αυτό αναφορές µέσω ανώνυµων ερωτηµατολογίων Ηπιοδιαδεδοµένηµέθοδος. ύσκολο να εφαρµοστεί στην προσχολική αγωγή Υποψηφιότητες αναφορές συνοµηλίκων Ίσωςηπιοκατάλληληµέθοδοςγιατηδιερεύνησητου φαινοµένου σε επίπεδο τάξης Μέθοδος που αξιοποιείται για τη διερεύνηση της θυµατοποίησης στην προσχολική ηλικία Άµεσες παρατηρήσεις Είναι δύσκολες και χρονοβόρες Άλλεςµέθοδοι: οµάδεςεστίασης, αναφορέςπεριστατικώνκλπ. 7
ΕΙΓΜΑ είγµα: Ν = 135 παιδιάηλικίας 4 6 ετών, (mean= 5,19, SD= 0.568) από νηπιαγωγεία και παιδικούς σταθµούς της ευρύτερης περιοχής της Θεσσαλονίκης. Πίνακας 1 Κατανοµή του δείγµατος ανά φύλο Φύλο Συχνότητα (F) Ποσοστό (%) Αγόρια 61 45,2% Κορίτσια 74 54,8% Πίνακας 2 Κατανοµή του δείγµατος ανά σχολική τάξη φοίτησης Σχολική τάξη φοίτησης Συχνότητα (F) Ποσοστό (%) Προνήπια 52 38,5% Νήπια 83 61,5% 8
ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ Ερωτηµατολόγιο «Συµµετοχή στη ζωή του νηπιαγωγείου»: συµπληρώνεται από τους παιδαγωγούς. Πρωτόκολλο δοµηµένης ατοµικής συνέντευξης. 9
Ποσοστιαία κατανοµή του δείγµατος στους διαφορετικούς ρόλους συµµετοχής σε περιστατικά εκφοβισµού σύµφωνα µε τις υποψηφιότητες εκ µέρους συνοµηλίκων. Θύτης Θύµα Θύτης - θύµα Μη εµπλεκόµενος Συχνότητα (F) % Συχνότητα (F) % Συχνότητα (F) % Συχνότητα (F) % Λεκτικός εκφοβισµός Κοινωνικός αποκλεισµός 29 21.5 53 39.3 2 1.5 51 37.8 44 32.60 50 37.0 1 0.7 40 29.6 Σωµατικός εκφοβισµός 33 24.40 52 38.5 1 0.7 49 36.3 ιάδοση φηµών 23 17 15 11.1 0 0.0 97 71.9 Ποσοστιαία κατανοµή του δείγµατος στους διαφορετικούς ρόλους συµµετοχής σε περιστατικά εκφοβισµού σύµφωνα µε τις δηλώσεις αυτό αναφοράς. Θύτης Θύµα Θύτης - θύµα Μη εµπλεκόµενος Συχνότητα (F) % Συχνότητα (F) % Συχνότητα (F) % Συχνότητα (F) % Λεκτικός εκφοβισµός Κοινωνικός αποκλεισµός Σωµατικός εκφοβισµός ιάδοση φηµών 8 5.9 36 26.7 7 5.2 84 62.2 9 6.7 29 21.5 3 2.2 94 69.6 5 3.7 61 45.2 13 9.6 56 41.5 0 0 9 6.7 2 1.5 124 91.9 10
11
Συχνότητα εµφάνισης του φαινοµένου σε χώρους προσχολικής αγωγής Αν και ο αριθµός των ερευνών που έχουν εξετάσει τη θυµατοποίηση σεχώρουςπροσχολικήςαγωγήςείναιµικρός (e.g. Kochenderfer, & Ladd, 1996; Monks, Ruiz, & Val, 2002)είναικοινάαποδεκτό ότι: Η σχολική βία και η θυµατοποίηση εµφανίζονται συχνά σε χώρους προσχολικής αγωγής και ότι µπορούν να εκδηλωθούν µε διάφορες µορφές (e.g. Ladd, & Ladd, 1998; Monks et al., 2002). Ηπροσχολικήηλικίαείναιπιθανόναείναιηηλικίακατάτηνοποία διαµορφώνονται και προοδευτικά σταθεροποιούνται οι σχέσεις εκφοβισµού. 12
Συχνότητα εµφάνισης του φαινοµένου σε χώρους προσχολικής αγωγής ΣτηνΕλλάδατοερευνητικόπρόγραµµαΠΥΘΑΓΟΡΑΣαποκάλυψεότι: Τα ποσοστά των παιδιών προσχολικής ηλικίας που αναγνωρίζονται από τους συµµαθητές τους ως δράστες εκφοβισµού κυµαίνονται από 31,1% έως 17.0% - πιο συχνή µορφή ήταν ο λεκτικός εκφοβισµός Τα ποσοστά των παιδιών προσχολικής ηλικίας που αναγνωρίζονται από τους συµµαθητές τους ως θύµατα εκφοβισµού κυµαίνονται από 45,2% - 13,0% - πιο συχνή µορφή θυµατοποίηση ήταν η λεκτική θυµατοποίηση Τα ποσοστά εκφοβισµού άλλων που προέκυψαν από δηλώσεις αυτό-αναφοράς των ίδιων των δραστών κυµαίνονται από 8,1% - 2,2% - πιο συχνή µορφή ο λεκτικός εκφοβισµός. Τα ποσοστά θυµατοποίησης που προέκυψαν από δηλώσεις αυτό-αναφοράς των θυµάτων κυµαίνονται από 37,8% - 11,0% - πιο συχνή µορφή η λεκτική θυµατοποίηση. ( εληγιάννη Κουιµτζή & Κασάπη, 2007) Προσοχή!! Εκφράζεται η υπόθεση ότι τα παραπάνω ποσοστά αποτελούν υπερεκτίµηση της εκδήλωσης του εκφοβισµού σε χώρους προσχολικής αγωγής λόγω γνωστικών ελλειµµάτων των παιδιών προσχολικής ηλικίας να διακρίνουν τις εκφοβιστικές συµπεριφορές από τις επιθετικές συµπεριφορές. 13
Τρόποι εκδήλωσης περιστατικών σχολικής βίας και θυµατοποίησης (προσχολική ηλικία) Η πλειοψηφία των παιδιών δηλώνουν ότι οι δράστες σχολικής βίας και θυµατοποίησης εκδηλώνουν τις συµπεριφορές αυτές προς λίγα παιδιά ( 46% - 69%). Η πλειοψηφία των παιδιών δηλώνει ότι υπάρχει σταθερότητα ως προςτηνεπιλογήτωνθυµάτων (57% - 100%). Αναφορικά µε τη συχνότητα των περιστατικών σχολικής βίας και θυµατοποίησης η πλειοψηφία των παιδιών δηλώνουν ότι αυτά συµβαίνουν µερικές φορές (51.7% - 81.8%). Αποτελέσµατα διεθνών ερευνών έχουν δείξει ότι η διάρκεια των εµπειριών θυµατοποίησης είναι µικρή. Η εµπλοκή των παιδιών προσχολικής ηλικίας σε επεισόδια εκφοβισµού από το ρόλο του δράστη µοιάζει να είναι αρκετά σταθερήστοχρόνο. 14
Τρόποι εκδήλωσης περιστατικών σχολικής βίας και θυµατοποίησης (προσχολική ηλικία) Μεγαλύτερο ποσοστό θυµάτων σχολικής βίας φαίνεται να αναφέρουν τα περιστατικά στους δασκάλους τους (70% - 85%) απόότιστουςγονείςτους (49% - 67%). Η πιο συχνή στρατηγική αντιµετώπισης περιστατικών σχολικής βίας και θυµατοποίησης είναι να το αναφέρουν σεκάποιονενήλικαστοχώροτουσχολείο (46,2% - 66,7%). εύτερη σε συχνότητα στρατηγική αντιµετώπισης περιστατικών σχολικής βίας και θυµατοποίησης είναι να φωνάξουν κάποιο φίλο να τους βοηθήσει (13,3% - 28,2%). 15
Στρατηγικέςαντιµετώπισης εν είναι ξεκάθαρο γιατί οι µαθητές και οι µαθήτριες προοδευτικά σταµατούν να µιλούν στους µεγάλους για τις εµπειρίες θυµατοποίησης. Θα µπορούσαν να εκφραστούν αρκετές υποθέσειςσχετικάµεαυτήτηµείωση. Η συχνή αναφορά των επεισοδίων θυµατοποίησης στην προσχολική ηλικία αποτελεί ένα θετικό παράγοντα ο οποίος θα µπορούσε να λειτουργήσει προστατευτικά και αποτρεπτικάγιατησυνέχισητωνεπεισοδίων. 16
ιαφορές φύλου (Προσχολική Αγωγή) Ταπαιδιάτείνουννααποδίδουντορόλοτουδράστη λεκτικού εκφοβισµού πιο συχνά στα αγόρια από ότι στα κορίτσια (στατιστικά σηµαντική διαφορά). Ταπαιδιάτείνουννααποδίδουντορόλοτουδράστη σωµατικού εκφοβισµού πιο συχνά στα αγόρια από ότι στα κορίτσια (στατιστικά σηµαντική διαφορά). Τααγόριαφαίνεταιναδηλώνουνπιοσυχνάότιείναι δράστες σωµατικού εκφοβισµού από ότι τα κορίτσια (στατιστικά σηµαντική διαφορά). 17
ιαφορέςφύλου (Πρωτοβάθµια & ευτεροβάθµια Εκπαίδευση) Ο σωµατικός εκφοβισµός και τα περισσότερο βίαια περιστατικά είναι πιο συχνά στα αγόρια από ότι στα κορίτσια (Smith, 2004). Ο έµµεσος και άµεσος κοινωνικός εκφοβισµός είναι πιο συχνόςστακορίτσιααπόότιστααγόρια (Wolke, et al, 2001). Ωστόσο, ηδιαφοροποίησητωνδύοφύλωνωςπροςτις κοινωνικές µορφές εκφοβισµού µειώνονται κατά την διάρκεια της εφηβείας (Scheitauer, 2002). ΣτηνΕλλάδαοεκφοβισµόςκαιηθυµατοποίησησε σχολεία ευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης φαίνεται να είναισυνδέονταιµετηνανδρικήταυτότητα (Ψάλτη, & Κωνσταντίνου, 2007). 18
ιαφορέςηλικίας Αναφορές συνοµηλίκων: Υψηλότερα ποσοστά εκφοβισµού στο Γυµνάσιο & µία µικρή µείωση στο Λύκειο Μορφές εκφοβισµού: Σωµατικός υψηλότερα ποσοστά στο Γυµνάσιο Λεκτικός κύριοµορφήεκφοβισµούστηνπροσχολικήηλικία, υψηλότερα ποσοστά στο Γυµνάσιο Κοινωνικός (a) Κοινωνικός αποκλεισµός: σταδιακή αύξηση µε την ηλικία, (b) φήµες: ελάχισταεπεισόδιαστηνπροσχολικήηλικία, αύξηση στο Γυµνάσιο Ρόλοι συµµετοχής: Θύµατα υψηλότερα ποσοστά στην προσχολική ηλικία, σταδιακή µείωση µε την ηλικία Θύτες χαµηλότερα ποσοστά στην προσχολική ηλικία, αύξηση µε την ηλικία Θύτες / θύµατα υψηλότερα ποσοστά στο Γυµνάσιο 19
Κοινωνικέςσχέσεις Τα θύµατα εκφοβισµού ειδικότερα τα θύµατα λεκτικού και σωµατικού εκφοβισµού - τείνουν να αναφέρουν περισσότερους φίλους από τα παιδιά που δεν έχουν κάποιο ενεργό ρόλο σε επεισόδια εκφοβισµού. Το εύρηµα αυτό έρχεται σε αντίθεση µε τα εµπειρικά δεδοµένα για τις φιλίες τωνθυµάτωνστιςεπόµενεςβαθµίδεςτηςεκπαίδευσης ( εληγιάννηκαισυν., 2006; Nansel et al., 2001; Veenstra et al., 20050. Υποστηρίζεται ότι κατά την προσχολική ηλικία η έκθεση σε εµπειρίες θυµατοποίησης είναι ανεξάρτητη από τη συµµετοχή του παιδιού σε άλλου είδους κοινωνικές δραστηριότητες (Monks et al.,2002; Ladd et al., 1997) Ερµηνεία: Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των φιλίων κατά την προσχολική ηλικία Ανοµοιογένεια των θυµάτων κατά την προσχολική ηλικία Σύντοµη διάρκεια των εµπειριών θυµατοποίησης 20
Κοινωνικέςσχέσεις Τα αποτελέσµατα της έρευνας έδειξαν ότι τα θύµατα εκφοβισµού (συνολικού, σωµατικού & λεκτικού) τείνουν να απολαµβάνουν τα υψηλότερα επίπεδα κοινωνικής αποδοχής. Οι θύτες βρέθηκε ότι δέχονται την απόρριψη της οµάδας των συνοµηλίκων σε µεγαλύτερο βαθµό από τα θύµατα και τα παιδιά που δε συµµετέχουν σε επεισόδια εκφοβισµού. Ερµηνεία: Κατά την προσχολική ηλικία η κοινωνική αποδοχή συνδέεται µε την προκοινωνική συµπεριφορά των υποκειµένων ενώ η απόρριψη µε την επιθετική συµπεριφορά, την παραβίαση κανόνων και τη διασπαστική συµπεριφορά (Coie et al., 1990; McNeilly Choque, 1996) Ο παράγοντας που φαίνεται να οφείλεται για τα χαµηλά επίπεδα κοινωνικής αποδοχής των θυµάτων στις επόµενες βαθµίδες της εκπαίδευσηςείναιηχρονιότητατωνεµπειριώνθυµατοποίησης (Hodge & Perry, 1999) 21
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ 3 Τα αποτελέσµατα της έρευνας έδειξαν ότι οι θύτες, τα θύµατα και οι µαθητές / τριες που δεν πρωταγωνιστούν σε επεισόδια εκφοβισµού διαφοροποιούνται ως προς τη κοινωνική τους θέση στην οµάδα των συνοµηλίκων. Οιθύτεςφάνηκεότιήτανταπαιδιάπουέχουναπορριφθείαπό την οµάδα των συνοµηλίκων, αν και υπήρχαν θύτες εκφοβισµού οι οποίοι κατείχαν µία αµφιλεγόµενη θέση µέσα στην οµάδα των συνοµηλίκων. Τα θύµατα ήταν τα δηµοφιλή παιδιά της τάξης. Τα παιδιά τα οποία δε συµµετείχαν στον εκφοβισµό ήταν άτοµα µέτριας κοινωνικής θέσης. Ερµηνεία: Ηθέσητωνθυτώνκαιτωνθυµάτωνστηνοµάδατωνσυνοµηλίκων είναι πιθανό να επηρεάζεται από τα συµπεριφορικά χαρακτηριστικά των παιδιών που αναλαµβάνουν τους συγκεκριµένους ρόλους Κατά την προσχολική ηλικία το υψηλό κοινωνικό status φαίνεται να συνδέεται µε την προσφορά βοήθειας, την τήρηση των κανόνων αλληλεπίδρασης και την ενεργητική εµπλοκή σε θετικές συναντήσεις 22 µε τους άλλους (Coie, 1990; McNeilly Choque, 1996)
Κοινωνικήδιάσταση εκφοβισµού Μετη συνέχιση του εκφοβισµού οι συνοµήλικοι θεωρούν το θύµα αποκλίνον, ανάξιο και ότι αξίζει να δεχτεί την επιθετικότητα των άλλων Το θύµα γίνεται λιγότερο δηµοφιλές Κοινωνική νόρµα της οµάδας των συνοµηλίκων Έκφρασης αρνητικών συναισθηµάτων προςτοθύµα Olweus, 1991 23
Συσχετίσεις Επιπτώσεις Στην προσχολική ηλικία οι εµπειρίες θυµατοποίησης έχουν συνδεθεί µε έλλειψη ευχαρίστησης από το σχολείο και αισθήµαταµοναξιάς. Οι πρώιµες εµπειρίες θυµατοποίησης είναι πιθανό να έχουν σηµαντικές συνέπειες στην κοινωνική ανάπτυξη των παιδιών που συµµετέχουν στην έκφραση αδικαιολόγητης επιθετικότηταςείτεµετορόλοτουθύτηείτεµετορόλοτου θύµατος Απουσιάζουν ερευνητικά δεδοµένα για τις µακροχρόνιες συνέπειες των εµπειριών θυµατοποίησης κατά την προσχολική ηλικία. 24
ιαχείριση της αδικαιολόγητης επιθετικότητας και της θυµατοποίησης κατά την προσχολική ηλικία Οι πρώτες ενδείξεις εκφοβισµού θεωρούνται προβλεπτικοί παράγοντες για την επίδειξη επιθετικήςσυµπεριφοράςστηνενήλικηζωή. Παρά τις δυσκολίες στη διερεύνηση του φαινοµένου κατά την προσχολική ηλικία και διαχωρισµού του από την φυσιολογική έκφραση επιθετικότητας κατά τη συγκεκριµένη αναπτυξιακή περίοδο η παρέµβαση µε στόχο την πρόληψη και αντιµετώπιση της αδικαιολόγητής αλλά ακόµη και της δικαιολογηµένης επιθετικότητας κρίνεται επιτακτική. 25
Γενικέςαρχές Προώθηση γνώσεων για την κατάρριψη σχετικών µύθων Κατάρριψη των κυρίαρχων αντιλήψεων για την επιθετική συµπεριφορά Εκτίµηση της έκτασης του προβλήµατος σε κάθε σχολείο µέσω µετρήσεων Ανάπτυξη πλαισίου συµπεριφοράς για τους µαθητές Συµβουλευτικές υπηρεσίες µε τα παιδιά που εµπλέκονται στον εκφοβισµό Εµπλοκή και συνεργασία µε τους γονείς Ειδικές παρεµβάσεις προς τα παιδιά που εκδηλώνουν επιθετική συµπεριφορά Αξιολόγηση των παρεµβάσεων που εφαρµόζονται Σηµαντική κρίνεται η συµµετοχή όλων δασκάλων, όλων των µαθητών, γονιών 26
Σηµείακλειδιά Αυξηµένη επιτήρηση Αυξηµένες συνέπειες για την εκφοβιστική συµπεριφορά Καµία ανοχή για τον εκφοβισµό Άµεση παρέµβαση & άµεση ενηµέρωση γονιών Ξεκάθαρες συζητήσεις µε θύµα και θύτη µιλήστε µε τον καθένα ξεχωριστά Υπενθυµίστε τους κανόνες σε όλους Καθησυχάστετοθύµαότιθαγίνειότιείναιδυνατόνγιανα προληφθεί κάτι αντίστοιχο στο µέλλον Παρακολούθηση της συµπεριφοράς του θύτη και της ασφάλειας του θύµατος Ενηµέρωση του υπόλοιπου προσωπικού του σχολείου 27
Ο εκφοβισµός στο σχολικό πλαίσιο επηρεάζει ολόκληρο το µαθητικό και εκπαιδευτικό πληθυσµό Είναι δικαίωµα όλων να εκπαιδεύονται καινα εργάζονται σε ένα θετικό και ασφαλές περιβάλλον 28
Ευχαριστώγιατηνπροσοχήσας! 29