ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΣΥΝΑΡΤΗΣΕΩΝ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΞΥΔΑ ΠΑΓΩΝΑ ΔΗΜΗΤΡΑ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ : ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Α. ΨΥΧΟΥΔΑΚΗΣ, ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Α. ΣΕΜΟΣ ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΡΙΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ Μ. ΜΑΡΤΙΚΑ - ΒΑΚΙΡΤΖΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2009

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Με την ολοκλήρωση της μεταπτυχιακής μου διατριβής θα ήθελα ολόψυχα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντά μου κ. Ασημάκη Ψυχουδάκη Καθηγητή Α.Π.Θ. για την ανεκτίμητη βοήθειά του. Η τεχνική και ηθική υποστήριξη που μου παρείχε, οι χρήσιμες συμβουλές του και οι πολύτιμες υποδείξεις του σε όλα τα στάδια της εκπόνησης της διατριβής συνέβαλλαν ουσιαστικά στην ολοκλήρωσή της. Ευχαριστίες οφείλω και στους καθηγητές της τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής, στον κ. Αναστάσιο Σέμο Καθηγητή και στην κα. Μαρία Μαρτίκα-Βακιρτζή Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Α.Π.Θ.. Ξεχωριστές ευχαριστίες θα ήθελα να απευθύνω στους γονείς και την αδερφή μου που με στήριξαν και με ενθάρρυναν σε όλη τη διάρκεια των σπουδών και στους οποίους χρωστώ απεριόριστη ευγνωμοσύνη. Επίσης, ευχαριστώ θερμά τον κ. Αλέξανδρο Θεοδωρίδη για την πολύτιμη βοήθεια και τη συνεχή στήριξη που μου παρείχε καθώς και την κατανόηση που έδειξε σε όλη τη διάρκεια εκπόνησης της παρούσας εργασίας. Ακόμη, δε θα μπορούσα να παραλείψω να ευχαριστήσω τον κ. Αθανάσιο Ράγκο για το ενδιαφέρον του και τη σημαντική βοήθεια που μου προσέφερε όσες φορές απευθύνθηκα σε αυτόν. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους Γεωπόνους της Αναπτυξιακής Εταιρίας Σερρών Α.Ε. (ΑΝ.Ε.ΣΕΡ.) για τη βοήθειά τους, χάρη στην οποία έγινε δυνατή η επαφή με τους γεωργούς και η συμπλήρωση των ερωτηματολογίων. Θερμότατα ευχαριστώ τον κάθε γεωργό που συμμετείχε στην έρευνα για την παροχή των απαραίτητων στοιχείων, χωρίς αυτούς δεν θα πραγματοποιούνταν η παρούσα μεταπτυχιακή διατριβή. 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ.2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ.3 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΙΝΑΚΩΝ...5 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΣΧΗΜΑΤΩΝ 7 ΠΕΡΙΛΗΨΗ..9 ABSTRACT...11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 0 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 12 1.1 Γενικά...12 1.2 Στόχοι της διατριβής..13 1.3 Διάρθρωση της διατριβής.14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 0 ΟΙ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 16 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 0 ΤΕΧΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ.20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 0 ΤΕΧΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ 22 4.1 Μέγεθος και σχέδιο μέσης εκμετάλλευσης. 22 4.2 Απαιτήσεις των εκμεταλλεύσεων σε ανθρώπινη εργασία..23 4.3 Κεφαλαιακή συγκρότηση..24 4.4 Ακαθάριστη Πρόσοδος.26 4.5 Παραγωγικές δαπάνες..28 4.6 Κέρδος, πρόσοδοι και εισοδήματα.32 3

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 0 ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΣΥΝΑΡΤΗΣΕΩΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ..37 5.1 Συναρτήσεις παραγωγής..37 5.2 Η λογαριθμική συνάρτηση παραγωγής Cobb Douglas, ιδιότητες και προϋποθέσεις 38 5.3 Η διπλολογαριθμική συνάρτηση παραγωγής Translog, ιδιότητες και προϋποθέσεις...40 5.4 Διαδικασία προσέγγισης της καταλληλότερης συνάρτησης παραγωγής..41 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 0 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΑΝΑΛΥΣΗΣ.51 6.1 Προσέγγιση καταλληλότερου υποδείγματος και συνάρτησης παραγωγής...51 6.2 Σύγκριση αποτελεσμάτων των συναρτήσεων παραγωγής Cobb - Douglas Translog Restricted και Translog Ordinary.. 53 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 0 ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΡΡΟΗΣ ΤΩΝ ΕΠΙΔΟΤΗΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΩΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ..70 7.1 Σύγκριση των αποτελεσμάτων της συνάρτησης παραγωγής Translog Ordinary εκφρασμένη σε φυσικές μονάδες 70 7.2 Σύγκριση των αποτελεσμάτων της συνάρτησης παραγωγής Translog Ordinary εκφρασμένη σε χρηματικές μονάδες..74 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 0 ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...78 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 83 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 87 4

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΙΝΑΚΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 0 Πίνακας 4.1: Σχέδια παραγωγής των εκμεταλλεύσεων σε συνάρτηση με το μέγεθος 22 Πίνακας 4.2: Απαιτήσεις σε εργασία των εκμεταλλεύσεων σε συνάρτηση με το μέγεθος 24 Πίνακας 4.3: Κατανομή μεταβλητού και σταθερού κεφαλαίου σε συνάρτηση με το μέγεθος των εκμεταλλεύσεων..25 Πίνακας 4.4α: Ακαθάριστη πρόσοδος των εκμεταλλεύσεων σε συνάρτηση με το μέγεθος 27 Πίνακας 4.4β: Ακαθάριστη πρόσοδος ανά κλάδο παραγωγής σε συνάρτηση με το μέγεθος των εκμεταλλεύσεων..28 Πίνακας 4.5α: Ποσοστιαία σύνθεση παραγωγικών δαπανών των εκμεταλλεύσεων σε συνάρτηση με το μέγεθος.29 Πίνακας 4.5β: Σύνθεση παραγωγικών δαπανών των εκμεταλλεύσεων ανά στρέμμα σε συνάρτηση με το μέγεθος 30 Πίνακας 4.6α: Οικονομικά αποτελέσματα των εκμεταλλεύσεων συνυπολογίζοντας τις επιδοτήσεις σε συνάρτηση με το μέγεθος..32 Πίνακας 4.6β: Οικονομικά αποτελέσματα των εκμεταλλεύσεων χωρίς επιδοτήσεις σε συνάρτηση με το μέγεθος.34 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 0 Πίνακας 6.1: Ελαστικότητες των υπό μελέτη παραγωγικών συντελεστών συμπεριλαμβάνοντας τις επιδοτήσεις εκφρασμένοι σε φυσικές μονάδες και αποτελέσματα των ελέγχων LR.. 54 Πίνακας 6.2: Ανάλυση οριακής παραγωγικότητας των υπό μελέτη συντελεστών παραγωγής συμπεριλαμβάνοντας τις επιδοτήσεις εκφρασμένοι σε φυσικές μονάδες... 56 Πίνακας 6.3: Ελαστικότητες των υπό μελέτη παραγωγικών συντελεστών μη συμπεριλαμβάνοντας τις επιδοτήσεις εκφρασμένοι σε φυσικές μονάδες και αποτελέσματα των ελέγχων LR.. 58 Πίνακας 6.4: Ανάλυση οριακής παραγωγικότητας των υπό μελέτη συντελεστών παραγωγής μη συμπεριλαμβάνοντας τις επιδοτήσεις εκφρασμένοι σε φυσικές μονάδες...60 5

Πίνακας 6.5: Ελαστικότητες των υπό μελέτη παραγωγικών συντελεστών συμπεριλαμβάνοντας τις επιδοτήσεις εκφρασμένοι σε χρηματικές μονάδες και αποτελέσματα των ελέγχων LR..62 Πίνακας 6.6: Ανάλυση οριακής παραγωγικότητας των υπό μελέτη συντελεστών παραγωγής συμπεριλαμβάνοντας τις επιδοτήσεις εκφρασμένοι σε χρηματικές μονάδες... 64 Πίνακας 6.7: Ελαστικότητες των υπό μελέτη παραγωγικών συντελεστών μη συμπεριλαμβάνοντας τις επιδοτήσεις εκφρασμένοι σε χρηματικές μονάδες και αποτελέσματα των ελέγχων LR.. 66 Πίνακας 6.8: Ανάλυση οριακής παραγωγικότητας των υπό μελέτη συντελεστών παραγωγής μη συμπεριλαμβάνοντας τις επιδοτήσεις εκφρασμένοι σε χρηματικές μονάδες... 68 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 0 Πίνακας 7.1: Αποτελέσματα εκτίμησης της συνάρτησης παραγωγής Translog Ordinary συμπεριλαμβάνοντας και μη των επιδοτήσεων στους υπό μελέτη συντελεστές παραγωγής, εκφρασμένοι σε φυσικές μονάδες. 71 Πίνακας 7.2: Ανάλυση οριακής παραγωγικότητας των υπό μελέτη συντελεστών παραγωγής της συνάρτησης Translog Ordinary συμπεριλαμβάνοντας και μη των επιδοτήσεων, εκφρασμένοι σε φυσικές μονάδες.. 73 Πίνακας 7.3: Αποτελέσματα εκτίμησης της συνάρτησης παραγωγής Translog Ordinary συμπεριλαμβάνοντας και μη των επιδοτήσεων στους υπό μελέτη συντελεστές παραγωγής, εκφρασμένοι σε χρηματικές μονάδες 74 Πίνακας 7.4: Ανάλυση οριακής παραγωγικότητας των υπό μελέτη συντελεστών παραγωγής της συνάρτησης Translog Ordinary συμπεριλαμβάνοντας και μη των επιδοτήσεων, εκφρασμένοι σε χρηματικές μονάδες 76 6

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΣΧΗΜΑΤΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 0 Σχήμα 4.1: Η ποσοστιαία κατανομή των καλλιεργειών της μέσης εκμετάλλευσης 23 Σχήμα 4.2: Ώρες εργασίας ανά στρέμμα στα διαφορετικά μεγέθη εκμετάλλευσης..24 Σχήμα 4.3: Οι μεταβλητές δαπάνες και η αξία σταθερού κεφαλαίου ανά στρέμμα στα διαφορετικά μεγέθη εκμετάλλευσης....25 Σχήμα 4.4: Η ακαθάριστη πρόσοδος στα διαφορετικά μεγέθη εκμετάλλευσης 28 Σχήμα 4.5: Οι συνολικές παραγωγικές δαπάνες στα διαφορετικά μεγέθη εκμετάλλευσης...30 Σχήμα 4.6: Οικονομικά αποτελέσματα συνυπολογίζοντας τις επιδοτήσεις στα διαφορετικά μεγέθη εκμετάλλευσης 33 Σχήμα 4.7: Οικονομικά αποτελέσματα χωρίς επιδοτήσεις στα διαφορετικά μεγέθη εκμετάλλευσης...34 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 0 Σχήμα 5.1: Υποκατηγορία 1 η : εξαρτημένη μεταβλητή (Υ) ακαθάριστη πρόσοδος συμπεριλαμβανομένων και των επιδοτήσεων εκφρασμένη σε φυσικές μονάδες...44 Σχήμα 5.2: Υποκατηγορία 2 η : εξαρτημένη μεταβλητή (Υ) ακαθάριστη πρόσοδος μη συμπεριλαμβανομένων των επιδοτήσεων εκφρασμένη σε φυσικές μονάδες.. 44 Σχήμα 5.3: Υποκατηγορία 3 η : εξαρτημένη μεταβλητή (Υ) ακαθάριστη πρόσοδος συμπεριλαμβανομένων και των επιδοτήσεων εκφρασμένη σε φυσικές μονάδες...45 Σχήμα 5.4: Υποκατηγορία 4 η : εξαρτημένη μεταβλητή (Υ) ακαθάριστη πρόσοδος μη συμπεριλαμβανομένων των επιδοτήσεων εκφρασμένη σε φυσικές μονάδες.. 45 Σχήμα 5.5: Υποκατηγορία 1 η : εξαρτημένη μεταβλητή (Υ) ακαθάριστη πρόσοδος συμπεριλαμβανομένων και των επιδοτήσεων εκφρασμένη σε χρηματικές μονάδες...46 Σχήμα 5.6: Υποκατηγορία 2 η : εξαρτημένη μεταβλητή (Υ) ακαθάριστη πρόσοδος μη συμπεριλαμβανομένων των επιδοτήσεων εκφρασμένη σε χρηματικές μονάδες...46 Σχήμα 5.7: Υποκατηγορία 3 η : εξαρτημένη Μεταβλητή (Υ) ακαθάριστη πρόσοδος συμπεριλαμβανομένων και των επιδοτήσεων εκφρασμένη σε χρηματικές μονάδες...46 7

Σχήμα 5.8: Υποκατηγορία 4 η : εξαρτημένη μεταβλητή (Υ) ακαθάριστη πρόσοδος μη συμπεριλαμβανομένων των επιδοτήσεων εκφρασμένη σε χρηματικές μονάδες...47 Σχήμα 5.9: Υποδείγματα εκφρασμένα σε φυσικές μονάδες με εξαρτημένη μεταβλητή την ακαθάριστη πρόσοδο με ή χωρίς τις επιδοτήσεις.48 Σχήμα 5.10: Υποδείγματα εκφρασμένα σε χρηματικές μονάδες με εξαρτημένη μεταβλητή την ακαθάριστη πρόσοδο με ή χωρίς τις επιδοτήσεις..48 Σχήμα 5.11: Επιλογή συνάρτησης παραγωγής εκφρασμένη σε φυσικές και χρηματικές μονάδες...49 Σχήμα 5.12: Επιλογή καταλληλότερου υποδείγματος βάσει της ενδεικνυόμενης συνάρτησης παραγωγής.50 8

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η Κοινή Αγροτική Πολιτική (Κ.Α.Π.) στα πλαίσια της προσπάθειας εκσυγχρονισμού, βελτίωσης και περιορισμού του προστατευτισμού (και κατά συνέπεια των επιδοτήσεων), μεταρρυθμίστηκε πέντε φορές. Τα έντονα στοιχεία προστασίας και παρεμβατισμού της Κ.Α.Π. επηρέαζαν καθοριστικά τη διάρθρωση και τα τεχνικοοικονομικά χαρακτηριστικά σε κύριους κλάδους παραγωγής (καπνός, βαμβάκι, αραβόσιτος, σιτηρά). Με την τελευταία αναθεώρηση του 2003/2004 και την εισαγωγή του καθεστώτος της ενιαίας ενίσχυσης το Ευρωπαϊκό μοντέλο γεωργίας βασίζεται σε ανταγωνιστική, πολύ - λειτουργική και βιώσιμη γεωργική εκμετάλλευση. Η παρούσα εργασία πραγματοποιήθηκε με πρωτογενή έρευνα σε δείγμα 241 γεωργικών εκμεταλλεύσεων στην ευρύτερη υδρογεωλογική λεκάνη του ποταμού Στρυμόνα στο Νομό Σερρών. Η συλλογή των δεδομένων έγινε με τη συμπλήρωση βιβλίων γεωργικών λογαριασμών από γεωπόνους της Αναπτυξιακής Εταιρίας Σερρών Α.Ε. (ΑΝ.Ε.ΣΕΡ.) την περίοδο 2004-2006. Με τα διαθέσιμα τεχνικοοικονομικά δεδομένα παρουσιάζεται η σύνθεση των καλλιεργειών, υπολογίζεται η συμβολή των επιδοτήσεων στις προσόδους και στα εισοδήματα, περιγράφεται η υφιστάμενη διάρθρωση και η οικονομικότητα των εκμεταλλεύσεων. Επίσης, έγινε μια προσπάθεια προσέγγισης της καταλληλότερης συνάρτησης παραγωγής ώστε να εξεταστεί με την ανάλυση παραγωγικότητας η κατανομή των επιδοτήσεων στους παραγωγικούς συντελεστές. Πιο συγκεκριμένα, με τη χρήση του δείγματος των 241 εκμεταλλεύσεων εκτιμήθηκε μια σειρά υποδειγμάτων εκφρασμένα σε φυσικές και χρηματικές μονάδες στα οποία εξαρτημένη μεταβλητή είναι η συνολική ακαθάριστη πρόσοδος συμπεριλαμβάνοντας και μη τις επιδοτήσεις, ενώ ανεξάρτητες μεταβλητές το σύνολο των παραγωγικών συντελεστών που συμμετέχουν στην παραγωγική διαδικασία (έδαφος/ ενοίκιο εδάφους, ώρες/ αμοιβή εργασίας, μεταβλητό κεφάλαιο, ετήσιες δαπάνες σταθερού κεφαλαίου). Όλα τα υποδείγματα εκτιμήθηκαν με τρεις διαφορετικές συναρτήσεις παραγωγής, την Cobb Douglas, την Translog Ordinary και την Translog Restricted (περιορισμένη με σταθερές οικονομίες κλίμακας). Καταλληλότερη συνάρτηση παραγωγής για τα δεδομένα της έρευνας ύστερα από στατιστικούς ελέγχους αποδείχθηκε η συνάρτηση Translog Ordinary και ενδεικνυόμενο για την ερμηνεία του ρόλου των επιδοτήσεων στην παραγωγή, το υπόδειγμα όπου οι συντελεστές παραγωγής είναι εκφρασμένοι σε φυσικές μονάδες και στην ακαθάριστη πρόσοδο συμπεριλαμβάνονται οι επιδοτήσεις. 9

Από τα κύρια αποτελέσματα προκύπτει ότι ο ρόλος των επιδοτήσεων είναι καθοριστικός για τις γεωργικές εκμεταλλεύσεις, διότι χωρίς αυτές δεν καθίστανται βιώσιμες καθώς παρουσιάζουν μεγάλη ζημία, αρνητικές προσόδους, εισοδήματα και αποδοτικότητα του επενδεδυμένου κεφαλαίου. 10

ABSTRACT Common Agricultural Policy (C.A.P.) within the framework of a modernization, improvement and restriction of protectionism (and thus of subsidies) attempt, has been reformed five times so far. The intense protection and intervention characteristics of C.A.P. have influenced decisively the structure, and the technicalfinancial characteristics in the main branches of production (tobacco, cotton, maize, cereals). After the latest reform of 2003/2004 and the introduction of the single farm payment regime, the European model of agriculture is based on a competitive, multifunctional and sustainable farm. The present survey was conducted on primary research in a sample of 241 farms in the greater hydro-geological basin of Strimonas River in the County of Serres. The collection of data was held by filling in agricultural accounts books by agronomists of the Developmental Company of Serres S.A. (AN.E.SER.) for the period 2004-2006. The composition of crops is presented, the contribution of the subsidies in revenues and incomes is calculated, and the existing structure and thriftiness of farms is described on the basis of the available technical-financial data. In addition, an attempt has been made to approach the most suitable production function, so as the allocation of subsidies to the individual productive factors, by means of productivity analysis, to be examined. More specifically, on the sample of 241 farms, a series of models expressed in physical and monetary units in which the total gross revenue, including non-subsidies as well, constitutes the dependent variable, while the sum of the production factors participating in the production process (ground/ rent of ground, working hours/ wages, variable capital, annual expenses of fixed capital) constitute the independent variables has been evaluated. All models have been evaluated by means of three different production functions: Cobb - Douglas, Translog Ordinary and Translog Restricted (limited by stable economies of scale). The Translog Ordinary function was proved to be the most applicable production function concerning the data of the present research following several statistical controls while the model suggested for the interpretation of role of subsidies in production, was the one in which the production factors were expressed in physical units and the subsidies are included in the gross revenue. The main results make it evident that the subsidies play a decisive role in farms, because without them they are not rendered sustainable, as they exhibit a great loss, negative revenues, incomes and efficiency of invested capital. 11

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Γενικά Από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, η Κοινή Αγροτική Πολιτική (Κ.Α.Π.) επικεντρώνεται στη σταδιακή μείωση των πλεονασμάτων και στον περιορισμό της παρεμβατικής πολιτικής με την εξάλειψη όλων των μορφών εξαγωγικών επιδοτήσεων, εισαγωγικών εισφορών και την ουσιαστική μείωση της εσωτερικής στήριξης (επιδότηση της παραγωγής) που προκαλεί στρεβλώσεις στο εμπόριο. Οι λόγοι που οδήγησαν την Κ.Α.Π. στην προσπάθεια περιορισμού του παρεμβατισμού, οφείλονταν στο γεγονός ότι η ύπαρξη του μηχανισμού παρέμβασης επηρεάζει τις αποφάσεις των αγροτών. Διότι, τους απομόνωνε από την αγορά, προσφέροντας μια διέξοδο σ ένα προϊόν για το οποίο δεν υπήρχε πραγματική ζήτηση. Η Κ.Α.Π. ευνοούσε επιδοτήσεις στην τιμή κάθε μονάδας παραγωγής παρά την αδικία που προκαλούνταν μεταξύ των παραγωγών και είχε την τάση να ενθαρρύνει την εντατικοποίηση και τη μονοκαλλιέργεια. Παράλληλα, δημιουργούσε πλεονάσματα, επιβαρύνονταν το περιβάλλον, ο κρατικός και κατ επέκταση ο κοινοτικός προϋπολογισμός. (Fennell, 1999) Δεν υπήρχαν όμως μόνο μειονεκτήματα από την εφαρμογή της πολιτικής του παρεμβατισμού αλλά και σημαντικές ωφέλειες. Με τις επιδοτήσεις επωφελούνται από τη μια πλευρά οι αγρότες, διότι απολαμβάνουν υψηλότερες γεωργικές τιμές αγοράς, ενώ περιορίζονταν ο ανταγωνισμός του εξωτερικού και βελτιώνονταν κατά κάποιο τρόπο η σταθερότητα της αγοράς. Από την άλλη, οι καταναλωτές, λόγω της πτώσης των τιμών της πρωτογενούς παραγωγής από την οποία προέρχονται τα είδη διατροφής, η παραγωγή και οι εξαγωγές των προϊόντων αυξάνονταν, ενώ παράλληλα βελτιώνονταν η διατροφή των καταναλωτών. (Κιτσοπανίδης & Καμενίδης, 1997). Με δεδομένες τις μεταβολές του οικονομικού περιβάλλοντος και των εξελίξεων που απορρέουν από τις αποφάσεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (WTO), πραγματοποιήθηκε μία σειρά μεταρρυθμίσεων στα πλαίσια της αναμόρφωσης της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (Κ.Α.Π.). Η τελευταία μεταρρύθμιση που έλαβε χώρα το 2003/2004 περιλάμβανε μία σειρά μέτρων από τα οποία το σημαντικότερο ήταν η εισαγωγή του καθεστώτος της ενιαίας ενίσχυσης. Σε αντίθεση με τις άμεσες πληρωμές που ίσχυαν υπό το καθεστώς της Agenda, οι περισσότερες ενισχύσεις ενοποιούνται σε μια Ενιαία Αποδεσμευμένη Ενίσχυση. Η ενίσχυση αυτή χορηγείται ανεξάρτητα από το είδος και το ύψος παραγωγής, κάθε έτος, ενώ συνδέεται με το ύψος των ενισχύσεων που εισέπραξε κάθε δικαιούχος κατά την τριετία 2000-2002. 12

Η αποδέσμευση των άμεσων πληρωμών επηρέασε τη σύνθεση της αγροτικής παραγωγής στην Ευρωπαϊκή Ένωση με διάφορους τρόπους (αφού έβαλε τέρμα στη στήριξη της παραγωγής η οποία εθεωρείτο ευρέως μία από τις αιτίες του προβλήματος των πλεονασμάτων που αντιμετώπιζε η Ευρώπη κατά το παρελθόν) ενώ η συνολική επίδραση στην αγροτική παραγωγή δεν είναι ξεκάθαρη σε αυτό το στάδιο. Η αποδέσμευση των πληρωμών αναμένεται να αυξήσει το σχετικό ακαθάριστο περιθώριο κέρδους των καλλιεργειών, το οποίο δεν υπόκειντο στο καθεστώς των άμεσων πληρωμών πριν την αναμόρφωση του 2003 κυρίως καλλιέργειες ζωοτροφών σε σύγκριση με τις πληρωμές set-aside και τις μεγάλου μεγέθους καλλιέργειες (δημητριακά, ελαιώδεις καρπούς, και πρωτεϊνούχες καλλιέργειες) οι οποίες υπάγονταν στο καθεστώς των πληρωμών υπό την Agenda 2000 (Gohin, 2006). Έχοντας ως γνώμονα την άρση του προστατευτισμού και κατά συνέπεια των επιδοτήσεων, η παρούσα εργασία με δεδομένο ένα δείγμα γεωργικών εκμεταλλεύσεων ερευνά το ρόλο των επιδοτήσεων στην παραγωγικότητα και στην ανταγωνιστικότητα των συντελεστών παραγωγής. Με αυτό τον τρόπο απεικονίζεται το μέγεθος των συνεπειών που θα επιφέρει η σταδιακή τους κατάργηση. 1.2 Στόχοι της διατριβής Κύριος στόχος της παρούσας διατριβής είναι η διερεύνηση των συνεπειών της πολιτικής των επιδοτήσεων και η ανάλυση των οικονομικών αποτελεσμάτων συγκριτικά με την επίδρασή τους σε ένα δείγμα 241 γεωργικών εκμεταλλεύσεων στην υδρογεωλογική λεκάνη του ποταμού Στρυμόνα. Πιο αναλυτικά, οι επιμέρους στόχοι της διατριβής ορίζονται ως εξής: Ανάλυση των τεχνικοοικονομικών δεδομένων των εκμεταλλεύσεων. Συγκεκριμένα, γίνεται μια προσπάθεια διερεύνησης του μεγέθους και του σχεδίου παραγωγής του δείγματος και της απαιτούμενης εργασίας σε ώρες. Επιπλέον, ερευνούνται τα κύρια οικονομικά αποτελέσματα, όπως η κεφαλαιακή συγκρότηση, η ακαθάριστη πρόσοδος, οι παραγωγικές δαπάνες, το κέρδος καθώς και το εισόδημα. Προσέγγιση της καταλληλότερης συνάρτησης παραγωγής, μέτρηση της οριακής παραγωγικότητας και των ελαστικοτήτων των συντελεστών παραγωγής (έδαφος, εργασία, κεφάλαιο). 13

Διερεύνηση του βαθμού επιρροής των επιδοτήσεων στην αποδοτικότητα των υπό εξέταση παραγωγικών συντελεστών και στην οριακή παραγωγικότητα, κι επίσης, εύρεση των αποτελεσμάτων που αποφέρει η κατάργησή τους στις προσόδους των εν λόγο παραγωγικών συντελεστών. 1.3 Διάρθρωση της διατριβής Με βάση τα παραπάνω και τους αντικειμενικούς σκοπούς που προαναφέρθηκαν, η παρούσα εργασία έχει την ακόλουθη δομή: Στο πρώτο κεφάλαιο εισάγεται το θέμα της διατριβής, παρουσιάζονται οι στόχοι, καθώς και η διάρθρωσή της. Στο δεύτερο κεφάλαιο, πραγματοποιείται μία συνοπτική παρουσίαση της εξέλιξης της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής, καταλήγοντας στο υφιστάμενο καθεστώς της αναμόρφωσης της Κ.Α.Π. του 2003/2004. Στο τρίτο κεφάλαιο, περιγράφονται τα τεχνικοοικονομικά δεδομένα και οι συνθήκες της έρευνας. Επίσης, στο τέταρτο κεφάλαιο, παρουσιάζεται η κλασσική τεχνοοικονομική ανάλυση (περιγραφική) των γεωργικών εκμεταλλεύσεων, η οποία αποβλέπει στην ανάλυση της οργάνωσης των διαθέσιμων συντελεστών παραγωγής και των κύριων οικονομικών αποτελεσμάτων (ακαθάριστη πρόσοδος, δαπάνες παραγωγής, ακαθάριστο κέρδος κ.α.), περιγράφοντας την υφιστάμενη διάρθρωση και την οικονομικότητα των εκμεταλλεύσεων του δείγματος. Στο πέμπτο κεφάλαιο, αναφέρεται η έννοια της λειτουργίας παραγωγής και της συνάρτησης παραγωγής. Επίσης, απεικονίζονται οι κατηγορίες των μεταβλητών (εξαρτημένων και ανεξάρτητων) που θα χρησιμοποιηθούν και περιγράφεται σταδιακά η προσπάθεια προσέγγισης της καταλληλότερης συνάρτησης παραγωγής και των παραμέτρων της. Ακόμη, παρατίθενται πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα συναρτήσεων παραγωγής που θα χρησιμοποιηθούν στην παρούσα εργασία. Στο έκτο κεφάλαιο, παρατίθενται και αναλύονται τα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας. Πιο συγκεκριμένα, παρουσιάζονται και συγκρίνονται οι τιμές των εκτιμώμενων παραμέτρων (οριακή παραγωγικότητα, ελαστικότητα, πραγματικό κόστος, σχέση οριακής παραγωγικότητας και κόστους) τριών συναρτήσεων παραγωγής για τέσσερα επιλεγμένα υποδείγματα παραγωγικών συντελεστών. Τέλος, με τη χρήση στατιστικών ελέγχων απορρίπτονται οι δύο συναρτήσεις παραγωγής για τα τέσσερα υπό εξέταση υποδείγματα και καταλήγουμε στην καταλληλότερη συνάρτηση παραγωγής για την ερμηνεία του ρόλου των επιδοτήσεων στη διαδικασία παραγωγής. 14

Στο έβδομο κεφάλαιο, πραγματοποιείται ανάλυση και σύγκριση των αποτελεσμάτων μόνο της ενδεικνυόμενης συνάρτησης παραγωγής. Ειδικότερα, στα εκτιμώμενα υποδείγματα (παραγωγικών συντελεστών) εκφρασμένα σε φυσικές και χρηματικές μονάδες συγκρίνεται η αποδοτικότητα των υπό μελέτη συντελεστών με κριτήριο τη συμβολή ή μη των επιδοτήσεων σε αυτούς. Εντούτοις, με βάση τα αποτελέσματα της σύγκρισης διερευνάται ο βαθμός επιρροής των επιδοτήσεων στις προσόδους των παραγωγικών συντελεστών. Το όγδοο και τελευταίο κεφάλαιο, συνοψίζει τα βασικά συμπεράσματα που προέκυψαν από την τεχνικοοικονομική ανάλυση, την εκτίμηση της συνάρτησης παραγωγής και την ανάλυση παραγωγικότητας. 15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Η Αγροτική Πολιτική αποτελεί τη μόνη ολοκληρωμένη πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Κατά την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας, το άρθρο 39 της συνθήκης της Ρώμης (1957), όριζε τους στόχους της κοινής Αγροτικής Πολιτικής (Κ.Α.Π.) και προσδιόριζε ότι η Ευρωπαϊκή γεωργία θα υπόκειται σε κοινή διαχείριση με την ανάπτυξη της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής. Οι αρχές της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής καθορίστηκαν κατά τη διάρκεια της διάσκεψης στη Stresa το 1958. Το 1960, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανέπτυξε την Κοινή Αγροτική Πολιτική με κύριο πυλώνα τη πολιτική τιμών και αγορών. Δύο χρόνια αργότερα, το 1962, θεσπίστηκε σε εφαρμογή των διατάξεων της Συνθήκης της Ρώμης - 1957, η Κοινή Αγροτική Πολιτική (Κ.Α.Π.) κι άρχισε να ισχύει. Η Κοινότητα των τότε 6 μελών αποφάσισε να θεσπίσει μια πρώτη δέσμη μέτρων για την επίτευξη των στόχων της Κ.Α.Π., με τη δημιουργία έξι κοινών οργανώσεων αγοράς (Κ.Ο.Α.). Έκτοτε, η Κοινή Αγροτική Πολιτική (Κ.Α.Π.) εισήλθε σε μια μεταρρυθμιστική διαδικασία εκσυγχρονισμού και βελτίωσής της, με μακροπρόθεσμο στόχο την απευθείας στήριξη των γεωργικών εισοδημάτων. Συγκεκριμένα, η Κ.Α.Π. μεταρρυθμίστηκε για πρώτη φορά το 1972, για δεύτερη φορά το 1985, για τρίτη φορά το 1992, επίσης, για τέταρτη φορά το 1999 και τέλος, πέμπτη φορά το 2003. Αναλυτικότερα, το 1968 η Επιτροπή δημοσίευσε το «Υπόμνημα για τη μεταρρύθμιση της Κ.Α.Π.», ευρύτερα γνωστό ως σχέδιο Mansholt. Το Συμβούλιο, υιοθέτησε, το 1972 τις οδηγίες της πρώτης μεταρρύθμισης της K.Α.Π., που απέβλεπε: στον εκσυγχρονισμό των γεωργικών εκμεταλλεύσεων, στην ενθάρρυνση της παύσης της γεωργικής δραστηριότητας και του προορισμού των απελευθερωμένων εδαφών για τη βελτίωση των γεωργικών διαρθρώσεων και στην κοινωνικό-οικονομική πληροφόρηση και επαγγελματική εκπαίδευση των εργαζομένων στη γεωργία. Το 1983 η Επιτροπή υπέβαλε πρόταση για ριζική μεταρρύθμιση, που διατυπώθηκε επίσημα δύο χρόνια αργότερα με τη δημοσίευση του πράσινου βιβλίου σχετικά με τις «Προοπτικές της κοινής γεωργικής πολιτικής» (1985). Στόχος του πράσινου βιβλίου ήταν η εξισορρόπηση της προσφοράς με τη ζήτηση και σε γενικές γραμμές η ανάλυση εναλλακτικών λύσεων για το μέλλον της Κ.Α.Π.. Τα πλεονάσματα των κύριων γεωργικών προϊόντων, η εμμονή των διαρθρωτικών διαφορών της Ευρωπαϊκής γεωργίας, το νέο περιβάλλον της γεωργίας με τις διαδοχικές διευρύνσεις της Kοινότητας αποτελούσαν προβλήματα που έπρεπε να αντιμετωπιστούν με μια δεύτερη μεταρρύθμιση της K.Α.Π., την οποία πρότεινε η Eπιτροπή και εγκρίθηκε από το Eυρωπαϊκό Συμβούλιο των Bρυξελλών το 1988. 16

Μετά από νέες συνεδριάσεις, το Συμβούλιο κατέληξε στις 21 Mαΐου 1992 σε μια πολιτική συμφωνία πάνω στις προτάσεις της Eπιτροπής για την τρίτη μεταρρύθμιση της K.Α.Π., γνωστή και ως μεταρρύθμιση Mac Sharry. Αυτή, σηματοδότησε μια σημαντική αλλαγή της Κ.Α.Π. και είχε ως βασικά στοιχεία τη μείωση των τιμών των γεωργικών προϊόντων ώστε να γίνουν πιο ανταγωνιστικά στην εσωτερική και στην παγκόσμια αγορά, την αποζημίωση των αγροτών για την απώλεια εισοδήματος, μέτρα που αφορούσαν την προστασία του περιβάλλοντος, τη διατήρηση του γεωργικού τοπίου και των οικογενειακών εκμεταλλεύσεων, καθώς και την εγκατάσταση νέων αγροτών. Η μεταρρύθμιση του 1992, κατέστησε δυνατή την επίτευξη της συμφωνίας της GATT (1995), η οποία επηρέασε τις βασικές αρχές της Κ.Α.Π.. Επίσης, το 1996 με τη Διακήρυξη του Cork διατυπώθηκε ξεκάθαρα η ανάγκη για τοποθέτηση της αειφόρου αγροτικής ανάπτυξης στην κορυφή της Ατζέντας για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Στο πρόγραμμα δράσης της 15ης Ιουλίου 1997, γνωστό ως «Ατζέντα 2000», η Επιτροπή θεωρούσε αναγκαίο να προχωρήσει σε βάθος η μεταρρύθμιση της Κ.Α.Π. του 1992 και να επιδιωχθεί η μετάβαση στις τιμές της παγκόσμιας αγοράς, ιδίως μέσω σημαντικής μείωσης των κοινών τιμών στήριξης των δημητριακών, αντισταθμίζοντάς τις με αύξηση των επιδοτήσεων των εισοδημάτων των Κοινοτικών γεωργών. Τον Μάρτιο του 1999, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Βερολίνου συμφώνησε πάνω στην τέταρτη μεταρρύθμιση της Κ.Α.Π.. Οι βασικοί στόχοι της μεταρρύθμισης αφορούσαν την προοδευτική αντικατάσταση των μέτρων διατήρησης και στήριξης των τιμών των γεωργικών προϊόντων με ένα καθεστώς άμεσων ενισχύσεων, συνοδευόμενο από μια συνεκτική αγροτική πολιτική και πολιτική αγροτικής ανάπτυξης. Αυτή περιλάμβανε μια σειρά μέτρων που απέβλεπαν στην ανάπτυξη ενός εκσυγχρονισμένου και βιώσιμου Ευρωπαϊκού γεωργικού τομέα, επιδιώκοντας έτσι τη μακροχρόνια διατήρηση της γεωργίας στο κέντρο μιας ζωντανής υπαίθρου. Οι νέες διαπραγματεύσεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου για τη γεωργία άρχισαν τον Μάρτιο του 2000, στη βάση του άρθρου 20 της συμφωνίας του Μαρακές (γύρος Ουρουγουάης). Οι διαδοχικές μεταρρυθμίσεις είχαν συμβάλλει στην ανταγωνιστικότητα της Ευρωπαϊκής γεωργίας μειώνοντας τις εγγυήσεις στήριξης των τιμών και ενθαρρύνοντας τη διαρθρωτική αναπροσαρμογή. Οι λόγοι που οδήγησαν στην τελευταία μεταρρύθμιση σχετίζονται με τη διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με τις διαπραγματεύσεις στο Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου, με τις αυξημένες απαιτήσεις των Ευρωπαίων φορολογούμενων, με τις απαιτήσεις των καταναλωτών 17

για ασφαλή τρόφιμα και με την όλο και μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση του κοινού σε θέματα προστασίας του περιβάλλοντος. (Μπουρδάρας, 2004) Η μεταρρύθμιση της Κ.Α.Π., που πραγματοποιήθηκε τον Σεπτέμβριο 2003, προέβλεπε τα εξής: οι περισσότερες ενισχύσεις του παρελθόντος ενοποιούνται σε μια Ενιαία Αποδεσμευμένη Ενίσχυση. Η ενίσχυση αυτή χορηγείται κατ έτος ασχέτως είδους και ύψους παραγωγής και συνδέεται με το ύψος των ενισχύσεων που εισέπραξε κάθε δικαιούχος κατά την τριετία 2000-2002. Ο σεβασμός των κοινοτικών οδηγιών σχετικά με τη δημόσια υγεία, την υγεία των φυτών και των ζώων και την προστασία του περιβάλλοντος (Πολλαπλή Συμμόρφωση) αποτελούν προϋποθέσεις για την είσπραξη της Ενιαίας Αποδεσμευμένης Ενίσχυσης. Σταδιακά, μειώνονται οι ενισχύσεις κατά 3% το 2005, 4% το 2006 και 5% από το 2007 και μετέπειτα. Παράλληλα, επιστρέφονται σε όλους τους δικαιούχους οι μειώσεις που αντιστοιχούν μέχρι 5.000 Ευρώ συνολικού ύψους ενισχύσεων (Διαφοροποίηση) και δημιουργείται ένα σύστημα παροχής γεωργικών συμβούλων προς τους αγρότες, ενώ αυξάνονται οι πόροι υπέρ της Αγροτικής Ανάπτυξης. (Μπουρδάρας, 2004) Η καθιέρωση των αποσυνδεδεμένων από την παραγωγή άμεσων ενισχύσεων ενθαρρύνει τους γεωργούς να ανταποκρίνονται στα μηνύματα της αγοράς που προκαλούνται από τη ζήτηση των καταναλωτών και όχι από τα κίνητρα πολιτικής που συνδέονται με τις ποσότητες. Η μεταρρύθμιση αυτή επιδίωκε να παρακινήσει τους γεωργούς της διευρυμένης πλέον Ευρωπαϊκής Ένωσης να είναι πιο ανταγωνιστικοί και να προσανατολίσουν τη δραστηριότητά τους σε συνάρτηση με την αγορά, έτσι ώστε να διασφαλίζουν τη σταθερότητα του εισοδήματός τους, μειώνοντας τις άμεσες πληρωμές προς τις μεγάλες εκμεταλλεύσεις. Όπως προαναφέρθηκε η Κ.Α.Π. μεταρρυθμίστηκε πέντε φορές, καταργώντας τους τελωνειακούς δασμούς και τους ποσοτικούς περιορισμούς και συγχωνεύοντας σταδιακά το σύστημα της στήριξης των τιμών με το σύστημα της στήριξης των εισοδημάτων. Έτσι, μετά τις μεγάλες μεταρρυθμίσεις του 1999 και του 2003, το Ευρωπαϊκό μοντέλο γεωργίας βασίζεται σε ανταγωνιστική, πολυλειτουργική και βιώσιμη γεωργική εκμετάλλευση. (Μούσης, 2005) Η εξέλιξη της Κ.Α.Π. συνεπάγεται τη διαμόρφωση μιας δομής προστατευτισμού που περιλάμβανε επιδοτήσεις σε κύριους κλάδους παραγωγής (καπνός, βαμβάκι, αραβόσιτος, σιτηρά) που επηρεάζουν τη σύνθεση των καλλιεργειών. Με τα διαθέσιμα τεχνικοοικονομικά δεδομένα παρουσιάζεται στην παρούσα εργασία η σύνθεση των καλλιεργειών όπως διαμορφώθηκε την περίοδο 2004-2006, επίσης, υπολογίζεται η συμβολή των επιδοτήσεων στις προσόδους και 18

στα εισοδήματα, ενώ με την ανάλυση παραγωγικότητας διερευνάται η κατανομή των επιδοτήσεων στους συντελεστές της παραγωγής. 19

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΤΕΧΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ Τα τεχνικοοικονομικά δεδομένα για την εμπειρική ανάλυση προέκυψαν από τη διεξαγωγή πρωτογενούς έρευνας σε δείγμα 241 γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Η συλλογή των δεδομένων έγινε με τη συμπλήρωση βιβλίων γεωργικών λογαριασμών, ενώ η συμπλήρωσή τους πραγματοποιήθηκε στη διάρκεια τριών χρόνων, 2003/2004, 2004/2005 και 2005/2006. Τα βιβλία γεωργικών λογαριασμών συμπληρώθηκαν στα πλαίσια του έργου LIFE: «Διαχείριση των υδατικών πόρων στη λεκάνη του Στρυμόνα για τη μείωση των επιπτώσεων από τη γεωργία με τη χρήση σύγχρονων μεθόδων», από γεωπόνους της Αναπτυξιακής Εταιρίας Σερρών Α.Ε. (ΑΝ.Ε.ΣΕΡ.), με την οργάνωση προσωπικών συνεντεύξεων με τους παραγωγούς στον προσωπικό τους χώρο. Οι 241 γεωργικές εκμεταλλεύσεις βρίσκονται στην ευρύτερη υδρογεωλογική λεκάνη του ποταμού Στρυμόνα στο Νομό Σερρών. Τα βιβλία γεωργικών λογαριασμών που χρησιμοποιήθηκαν στην παρούσα μελέτη, περιλαμβάνουν τα εξής: Το σχέδιο παραγωγής της εκμετάλλευσης. Καταγράφονται τα είδη που καλλιεργούνται και η έκτασή τους. Το έδαφος κάθε εκμετάλλευσης διακρίνεται σε ιδιόκτητο ή ενοικιαζόμενο, ξηρικό ή αρδευόμενο. Τη διαθέσιμη ανθρώπινη εργασία. Απογράφονται, τα μέλη της οικογένειας τα οποία απασχολούνται στην γεωργική εκμετάλλευση, ενήλικα και μη, το μόνιμο και το μη μόνιμο αμειβόμενο προσωπικό καθώς και οι αμοιβές τους κατά την διάρκεια του έτους. Την απασχόληση κατά την διάρκεια του έτους. Η απασχόληση σε ώρες, ανά μήνα, υπολογίζεται από τα ημερολόγια εργασιών των καλλιεργειών. Την απογραφή και εκτίμηση αξίας εδάφους - ενοίκια. Αποτυπώνεται η χρήση του εδάφους κατά αγροτεμάχιο, η έκτασή του σε στρέμματα ανά κατηγορία ίδιο ή ξένο, ποτιστικό ή ξηρικό. Τέλος, εκτιμάται η αξία του εδάφους και το καταβαλλόμενο ενοίκιο. Τα κτίρια και τις έγγειες βελτιώσεις. Περιλαμβάνει όλα τα κτίρια και τις έγγειες βελτιώσεις της γεωργικής εκμετάλλευσης, το έτος κατασκευής και αγοράς, η διάρκεια απόσβεσης, η αρχική αξία, η αξία αντικατάστασης, η ετήσια απόσβεση και η σημερινή αξία. Επιπρόσθετα, υπολογίζονται οι τόκοι και η συντήρηση των κτιρίων και των έγγειων βελτιώσεων. 20

Τον μηχανικό εξοπλισμό. Καταγράφονται όλα τα μηχανήματα της γεωργικής εκμετάλλευσης, το έτος αγοράς, η διάρκεια απόσβεσης, η αρχική αξία, η αξία αντικατάστασης, η ετήσια απόσβεση και η σημερινή αξία των μηχανημάτων. Τέλος, υπολογίζονται οι τόκοι και η συντήρηση των μηχανημάτων. Τις καλλιεργητικές εργασίες ανά μήνα και καλλιέργεια (ημερολόγιο εργασιών των καλλιεργειών). Αναφέρεται, το είδος εργασίας (όργωμα, σπορά κ.α.), οι ώρες απασχόλησης και η αμοιβή της ανθρώπινης και της μηχανικής εργασίας, τα υλικά (λιπάσματα, φάρμακα, καύσιμα, κ.α.) και η αξία τους που χρησιμοποιήθηκαν ανά μήνα. Επίσης, αναγράφεται η απόδοση, η τιμή και η επιδότηση της κάθε καλλιέργειας. Την παραγωγή προϊόντων και την ακαθάριστη πρόσοδο. Υπολογίζονται οι ποσότητες, που παρήχθησαν από κάθε κλάδο, η εμπορική αξία των προϊόντων και οι επιδοτήσεις που προβλέπονται ανά προϊόν. Με αυτά τα δεδομένα προκύπτει η ακαθάριστη πρόσοδος ανά κλάδο παραγωγής, αλλά και η συνολική ακαθάριστη πρόσοδος της γεωργικής εκμετάλλευσης. Στα πλαίσια της επεξεργασίας του δείγματος των 241 εκμεταλλεύσεων, αυτό, χωρίστηκε σε έξι μεγέθη - κλάσεις και ακολούθησε η περιγραφική τεχνικοοικονομική ανάλυση της μέσης εκμετάλλευσης για κάθε κλάση μεγέθους, από την οποία προέκυψαν τα οικονομικά αποτελέσματα της κάθε εκμετάλλευσης. Η ταξινόμηση έγινε με κριτήριο την έκταση του εδάφους. Έτσι δημιουργήθηκαν τα εξής μεγέθη: 1 ο μέγεθος: < 50 στρέμματα, το οποίο περιλαμβάνει 57 γεωργικές εκμεταλλεύσεις 2 ο μέγεθος: 50,1-100 στρέμματα, το οποίο περιλαμβάνει 48 γεωργικές εκμεταλλεύσεις 3 ο μέγεθος: 100,1-150 στρέμματα, το οποίο περιλαμβάνει 51 γεωργικές εκμεταλλεύσεις 4 ο μέγεθος: 150,1-200 στρέμματα, το οποίο περιλαμβάνει 32 γεωργικές εκμεταλλεύσεις 5 ο μέγεθος: 200,1-300 στρέμματα, το οποίο περιλαμβάνει 27 γεωργικές εκμεταλλεύσεις 6 ο μέγεθος: 300,1 και άνω στρέμματα, το οποίο περιλαμβάνει 26 γεωργικές εκμεταλλεύσεις. 21

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΤΕΧΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ 4.1 Μέγεθος και σχέδιο μέσης εκμετάλλευσης Καλλιέργειες όπως το βαμβάκι, το καλαμπόκι, το σιτάρι, τα τεύτλα, η μηδική, ο καπνός και άλλες, όπως το ρύζι, οι ελιές και μερικά κηπευτικά διαμορφώνουν τα σχέδια παραγωγής των εκμεταλλεύσεων (Πίνακας 4.1). Το σχέδιο της μέσης εκμετάλλευσης για κάθε μέγέθος δείχνει ότι η καλλιέργεια που κατέχει την πρώτη θέση είναι το βαμβάκι. Η συμμετοχή στη συνολική έκταση της καλλιέργειας του βαμβακιού ξεκινά από 11% και φτάνει έως και 41%. Η έκταση της καλλιέργειας αυτής δικαιολογείται από τις υψηλές επιδοτήσεις, γεγονός που οδήγησε τους παραγωγούς της ευρύτερης περιοχής να στρέφονται σ' αυτή. Από τις υπόλοιπες καλλιέργειες ξεχωρίζει το καλαμπόκι στο δεύτερο μέγεθος (34%) και το σιτάρι στις υπόλοιπες (έως και 24%). Άλλωστε το σιτάρι έχει ιδιαίτερη σημασία στο κύκλωμα αμειψισποράς που ακολουθείται στις συγκεκριμένες περιοχές. Πίνακας 4.1: Σχέδια παραγωγής των εκμεταλλεύσεων σε συνάρτηση με το μέγεθος Κλάδοι Μεγέθη Εκμεταλλεύσεων Παραγωγής Έως 50 στρ. 50,1-100 στρ. 100,1-150 στρ. 150,1-200 στρ. 200,1-300 στρ. 300,1 & άνω στρ. Μέση Εκμ/ση Σιτάρι 6,6 19,6 20,7 19,3 54,1 60,2 25,0 Καλαμπόκι 7,6 27,7 36,5 57,3 73,4 131,0 45,0 Βαμβάκι 3,2 14,8 36,5 60,8 63,4 195,3 47,7 Τεύτλα 1,2 2,2 8,8 5,5 12,8 33,1 8,3 Μηδική 2,7 3,7 9,8 13,9 9,0 45,5 11,2 Καπνός 3,4 0,7 1,0 0,0 0,4 0,0 1,2 Λοιπά 3,8 11,0 9,0 16,5 32,5 3,7 11,2 Σύνολο 28,5 79,8 122,3 173,3 245,7 468,8 149,6 Πηγή: στοιχεία της έρευνας Το μέγεθος της μέσης εκμετάλλευσης ανέρχεται σε 149,6 στρέμματα. Η καλλιέργεια του βαμβακιού συμμετέχει με ποσοστό 32%, επιβεβαιώνοντας τις παραπάνω παρατηρήσεις. Η αμέσως επόμενη καλλιέργεια είναι το καλαμπόκι, το οποίο συμμετέχει στο σχέδιο παραγωγής της μέσης εκμετάλλευσης με 45 στρέμματα, ήτοι 30%, το σιτάρι, η μηδική και τα τεύτλα ακολουθούν με ποσοστά 17%, 7% και 6% αντίστοιχα ενώ το ποσοστό συμμετοχής του καπνού (1%) κυμαίνεται σε πολύ χαμηλά επίπεδα και οι λοιπές καλλιέργειες αγγίζουν το 7% (Σχήμα 4.1). 22

7% 1% 7% 17% 6% 30% 32% Σιτάρι Βαμβάκι Μηδική Λοιπά Καλαμπόκι Τεύτλα Καπνός Σχήμα 4.1: Η ποσοστιαία κατανομή των καλλιεργειών της μέσης εκμετάλλευσης 4.2 Απαιτήσεις των εκμεταλλεύσεων σε ανθρώπινη εργασία Όπως προκύπτει από την επεξεργασία των στοιχείων της πρωτογενούς έρευνας, οι απαιτήσεις σε ανθρώπινη οικογενειακή εργασία συνδέονται με την σύνθεση των καλλιεργειών των εκμεταλλεύσεων, το μέγεθός τους και το βαθμό εκμηχάνισης των διάφορων φάσεων των καλλιεργειών (Πίνακας 4.2). Όσο αυξάνεται το μέγεθος της εκμετάλλευσης, τόσο μειώνονται οι ώρες εργασίας ανά στρέμμα. Συνεπώς, στις μικρές εκμεταλλεύσεις έως 50 στρέμματα, οι ώρες εργασίας είναι πολύ περισσότερες, κι ανέρχονται στις 51 ανά στρέμμα. Το γεγονός αυτό οφείλεται σε ένα μεγάλο ποσοστό στην εντατική σε εργασία καπνοκαλλιέργεια των εκμεταλλεύσεων αυτών, που κατά κανόνα είναι πολύ απαιτητικές σε ανθρώπινη εργασία. Αντίθετα, στην περίπτωση των μεγάλων εκμεταλλεύσεων που ξεπερνούν σε έκταση τα 200 στρέμματα, η ανθρώπινη εργασία δεν ξεπερνά τις 4 ώρες ανά στρέμμα. Η απαιτούμενη οικογενειακή εργασία* για την μέση εκμετάλλευση του δείγματος, ανέρχεται σε 1.252 ώρες ή σε 8 ώρες ανά στρέμμα. Η πλέον απαιτητική περίοδος είναι το διάστημα μεταξύ του Μαρτίου και του Ιουλίου, όπου πραγματοποιείται και το μεγαλύτερο μέρος των καλλιεργητικών φροντίδων. Επίσης, οι ανάγκες για εργασία καλύπτονται σχεδόν αποκλειστικά από τα μέλη της γεωργικής οικογένειας. * η διαθέσιμη οικογενειακή εργασία βρέθηκε από το δείγμα 1-2 Μ.Α.Ε. 23

Πίνακας 4.2: Απαιτήσεις σε εργασία των εκμεταλλεύσεων σε συνάρτηση με το μέγεθος Ώρες Ώρες Μεγέθη Εργασίας Εργασίας Εκμεταλλεύσεων (ανά εκμ/ση) (ανά στρ/μα) Έως 50 στρ. 1.453 51 50,1-100 στρ. 945 12 100,1-150 στρ. 1.028 8 150,1-200 στρ. 1.194 7 200,1-300 στρ. 1.104 4 300,1 & άνω στρ. 2.043 4 Μέση Εκμετάλλευση 1.252 8 Πηγή: στοιχεία της έρευνας 60 50 40 ώρες εργασίας ανά στρέμμα 30 20 10 0 Έως 50 στρ. 50,1-100 στρ. 100,1-150 στρ. 150,1-200 στρ. 200,1-300 στρ. 300,1-άνω στρ. Σχήμα 4.2: Ώρες εργασίας ανά στρέμμα στα διαφορετικά μεγέθη εκμετάλλευσης 4.3 Κεφαλαιακή συγκρότηση Το κεφάλαιο των γεωργικών εκμεταλλεύσεων διακρίνεται σε σταθερό και μεταβλητό (Πίνακας 4.3). Η αξία του σταθερού κεφαλαίου αποτελείται από την αξία του εδάφους, την αξία των χρησιμοποιούμενων κτιρίων, μηχανημάτων και έγγειων βελτιώσεων και την αξία του φυτικού κεφαλαίου. Το κυκλοφοριακό κεφάλαιο αποτελούν οι δαπάνες για σπόρους, λιπάσματα, φάρμακα, καύσιμα, αμοιβή ξένων μηχανημάτων κ.λπ. 24

Πίνακας 4.3: Κατανομή μεταβλητού και σταθερού κεφαλαίου σε συνάρτηση με το μέγεθος των εκμεταλλεύσεων Μεγέθη Εκμεταλλεύσεων Κυκλοφοριακό Κεφάλαιο Σύνολο Αξία Σταθερού Κεφαλαίου Συνολικό Κεφάλαιο Ανά Ανά Ανά στρέμμα Σύνολο στρέμμα Σύνολο στρέμμα Έως 50 στρ. 4.399 154 27.147 952 31.546 1106 50,1-100 στρ. 9.065 114 39.795 499 48.860 613 100,1-150 στρ. 12.898 105 56.010 458 68.908 563 150,1-200 στρ. 16.836 97 73.391 423 90.227 520 200,1-300 στρ. 22.724 92 88.814 361 111.538 453 300,1 & άνω στρ. 46.710 100 157.916 337 204.626 437 Μέση Εκμ/ση 15.396 103 62.931 421 78.327 524 Πηγή: στοιχεία της έρευνας 1000 900 800 700 600 Κυκλοφοριακό Κεφάλαιο ανά στρέμμα Αξία Σταθερού Κεφαλαίου ανά στρέμμα 500 400 300 200 100 0 Έως 50 στρ. 50,1-100 στρ. 100,1-150 στρ. 150,1-200 στρ. 200,1-300 στρ. 300,1 & άνω στρ. Σχήμα 4.3: Οι μεταβλητές δαπάνες και η αξία σταθερού κεφαλαίου ανά στρέμμα στα διαφορετικά μεγέθη εκμετάλλευσης Η αξία του σταθερού κεφαλαίου σε συνάρτηση με το μέγεθος κυμαίνεται από 27.147 (έως 50 στρ.) έως και 157.916 (άνω των 300 στρ.) αυξανόμενη καθώς αυξάνεται η έκταση των γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Το ίδιο ισχύει και για το κυκλοφοριακό κεφάλαιο που κυμαίνεται από 4.399 (έως 50 στρ.) έως και 46.710 (πάνω από 300 στρ.). Το αντίθετο, προκύπτει όταν το μεταβλητό κεφάλαιο και η αξία του σταθερού κεφαλαίου, υπολογίζονται ανά στρέμμα, καθώς αυξάνεται η έκταση των εκμεταλλεύσεων, μειώνονται οι δαπάνες και η αξία του σταθερού ανά στρέμμα. 25

Το συνολικό κεφάλαιο των εκμεταλλεύσεων υπολογίζεται προσθέτοντας το κυκλοφοριακό κεφάλαιο με την αξία του σταθερού. Όπως είναι επόμενο από τα προαναφερθέντα, αυτό αυξάνεται καθώς αυξάνεται η έκταση των γεωργικών εκμεταλλεύσεων και κυμαίνεται από 31.546 (έως 50 στρ.) έως και 204.626 (πάνω από 300 στρ.). Αντίστοιχα, το συνολικό κεφάλαιο ανά στρέμμα μειώνεται σταδιακά (1.106 έως 50 στρ. και 437 από 300 και άνω στρ.) με την αύξηση του μεγέθους των εκμεταλλεύσεων. Η αξία του σταθερού κεφαλαίου και η μεταβλητή δαπάνη της μέσης εκμετάλλευσης υπολογίζονται στα 62.931 και 421 ανά στρέμμα, και στα 15.396 και 103 ανά στρέμμα αντίστοιχα. Το συνολικό κεφάλαιο (μεταβλητό και σταθερό) της μέσης εκμετάλλευσης ανέρχεται σε 78.327 και 524 ανά στρέμμα. Παρατηρείται, πως οι εκμεταλλεύσεις που το μέγεθός τους είναι μεγαλύτερο των 300 στρεμμάτων παρουσιάζουν τη μικρότερη αξία του σταθερού κεφαλαίου ανά στρέμμα, πράγμα που δείχνει ότι δεδομένου του γεγονότος ότι το σταθερό κόστος ανά στρέμμα αποτελεί παράγοντα που καθορίζει την ανταγωνιστικότητα των εκμεταλλεύσεων, συνεπάγεται ότι οι μεγάλες εκμεταλλεύσεις αποτελούν το ανταγωνιστικό μέρος του κλάδου. 4.4 Ακαθάριστη πρόσοδος Η ακαθάριστη πρόσοδος στις γεωργικές εκμεταλλεύσεις αποτελείται από την αξία των παραγόμενων προϊόντων και τις επιδοτήσεις (Πίνακες 4.4α & 4.4β), η οποία κυμαίνεται από 15.560 (μεγέθους μικρότερες των 50 στρ.), έως 115.668 (μεγέθους μεγαλύτερες των 300 στρ.). Η αξία του προϊόντος και οι επιδοτήσεις κυμαίνονται από 10.092 και 5.468 αντίστοιχα (< 50 στρ.), έως 69.366 και 46.302 αντιστοίχως (> 300 στρ.). Συνεπώς, όπως αναμένεται όσο αυξάνονται οι εκτάσεις των γεωργικών εκμεταλλεύσεων, η συνολική ακαθάριστη πρόσοδος, αυξάνεται, ενώ η ανά στρέμμα μειώνεται από 546 στις εκμεταλλεύσεις μεγέθους έως 50 στρέμματα, σε 247 στις μεγαλύτερες των 300 στρεμμάτων. Αυτό οφείλεται στη σύνθεση των καλλιεργειών και στην αναλογία τους στη συνολική έκταση. Η συνολική ακαθάριστη πρόσοδος της μέσης εκμετάλλευσης του δείγματος ανέρχεται σε 39.112 και 261 ανά στρέμμα. Επίσης, η αξία του προϊόντος της μέσης εκμετάλλευσης κυμαίνεται στα 23.826 και 159 ανά στρέμμα και οι επιδοτήσεις αντίστοιχα στα 15.286 και 102 ανά στρέμμα. Σύμφωνα με τα στοιχεία της έρευνας ποσοστό 61% της συνολικής ακαθάριστης προσόδου της μέσης εκμετάλλευσης αποτελείται από την αξία του προϊόντος και το υπόλοιπο 39% από τις επιδοτήσεις. 26

Πιο συγκεκριμένα, οι επιδοτήσεις των εκμεταλλεύσεων μεγέθους έως 50 στρέμματα, υπολογίζεται ότι αποτελούν ποσοστό 35% της συνολικής ακαθάριστης προσόδου. Αντιστοίχως, τα ποσοστά συμμετοχής στη συνολική ακαθάριστη πρόσοδο που παρουσιάζουν οι επιδοτήσεις των υπόλοιπων γεωργικών εκμεταλλεύσεων σε συνάρτηση με το μέγεθός τους, είναι 32% (50,1-100 στρ.), 38% (100,1 150 στρ.), 42% (150,1 200 στρ.) 44% (200,1 300 στρ.) και 40% (300,1 άνω στρ.). Αναλυτικότερα, η συμμετοχή του κάθε κλάδου παραγωγής στη συνολική ακαθάριστη πρόσοδο σε συνάρτηση με το μέγεθος της εκμετάλλευσης παρατηρείται στον Πίνακα 4.4β. Στις εκμεταλλεύσεις μεγέθους έως 50 στρέμματα, οι καλλιέργειες με το μεγαλύτερο ποσοστό συμμετοχής στη συνολική ακαθάριστη πρόσοδο είναι ο καπνός 47% και οι λοιπές καλλιέργειες (ρύζι, ελιές, κηπευτικά, κ.α.) 22%. Αντίστοιχα, στις εκμεταλλεύσεις μεγέθους από 50 έως 100 στρέμματα, οι κλάδοι παραγωγής που κυριαρχούν στη συνολική ακαθάριστη πρόσοδο είναι οι λοιπές καλλιέργειες 32% και το καλαμπόκι 28%. Αξιοσημείωτο είναι ότι, το βαμβάκι και το καλαμπόκι είναι οι καλλιέργειες που επιφέρουν τα μεγαλύτερα ποσοστά συμμετοχής στη συνολική ακαθάριστη πρόσοδο των εκμεταλλεύσεων μεγέθους πάνω από 100 στρέμματα. Δηλαδή, από 100 έως 150 στρέμματα, παρουσιάζονται το βαμβάκι με ποσοστό 28% και το καλαμπόκι με 24%, από 150 έως 200 στρέμματα, με 40% και 30%, από 200 έως 300 στρέμματα, με 34% και 27% και από 300 στρέμματα και άνω, με 49% και 23% αντιστοίχως. Το ποσοστό συμμετοχής της βαμβακοκαλλιέργειας στη συνολική ακαθάριστη πρόσοδο για την μέση εκμετάλλευση είναι 35% ενώ του αραβόσιτου 24%. Πίνακας 4.4α: Ακαθάριστη πρόσοδος των εκμεταλλεύσεων σε συνάρτηση με το μέγεθος Μεγέθη Αξία Προϊόντος Επιδότηση Εκμεταλλεύσεων Ακαθάριστη Πρόσοδος Ανά Σύνολο στρέμμα Έως 50 στρ. 10.092 5.468 15.560 546 50,1-100 στρ. 16.542 7.789 24.331 305 100,1-150 στρ. 20.648 12.821 33.469 274 150,1-200 στρ. 23.197 16.894 40.091 231 200,1-300 στρ. 28.664 22.225 50.889 207 300,1 & άνω στρ. 69.366 46.302 115.668 247 Μέση Εκμετάλλευση 23.826 15.286 39.112 261 Πηγή: στοιχεία της έρευνας 27

140.000 120.000 100.000 80.000 Αξία πρ/ντος Επιδότηση Ακαθάριστη πρόσοδος 60.000 40.000 20.000 0 Έως 50 στρ. 50,1-100 στρ. 100,1-150 στρ. 150,1-200 στρ. 200,1-300 στρ. 300,1-άνω στρ. Σχήμα 4.4: Η ακαθάριστη πρόσοδος στα διαφορετικά μεγέθη εκμετάλλευσης Πίνακας 4.4β: Ακαθάριστη πρόσοδος ανά κλάδο παραγωγής σε συνάρτηση με το μέγεθος των εκμεταλλεύσεων Μεγέθη Ακαθάριστη Πρόσοδος Κλάδων Παραγωγής Εκμεταλλεύσεων Σιτάρι Βαμβάκι Τεύτλα Καλαμπόκι Μηδική Καπνός Λοιπά Σύνολο Έως 50 στρ. 1.220 976 304 1.581 726 7.283 3.470 15.560 50,1-100 στρ. 3.228 4.335 700 6.833 836 722 7.677 24.331 100,1-150 στρ. 3.706 9.702 2.885 8.053 2.583 2.279 4.261 33.469 150,1-200 στρ. 3.252 15.953 1.698 12.052 2.431-4.705 40.091 200,1-300 στρ. 5.670 17.231 3.283 13.966 2.372 322 8.045 50.889 300,1 & άνω στρ. 8.165 57.018 12.092 26.311 11.059-1.023 115.668 Μέση Εκμ/ση 3.664 13.348 2.720 9.466 2.666 2.408 4.840 39.112 Πηγή: στοιχεία της έρευνας 4.5 Παραγωγικές δαπάνες Οι δαπάνες παραγωγής των γεωργικών εκμεταλλεύσεων αποτελούνται από το ενοίκιο του καλλιεργούμενου εδάφους, από την αμοιβή της εργασίας, από την αξία του μεταβλητού κεφαλαίου και από τις ετήσιες δαπάνες του σταθερού κεφαλαίου της εκμετάλλευσης. Η σύνθεση των δαπανών παραγωγής ανά κατηγορίες παρουσιάζονται στους παρακάτω Πίνακες 4.5α και 4.5β. 28

Πίνακας 4.5α: Ποσοστιαία σύνθεση παραγωγικών δαπανών των εκμεταλλεύσεων σε συνάρτηση με το μέγεθος Μεγέθη Εκμεταλλεύσεων Είδος Δαπάνης Έως 50 50,1-100 100,1-150 150,1-200 200,1-300 300,1 & άνω Μέση στρ. στρ. στρ. στρ. στρ. στρ. Εκμ/ση % % % % % % % Ενοίκιο 8,0 13,4 15,8 18,8 17,7 21,2 17,2 Τεκμαρτό 4,6 5,1 5,0 4,6 4,3 2,7 4,1 Καταβαλλόμενο 3,4 8,3 10,8 14,2 13,4 18,5 13,1 Αμοιβή Εργασίας 28,5 12,4 9,9 8,6 6,9 6,3 10,2 Αμοιβή Οικ/κής Εργασίας 20,9 8,2 5,9 5,9 4,6 4,0 6,8 Αμοιβή Ξένης Εργασίας 7,6 4,2 4,0 2,7 2,3 2,3 3,4 Δαπάνες Μεταβλητού 27,4 37,1 37,5 36,7 40,4 40,9 37,9 Σπόροι 2,1 5,5 5,1 5,6 5,9 5,4 5,2 Λιπάσματα 4,7 8,1 7,1 7,4 8,0 8,1 7,5 Φάρμακα 7,5 5,4 6,2 5,3 7,6 6,7 6,5 Καύσιμα 4,7 4,8 5,4 5,2 5,8 8,4 6,2 Αμοιβή Ξένων Μηχ/των 5,9 8,8 9,3 7,8 7,8 6,3 7,6 Λοιπές Δαπάνες 1,4 3,1 3,0 4,0 3,8 4,4 3,5 Τόκοι Μεταβλητού 1,1 1,4 1,4 1,4 1,5 1,6 1,4 Σταθερές Δαπάνες 35.7 36.5 36.6 35.9 34.8 31.6 34.6 Ετήσιες Δαπάνες 27,9 28,9 28,7 28,1 27,2 24,9 27,2 Τόκοι Σταθερού 7,8 7,6 7,9 7,8 7,6 6,7 7,4 Συνολικές Δαπάνες 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 16.005 24.268 34.222 45.906 56.128 114.104 40.555 Πηγή: στοιχεία της έρευνας 29

Είδος Δαπάνης Πίνακας 4.5β: Σύνθεση παραγωγικών δαπανών των εκμεταλλεύσεων ανά στρέμμα σε συνάρτηση με το μέγεθος Μεγέθη Εκμεταλλεύσεων Έως 50 50,1-100 100,1-150 150,1-200 200,1-300 300,1 & άνω στρ. στρ. στρ. στρ. στρ. στρ. Μέση Εκμ/ση Σύνολο Ανά Ανά Σύνολο στρ/μα στρ/μα Σύνολο Ανά στρ/μα Σύνολο Ανά στρ/μα Σύνολο Ανά στρ/μα Σύνολο Ανά στρ/μα Σύνολο Ανά στρ/μα Ενοίκιο 1.289 45 3.280 41 5.424 44 8.617 50 9.967 41 24.184 52 6.976 47 Αμοιβή Εργασίας 4.569 160 3.031 38 3.394 28 3.955 23 3.863 16 7.179 15 4.135 28 Μεταβλητές Δαπάνες 4.399 154 9.065 114 12.898 105 16.836 97 22.724 92 46.710 100 15.396 103 Σταθερές Δαπάνες 5.748 202 8.892 111 12.506 102 16.498 95 19.574 80 36.031 77 14.048 94 Συνολικές Δαπάνες 16.005 561 24.268 304 34.222 280 45.906 265 56.128 228 114.104 243 40.555 271 Πηγή: στοιχεία της έρευνας 6% 8% 39% 12% 16% Έως 50 στρ. 50,1-100 στρ. 100,1-150 στρ. 150,1-200 στρ. 200,1-300 στρ. 300,1-άνω στρ. 19% Σχήμα 4.5: Οι συνολικές παραγωγικές δαπάνες στα διαφορετικά μεγέθη εκμετάλλευσης Στο σύνολό των παραγωγικών δαπανών παρατηρείται μια αύξηση αυτών σε συνδυασμό με την αύξηση των εκτάσεων των γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Αντιθέτως, παρατηρείται μείωση των συνολικών δαπανών ανά στρέμμα καθώς αυξάνεται η έκτασή των εκμεταλλεύσεων. Συγκεκριμένα, κυμαίνονται από 16.005 και 561 ανά στρέμμα (εκμεταλλεύσεις εκτάσεως έως 50 στρ.), έως 114.104 και 243 ανά στρέμμα (εκμεταλλεύσεις άνω των 300 στρ.). Οι συνολικές δαπάνες παραγωγής για τη μέση εκμετάλλευση υπολογίζονται 40.555 και 271 ανά στρέμμα. Στη διαμόρφωση των συνολικών δαπανών της μέσης εκμετάλλευσης, συμμετέχουν κατά πρώτο λόγο οι μεταβλητές δαπάνες (37,9%), έπειτα, οι σταθερές (34,6%), ακολουθούν το έδαφος (17,2%) και τέλος, η εργασία (10,2%). 30

Αναλυτικότερα, η δαπάνη για το έδαφος, αποτελείται από το τεκμαρτό και το καταβαλλόμενο ενοίκιο και συμμετέχει στις συνολικές δαπάνες με ποσοστό 8% ή 1.289 για τις μικρού μεγέθους εκμεταλλεύσεις (έως 50 στρ.) και καταλήγει σε 21,2% ή 24.184 στις μεγαλύτερες (άνω των 300 στρ.), παρουσιάζοντας μια αύξουσα τάση, καθώς αυξάνεται το μέγεθος των εκμεταλλεύσεων. Παράλληλα, το ενοίκιο ανά στρέμμα εδάφους παρουσιάζει μικρή αυξομείωση, κυμαινόμενο από 41 το στρέμμα (εκμεταλλεύσεις εκτάσεως 50 έως 100 στρ.) έως 52 το στρέμμα (άνω των 300 στρ.), και 47 το στρέμμα το ενοίκιο της μέσης εκμετάλλευσης. Η αμοιβή της εργασίας (οικογενειακή και ξένη) συμμετέχει με ένα σχετικά μικρό ποσοστό στις συνολικές δαπάνες. Κυμαινόμενο από 28,5% ή 4.569 (εκμεταλλεύσεις εκτάσεως έως 50 στρ.) έως 6,3% ή 7.179 (εκμεταλλεύσεις άνω των 300 στρ.), γεγονός που φανερώνει ότι δεν υπάρχει μια ομοιόμορφη και υψηλή εκμηχάνιση των γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι μειώνεται αισθητά η αμοιβή εργασίας ανά στρέμμα, καθώς αυξάνεται η γεωργική έκταση. Συγκεκριμένα, από 160 το στρέμμα (εκμεταλλεύσεις εκτάσεως έως 50 στρ.) σε 15 το στρέμμα (εκμεταλλεύσεις άνω των 300 στρ.), ενώ η αμοιβή της μέσης εκμετάλλευσης ανέρχεται στα 28 το στρέμμα. Οι μεταβλητές δαπάνες κεφαλαίου (σπόροι, λιπάσματα, φάρμακα, καύσιμα, αμοιβή ξένων μηχανημάτων, τόκοι μεταβλητού κεφαλαίου και λοιπές δαπάνες), κυμαίνονται από 27,4% ή 4.399 (εκμεταλλεύσεις εκτάσεως έως 50 στρ.) έως και 40,9% ή 46.710 (εκμεταλλεύσεις άνω των 300 στρ.). Επιπλέον, η μείωση των μεταβλητών δαπανών ανά στρέμμα είναι φανερή, καθώς αυξάνονται οι εκτάσεις των εκμεταλλεύσεων από 154 ανά στρέμμα (< 50 στρ.) σε 92 ανά στρέμμα (εκμεταλλεύσεις εκτάσεως από 200 έως 300 στρ.). Επίσης, 103 το στρέμμα είναι η μεταβλητές δαπάνες για τη μέση εκμετάλλευση. Οι σταθερές δαπάνες (ετήσιες δαπάνες και τόκοι σταθερού κεφαλαίου) κυμαίνονται, από 31,6% ή 36.031 (εκμεταλλεύσεις άνω των 300 στρ.) έως 36,6% ή 12.506 (εκμεταλλεύσεις μεγέθους 100 έως 150 στρ.). Παράλληλα, οι σταθερές δαπάνες ανά στρέμμα μειώνονται (από 202 /στρ. εκμεταλλεύσεις εκτάσεως μικρότερης των 50στρ. σε 77 /στρ. εκμεταλλεύσεις άνω των 300 στρ.) σε συνάρτηση με την αύξηση της έκτασης των εκμεταλλεύσεων και η μέση εκμετάλλευση ανά στρέμμα εμφανίζεται στα 94 το στρέμμα. Στο σύνολο τους οι δαπάνες κεφαλαίου (σταθερές και μεταβλητές) καταλαμβάνουν πολύ μεγάλο μέρος των συνολικών δαπανών, από ένα ποσοστό της τάξεως του 63,1% (εκμεταλλεύσεις εκτάσεως έως 50 στρ.) και φτάνουν έως και 75,2% (εκμεταλλεύσεις μεγέθους 200 έως 300 στρ.). Το μεγάλο αυτό ποσοστό φανερώνει τις μεγάλες επενδύσεις και την μεγάλη εντατικότητα κεφαλαίου που 31