ΠΡΟΤΥΠΟ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ

ΠΡΟΤΥΠΟ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ Έρευνα σχετικά με την ηλεκτρονική βία στο πλαίσιο του προγράμματος Αγωγής Υγείας με τίτλο: «Πρόληψη και διαχείριση ενδοσχολικής βίας με την εφαρμογή του θεσμού των μαθητών διαμεσολαβητών. Η περίπτωση της ηλεκτρονικής βίας (cyberbullying).» Σχολικό Έτος 2013-14 Υπεύθυνοι Εκπαιδευτικοί: Κουκουρίκου Στυλιανή, ΠΕ19 Μούζουρα Ελένη, ΠΕ02 Θεσσαλονίκη, Μάιος 2014

Περιεχοό μενα Περιεχόμενα... 2 Εισαγωγή... 3 Περιγραφή της ερευνητικής διαδικασίας... 5 Σκοπός και Στόχοι της Έρευνας... 5 Υποθέσεις της Έρευνας... 5 Μέθοδος και Εργαλείο Διερεύνησης... 5 Συλλογή και Επεξεργασία των Δεδομένων... 6 Το Δείγμα της Έρευνας... 7 Αποτελέσματα Διερεύνησης... 10 Γνώση της ηλεκτρονικής βίας... 10 Συμμετοχή σε περιστατικά ηλεκτρονικής βίας... 10 Αντιλήψεις σχετικά με την ηλεκτρονική βία... 15 Αντιμετώπιση της ηλεκτρονικής βίας... 17 Σύνοψη των αποτελεσμάτων - Συζήτηση... 18 Βιβλιογραφία... 21 Παράρτημα... 22 2

Εισαγωγηή Η ραγδαία εξέλιξη των υπολογιστικών και τηλεπικοινωνιακών συστημάτων καθώς και ολοένα αυξανόμενη διείσδυση του Διαδικτύου στην καθημερινότητά μας καθιέρωσαν μια πραγματικότητα στην οποία διάφοροι τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας γνώρισαν νέα δεδομένα, νέες δυνατότητες και νέες προοπτικές. Η επικοινωνία πραγματοποιείται με τρόπους που ήταν άγνωστοι πριν από 20 χρόνια: κινητή τηλεφωνία, SMS, e-mails, chat, μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν αντικαταστήσει συμβατικότερες και προγενέστερες μορφές επικοινωνίας, ταυτόχρονα, όμως, έχουν αναδυθεί νέοι προβληματισμοί και παθογένειες. Ολοένα και συχνότερα στις μέρες μας γίνεται λόγος για έννοιες όπως ο εθισμός στα ηλεκτρονικά μέσα, η ασφάλεια κατά τη χρήση του Διαδικτύου, ο ηλεκτρονικός/διαδικτυακός εκφοβισμός. Ο τελευταίος όρος, στην αγγλική γλώσσα cyberbullying, αφορά τον εκφοβισμό, την απειλή, την ταπείνωση ή την παρενόχληση παιδιών, προεφήβων και εφήβων που δέχονται μέσω της χρήσης του Διαδικτύου, κινητών τηλεφώνων είτε άλλων ψηφιακών τεχνολογιών από ομηλίκους τους (ορισμός από Wikipedia). Το φαινόμενο της άσκησης βίας μέσω της χρήσης ηλεκτρονικών μέσων συχνά μελετάται μαζί με αυτό του σχολικού εκφοβισμού (bullying) διότι η χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη σε μαθητές και μαθήτριες, επομένως είναι δεδομένη η πρόσβαση των παιδιών στα ηλεκτρονικά μέσα με τα οποία μπορεί να ασκηθεί βία. Μορφές ηλεκτρονικού εκφοβισμού περιλαμβάνουν την αποστολή απειλητικού ή υβριστικού υλικού, τη δημοσίευση φωτογραφιών ή βίντεο χωρίς να υπάρχει σχετική γνώση ή συγκατάθεση, την παραποίηση προσωπικών δεδομένων, τον αποκλεισμό από ομάδες πραγματικές ή διαδικτυακές. Τα παραπάνω πραγματοποιούνται με τη χρήση υπηρεσιών που παρέχουν τα κινητά τηλέφωνα (μηνύματα MMS και SMS), και από διαδικτυακούς τόπους κοινωνικής δικτύωσης (Facebook, Twitter, Google+ κ.λπ.) και ανάρτησης βίντεο (YouΤube κ.λπ.). Σημειώνεται ότι η ηλεκτρονική βία αναφέρεται στην εκδήλωση βίας άλλων μορφών (λεκτική, ψυχολογική, συναισθηματική, κοινωνική) με τη χρήση των μέσων που αναφέρθηκαν παραπάνω. Επιπλέον, είναι λιγότερο έκδηλη με την έννοια ότι ακριβώς επειδή λαμβάνει χώρα με τη χρήση κινητού ή διαδικτύου, δεν είναι άμεσα ορατή (όπως είναι π.χ. η σωματική βία όταν εκτυλίσσεται στο σχολικό περιβάλλον όπου υπάρχουν θεατές), ωστόσο, ένα άτομο που ασκεί βία μπορεί να κρυφτεί πίσω από το μέσο, ακόμη και να διατηρήσει την ανωνυμία του. Κάτι τέτοιο δε σημαίνει, βέβαια, ότι οι διαστάσεις που λαμβάνουν περιστατικά ηλεκτρονικής βίας είναι περιορισμένες, κάθε άλλο μάλιστα, λόγω της δυναμικής του ίδιου του μέσου που χρησιμοποιείται. Οι ιδιαιτερότητες, 3

επομένως, της ηλεκτρονικής βίας, καθιστούν εξαιρετικά ενδιαφέρουσα τη μελέτη του φαινομένου τόσο σε συνδυασμό με την ενδοσχολική βία όσο και ανεξάρτητα. Αναφορικά με το σχολείο μας, φαινόμενα ενδοσχολικής βίας δεν είναι ιδιαίτερα συχνά, είναι χαμηλής ή μέτριας έντασης όταν λαμβάνουν χώρα, και αφορούν κυρίως τη χρήση λεκτικής βίας. Τα προηγούμενα συμπεράσματα προκύπτουν τόσο από παρατηρήσεις των εκπαιδευτικών και των μαθητών και των μαθητριών του σχολείου μας, επιβεβαιώνονται, ωστόσο, και από σχετική έρευνα που υλοποιήθηκε κατά το προηγούμενο σχολικό έτος. Η παρούσα έρευνα εστιάζει αποκλειστικά στην ηλεκτρονική βία, ώστε σε συνδυασμό με τα ευρήματα της προηγούμενης έρευνας, να αποκτήσουμε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα για τη συμμετοχή των μαθητών και των μαθητριών του σχολείου μας σε περιστατικά που εμπεριέχουν βία. 4

Περιγραφηή της ερευνητικηή ς διαδικασιήας Σκοπός και Στόχοι της Έρευνας Η παρούσα έρευνα αποσκοπεί στη διερεύνηση του φαινομένου της ηλεκτρονικής βίας σε μαθητές και μαθήτριες του Πρότυπου Πειραματικού Γυμνασίου του Πανεπιστημίου Μακεδονίας. Οι επιμέρους στόχοι της έρευνας είναι οι ακόλουθοι: Να διερευνηθεί ο ρόλος της κινητής τηλεφωνίας και του Διαδικτύου στην εκδήλωση φαινομένων βίας. Να διερευνηθεί η συχνότητα συμμετοχής των μαθητών και των μαθητριών του σχολείου μας σε περιστατικά ηλεκτρονικής βίας με την ιδιότητα του θύματος και του θύτη. Να εξεταστεί κατά πόσο οι μαθητές και οι μαθήτριες του σχολείου μας αξιολογούν διάφορες καταστάσεις εκδήλωσης ηλεκτρονικής βίας στις οποίες συμμετέχουν με την ιδιότητα του θύματος ή του θύτη ως φαινόμενα άσκησης βίας. Να διερευνηθούν οι απόψεις των μαθητών και των μαθητριών του σχολείου μας για τη σύνδεση φαινομένων βίας μέσω Διαδικτύου με καταστάσεις της πραγματικής ζωής. Να διερευνηθούν οι απόψεις των μαθητών και των μαθητριών του σχολείου μας για τα άτομα-φορείς που μπορούν να συμβάλλουν στην αντιμετώπιση της ηλεκτρονικής βίας. Υποθέσεις της Έρευνας Από τα πορίσματα της παρούσας έρευνας και μέσα από την καταγραφή των απόψεων των μαθητών και των μαθητριών του σχολείου μας αναμένεται να επαληθευτούν οι ακόλουθες υποθέσεις: Το φαινόμενο της ηλεκτρονικής βίας δεν έχει λάβει μεγάλες διαστάσεις στο σχολείο μας (συγκριτικά με δεδομένα που ισχύουν πανελλαδικά). Υπάρχει μία διστακτικότητα να εκφράζονται τα παιδιά για τις εμπειρίες τους σε σχέση με φαινόμενα ηλεκτρονικής βίας τόσο από την πλευρά του θύματος όσο και από την πλευρά του θύτη. Το φαινόμενο της ηλεκτρονικής βίας γίνεται εντονότερο με τη διείσδυση σύγχρονων μέσων επικοινωνίας και σε μικρότερες ηλικίες. Το φαινόμενο της ηλεκτρονικής βίας σχετίζεται με εκφάνσεις της πραγματικής (μηδιαδικτυακής) ζωής. Η αντιμετώπιση του φαινομένου της ηλεκτρονικής βίας απαιτεί την από κοινού σύμπραξη διάφορων ατόμων φορέων. Μέθοδος και Εργαλείο Διερεύνησης Η μέθοδος που επιλέχτηκε για τη διεξαγωγή της έρευνας ήταν ποσοτική με εργαλείο διερεύνησης ένα δομημένο ερωτηματολόγιο. Τα ερωτηματολόγια έχουν το πλεονέκτημα ότι μπορούν να απευθύνονται σε μεγάλο αριθμό ατόμων (Cohen & Manion, 5

1994; Davinson, 1970) προσφέροντας τη δυνατότητα συλλογής πολλών δεδομένων σε σύντομο χρονικό διάστημα, και είναι κατάλληλα για διερεύνηση στάσεων και απόψεων οι οποίες δεν είναι εύκολο να παρατηρηθούν (Fraise & Piaget, 1970). Το ερωτηματολόγιο αποτελείται από τους παρακάτω θεματικούς άξονες διερεύνησης: i. Γνώση του φαινομένου της ηλεκτρονικής βίας: Εξετάζεται κατά πόσο οι μαθητές και οι μαθήτριες γνωρίζουν για την ηλεκτρονική βία και από πού προήλθε η συγκεκριμένη γνώση τους. ii. Συμμετοχή σε περιστατικά ηλεκτρονικής βίας με την ιδιότητα του θύματος: Εξετάζεται η συχνότητα με την οποία τέτοιου είδους περιστατικά λαμβάνουν χώρα και κατά πόσο αξιολογούνται από τα παιδιά ως καταστάσεις ηλεκτρονικής βίας. iii. Συμμετοχή σε περιστατικά ηλεκτρονικής βίας με την ιδιότητα του θύτη: Εξετάζεται η συχνότητα με την οποία τέτοιου είδους περιστατικά λαμβάνουν χώρα και κατά πόσο αξιολογούνται από τα παιδιά ως καταστάσεις ηλεκτρονικής βίας. iv. Σύνδεση καταστάσεων ηλεκτρονικής βίας με την πραγματική (μη-διαδικτυακή) ζωή: Εξετάζονται οι απόψεις των παιδιών σχετικά με προεκτάσεις φαινομένων ηλεκτρονικής βίας στη μη-διαδικτυακή ζωή. v. Αντιμετώπιση φαινομένων ηλεκτρονικής βίας: Εξετάζονται οι απόψεις των παιδιών σχετικά με την αποτελεσματικότητα διάφορων ατόμων-φορέων στην αντιμετώπιση φαινομένων ηλεκτρονικής βίας. Το ερωτηματολόγιο είναι ηλεκτρονικό (σε μορφή φόρμας) δημιουργήθηκε με το εργαλείο φόρμας των Google Docs και η ακριβής μορφή του παρατίθεται στο Παράρτημα. Όλες οι ερωτήσεις του ερωτηματολογίου είναι κλειστού τύπου και συγκεκριμένα πολλαπλής επιλογής με μία απάντηση ενώ υπάρχουν και 2 ερωτήσεις με δυνατότητα επιλογής περισσότερων απαντήσεων. Επιπλέον χρησιμοποιήθηκε 5βαθμη κλίμακα βαθμολόγησης τύπου Likert για τη συλλογή δεδομένων που αφορούν στάσεις και αντιλήψεις. Οι συμμετέχοντες/συμμετέχουσες καλούνται να αξιολογήσουν ορισμένα στοιχεία ή να εκφράσουν το βαθμό συμφωνίας ή διαφωνίας τους ως προς ορισμένες δηλώσεις που εκφράζονται σε μορφή κατάφασης. Η βαθμολογία κυμαίνεται από το 1 έως το 5 όπου το 1 αναφέρεται στην απόλυτη διαφωνία (ή το καθόλου), το 5 στην απόλυτη συμφωνία (ή το πολύ) και το 3 στην ουδετερότητα (ή το μέτρια). Συλλογή και Επεξεργασία των Δεδομένων Το ερωτηματολόγιο διακινήθηκε και συμπληρώθηκε ηλεκτρονικά στο εργαστήριο Πληροφορικής του σχολείου μας από τους μαθητές και τις μαθήτριες κατά τους μήνες Απρίλιο και Μάιο 2014. Έτσι, το ερωτηματολόγιο αναρτήθηκε στο ιστολόγιο http://blogs.sch.gr/skoukou/ (ημερομηνία ανάρτησης 7 Απριλίου 2014) και συγκεκριμένα ήταν διαθέσιμο στην URL διεύθυνση: 6

https://docs.google.com/forms/d/1g0k8hputlzpkipvvy8slcno-ezgi_vpnn1bgviyy4xu/viewform. Οι απαντήσεις καταχωρούνται αυτόματα σε βάση δεδομένων μετά την ολοκλήρωση της συμπλήρωσης του ερωτηματολογίου με το πάτημα ενός κουμπιού Υποβολή. Η παραπάνω μορφή του ερωτηματολογίου παρουσιάζει τα ακόλουθα πλεονεκτήματα: Άμεση αποστολή του ερωτηματολογίου: Το link της ιστοσελίδας που περιέχει το ερωτηματολόγιο αναρτήθηκε σε ιστολόγιο, γεγονός που επέτρεψε την άμεση από πλευράς χρόνου και την ταυτόχρονη από πολλά άτομα συμπλήρωση του ερωτηματολογίου. On-line συμπλήρωση: Το ερωτηματολόγιο σε μορφή ιστοσελίδας περιλαμβάνει πεδία με κουμπιά πολλαπλής επιλογής μίας ή περισσότερων απαντήσεων (radiobuttons, checkboxes), πλαίσια συμπλήρωσης κειμένου (textboxes), λίστες επιλογής, κτλ. Έτσι η συμπλήρωσή του έγινε επιτόπου χωρίς να απαιτείται αποθήκευση, μετατροπή ή εκτύπωσή του. Έλεγχος των απαντήσεων: Μέσω της επιλογής Required, ένας βαθμός ελέγχου των απαντήσεων κατέστη δυνατός ώστε να μην υπάρχουν ερωτήσεις χωρίς απάντηση. Άμεση παραλαβή αποτελεσμάτων: Η παραλαβή των αποτελεσμάτων έγινε με τη λήψη αρχείου τύπου.xls που περιέχει συγκεντρωτικά τις απαντήσεις όλων των ερωτώμενων/ερωτηθεισών σε πίνακες όπου κάθε εγγραφή αναφέρεται σε ένα άτομο του δείγματος. Το συγκεκριμένο αρχείο ανανεώνεται κάθε φορά που ένας/μία συμμετέχοντας/συμμετέχουσα συμπληρώνει το ερωτηματολόγιο. Έτσι αποφεύγεται η χρονοβόρα διαδικασία της καταγραφής των απαντήσεων από τον ερευνητή. Τέλος, η επεξεργασία των απαντήσεων των μαθητών και των μαθητριών που συμμετείχαν στην έρευνα (καταμέτρηση απαντήσεων, δημιουργία πινάκων, κατασκευή γραφημάτων) πραγματοποιήθηκε με τη χρήση τους MS Excel 2010. Το Δείγμα της Έρευνας Το δείγμα της έρευνας αποτελούν μαθητές και μαθήτριες του Πρότυπου Πειραματικού Γυμνασίου Πανεπιστημίου Μακεδονίας. Συγκεκριμένα, ζητήθηκε η συμπλήρωση του ερωτηματολογίου από το σύνολο των παιδιών του σχολείου μας και τελικά συμμετείχαν 124 μαθητές και μαθήτριες. Στη συνέχεια παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά του δείγματος. Φύλο Από το σύνολο των παιδιών που έλαβαν μέρος στην έρευνα, τα 63 ήταν αγόρια (51,8%) και τα 61 κορίτσια (49,2%). Τα παραπάνω ποσοστά είναι κοντά στην κατά φύλο κατανομή των παιδιών στο σχολείο μας (49% αγόρια, 51% κορίτσια). Η κατά φύλο κατανομή των παιδιών του δείγματος φαίνεται στο παρακάτω γράφημα: 7

Γράφημα 1: Φύλο δείγματος Στοιχεία Δείγματος: Φύλο 70 60 50 40 30 20 10 0 63 61 Αγόρια Κορίτσια Τάξη Στην έρευνα υπήρξε ισότιμη και αντιπροσωπευτική συμμετοχή των μαθητών και των μαθητριών και των τριών τάξεων του σχολείου μας και συγκεκριμένα 40 παιδιών από την Α Γυμνασίου, 44 από τη Β Γυμνασίου και 40 από τη Γ Γυμνασίου. Η κατά τάξη κατανομή των παιδιών του δείγματος φαίνεται στο παρακάτω γράφημα: Γράφημα 2: Τάξη δείγματος Στοιχεία Δείγματος: Τάξη 70 60 50 40 30 20 10 0 40 44 40 Α' γυμνασίου Β' γυμνασίου Γ' γυμνασίου Κατοχή μέσων άσκησης ηλεκτρονικής βίας Τα παιδιά του δείγματος ερωτήθηκαν σχετικά με την κατοχή δύο συγκεκριμένων μέσων άσκησης ηλεκτρονικής βίας για τα οποία και πραγματοποιήθηκε διερεύνηση στο υπόλοιπο της έρευνας. Αυτά είναι α) το κινητό τηλέφωνο και β) λογαριασμός σε κάποιο μέσο κοινωνικής δικτύωσης. [Σημειώνεται ότι για τη δημιουργία λογαριασμού σε κάποιο μέσο κοινωνικής δικτύωσης, απαραίτητη προϋπόθεση είναι η κατοχή λογαριασμού ηλεκτρονικής αλληλογραφίας (e-mail).] Έτσι, 11 από τα 124 παιδιά του δείγματος τα 111 έχουν δικό τους κινητό τηλέφωνο (ποσοστό 10,5%) και τα 115 λογαριασμό σε κάποιο μέσο κοινωνικής δικτύωσης (ποσοστό 92,7%). Το συνηθέστερο μέσο κοινωνικής δικτύωσης που χρησιμοποιούν τα παιδιά είναι το Facebook. Συγκεκριμένα, 97 παιδιά έχουν λογαριασμό στο Facebook. Ο συγκεκριμένος 8

αριθμός αντιστοιχεί στο 84,3% των παιδιών που έχουν λογαριασμό σε κάποιο μέσο κοινωνικής δικτύωσης και στο 78,2% των παιδιών του δείγματος. Τα συγκεκριμένα στοιχεία αποτυπώνονται στα γραφήματα που ακολουθούν: Γράφημα 3: Κατοχή κινητού τηλεφώνου Έχετε δικό σας κινητό τηλέφωνο; 13; 10,5% 111; 89,5% Γράφημα 4: Κατοχή λογαριασμού σε μέσο κοινωνικής δικτύωσης Έχετε λογαριασμό σε κάποιο μέσο κοινωνικής δικτύωσης 9; 7,3% 115; 92,7% 9

Αποτελεέσματα Διερευέ νησης Γνώση της ηλεκτρονικής βίας Βάσει των απαντήσεων τους, τα παιδιά του δείγματος στη συντριπτική τους πλειοψηφία (ποσοστό 99,1%) γνωρίζουν, είναι ενήμερα σε σχέση με την ηλεκτρονική βία. Συγκεκριμένα μόνο ένας μαθητής απάντησε ότι δε γνωρίζει σχετικά. Μεταξύ των υπόλοιπων παιδιών που απάντησαν θετικά, το 91,1% έχει ακούσει για την ηλεκτρονική βία στο σχολείο. Ακόμη, σε ποσοστό 51,2% τα παιδιά έχουν πληροφορηθεί για την ηλεκτρονική βία από τους γονείς τους, σε ποσοστό 48% από την τηλεόραση και σε ποσοστό 43,1% από το Διαδίκτυο. Συμμετοχή σε περιστατικά ηλεκτρονικής βίας Η διερεύνηση της συμμετοχής των παιδιών σε περιστατικά ηλεκτρονικής βίας εξετάζει τις πλευρές του θύτη και του θύματος σε επίπεδο ποσοτικό (τα ποσοστά των παιδιών που τους έχει ασκηθεί ή έχουν ασκήσει ηλεκτρονική βία), ποιοτικό (τα είδη των περιστατικών ηλεκτρονικής βίας στα οποία εμπλέκονται τα παιδιά) καθώς και σε επίπεδο συχνότητας (πόσο συχνά τα εν λόγω περιστατικά λαμβάνουν χώρα). Η πλευρά του θύματος 13 από τα παιδιά του δείγματος (ποσοστό 10,5%) παραδέχτηκαν ότι τους έχει ασκηθεί βία μέσω κινητού τηλεφώνου. Πρόκειται για 9 αγόρια και 4 κορίτσια. Σημειώνεται ότι τα παιδιά που δεν έχουν δικό τους κινητό τηλέφωνο απάντησαν στο σύνολό τους αρνητικά στη συγκεκριμένη ερώτηση (Σας έχει ασκηθεί βία μέσω κινητού τηλεφώνου;). Γράφημα 5: Βία μέσω κινητού τηλεφώνου (θύμα) Σας έχει ασκηθεί βία μέσω κινητού τηλεφώνου; 13; 10,5% 111; 89,5% Περισσότερα είναι τα παιδιά που παραδέχτηκαν ότι τους έχει ασκηθεί βία μέσω Διαδικτύου. Πρόκειται για 29 παιδιά (ποσοστό 23,4%) και συγκεκριμένα για 13 αγόρια και 16 κορίτσια. Επιπλέον από τα παιδιά που δεν έχουν δικό τους λογαριασμό σε κάποιο μέσο 10

κοινωνικής δικτύωσης μόνο 1 απάντησε θετικά στην ερώτηση «Σας έχει ασκηθεί βία μέσω Διαδικτύου;». Γράφημα 6: Βία μέσω διαδικτύου (θύμα) Σας έχει ασκηθεί βία μέσω διαδικτύου; 29; 23,4% 95; 76,6% Σχετικά με την εκδήλωση περιστατικών που περιέχουν μορφές ηλεκτρονικής βίας στα οποία τα παιδιά εμπλέκονται από την πλευρά του θύματος, το 54,8% των παιδιών παραδέχτηκε ότι άλλα άτομα έχουν καλέσει στο κινητό τους και το έχουν κλείσει χωρίς να μιλήσουν, το 25% έχουν δεχτεί «εισβολή» σε κάποιον από τους λογαριασμούς που διατηρούν στο Διαδίκτυο (π.χ. e-mail, facebook), ενώ μόνο για το 4% κάποιο άλλο άτομο έχει δημιουργήσει ψεύτικο διαδικτυακό προφίλ. Ακόμη, περίπου 1 στα 3 παιδιά παραδέχτηκαν ότι κάποιο άλλο άτομο έχει ανεβάσει φωτογραφίες του/της χωρίς να ρωτήσει (ποσοστό 35,5%), ενώ στο ίδιο ακριβώς ποσοστό (35,5%) τα παιδιά παραδέχτηκαν ότι έχουν λάβει απειλητικά μηνύματα μέσω Διαδικτύου. Επιπλέον, περίπου 1 στα 4 παιδιά (ποσοστό 23,4%) παραδέχτηκαν ότι έχουν αναρτηθεί προσβλητικά σχόλια για το άτομό τους στο Διαδίκτυο και σε ποσοστό 8,9% ότι έχουν δεχτεί αποκλεισμό από ομάδες κοινωνικής δικτύωσης. Είναι σημαντικό να συγκριθούν τα παραπάνω ποσοστά με αυτά των ερωτήσεων «Σας έχει ασκηθεί βία μέσω κινητού τηλεφώνου;» και «Σας έχει ασκηθεί βία μέσω διαδικτύου;». Μόλις το 10,5% των παιδιών απάντησε θετικά στην 1 η ερώτηση ενώ σε ποσοστό 54,8% ουσιαστικά παραδέχτηκαν τη συμμετοχή τους σε περιστατικό που περιέχει μια μορφή ηλεκτρονικής βίας και συγκεκριμένα μέσω κινητού τηλεφώνου. Είναι προφανές ότι τα παιδιά δεν αξιολογούν το περιστατικό αυτό ως άσκηση βίας (μάλλον το εκλαμβάνουν ως φάρσα). Επιπλέον, στη 2 η ερώτηση έχει απαντήσει θετικά το 23,4% των παιδιών, ωστόσο, σε μεγαλύτερο ποσοστό 35,5% παραδέχτηκαν ότι κάποιο άλλο άτομο δημοσίευσε φωτογραφίες τους στο Διαδίκτυο δίχως τη δική τους έγκριση και επίσης σε ποσοστό 35,5% ότι έχουν λάβει απειλητικά μηνύματα μέσω Διαδικτύου. Επιπρόσθετα, 38 από τα 124 παιδιά του δείγματος (ποσοστό 30,6%) απάντησαν «Ποτέ» για την εμπλοκή τους με την ιδιότητα του θύματος σε όλες τις περιπτώσεις περιστατικών βίας μέσω Διαδικτύου. Το παραπάνω ποσοστό, όμως, υπολείπεται αρκετά του 76,6% που απάντησαν 11

όχι στην (ευθεία) ερώτηση «Σας έχει ασκηθεί βία μέσω διαδικτύου;». Προφανώς και σε αυτές τις περιπτώσεις, δεν αξιολογούν το περιστατικό ως άσκηση βίας. Αναφορικά με τη συχνότητα στην οποία τα συγκεκριμένα περιστατικά λαμβάνουν χώρα, τα ποσοστά είναι φθίνοντα καθώς αυξάνει η συχνότητα εκδήλωσής τους. Δηλαδή, για κάθε μία από τις περιπτώσεις που δηλώνει την εμπλοκή των ερωτώμενων με την ιδιότητα του θύματος, η πλειοψηφία των παιδιών απαντά «Ποτέ», σε μικρότερο ποσοστό απαντούν «Σπάνια», σε ακόμη μικρότερο «Μερικές φορές», ενώ σε μονοψήφια ποσοστά που πολλές φορές αγγίζουν το 0% απαντούν «Συχνά» ή «Πολύ συχνά». Στο γράφημα που ακολουθεί φαίνονται αναλυτικότερα οι απαντήσεις των παιδιών. Σημειώνεται ότι οι τιμές στις ράβδους αναφέρονται στο πλήθος των παιδιών που έδωσε την αντίστοιχη απάντηση. Τέλος, κυρίως κορίτσια έχουν απαντήσει ότι «Συχνά» ή «Πολύ συχνά» τους έχει συμβεί κάποιο από τα συγκεκριμένα περιστατικά, ωστόσο το πλήθος των παιδιών που απάντησαν «Συχνά» ή «Πολύ συχνά» επομένως δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν η διαφορά αυτή είναι στατιστικά σημαντική. Γράφημα 7: Συχνότητα συμμετοχής σε περιστατικά ηλεκτρονικής βίας με την ιδιότητα του θύματος Συχνότητα εκδήλωσης περιπτώσεων ηλεκτρονικής βίας - Πλευρά θύματος 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%100% 1.Με παίρνουν τηλέφωνο στο κινητό και μου το κλείνουν. 2.Έχουν εισβάλει σε κάποιον λογαριασμό μου, π.χ. στο e-mail μου, στο λογαριασμό μου στο 3. Έχουν δημιουργήσει για μένα ψεύτικο διαδικτυακό προφίλ. 4.Έχουν ανεβάσει στο διαδίκτυο φωτογραφίες μου χωρίς να με ρωτήσουν. 5.Έχουν αναρτήσει προσβλητικά σχόλια για μένα στο διαδίκτυο. 6.Έχω λάβει απειλητικά μηνύματα μέσω διαδικτύου. 7.Με έχουν αποκλείσει από ομάδες κοινωνικής δικτύωσης. 56 93 119 80 95 80 113 42 19 70 26 410 3 10 26 12 51 18 10 10 32 7 32 8 21 0 Ποτέ Σπάνια Μερικές φορές Συχνά Πολύ συχνά Η πλευρά του θύτη Όπως φαίνεται και στο γράφημα που ακολουθεί, 13 από τα παιδιά του δείγματος (ποσοστό 10,5%) παραδέχτηκαν ότι τους έχουν ασκήσει βία μέσω κινητού τηλεφώνου. Πρόκειται για 8 αγόρια και 5 κορίτσια. 2 από τα παραπάνω παιδιά είχαν απαντήσει αρνητικά στην «Έχετε δικό σας κινητό τηλέφωνο;». Σημειώνεται ότι 8 παιδιά (6 αγόρια, 2 κορίτσια, ποσοστό 6,5%) παραδέχτηκαν ότι και άσκησαν βία και τους έχει ασκηθεί βία μέσω κινητού τηλεφώνου. 12

Γράφημα 8: Βία μέσω κινητού τηλεφώνου (θύτης) Έχετε ασκήσει βία μέσω κινητού τηλεφώνου; 13; 10,5% 111; 89,5% Περισσότερα είναι τα παιδιά που παραδέχτηκαν ότι έχουν ασκήσει βία μέσω Διαδικτύου. Πρόκειται για 20 παιδιά (ποσοστό 16,1%) και συγκεκριμένα για 10 αγόρια και 10 κορίτσια. Όλα τα παιδιά που απάντησαν θετικά διαθέτουν λογαριασμό σε κάποιο μέσο κοινωνικής δικτύωσης. 13 είναι παιδιά (ποσοστό 10,5%) που παραδέχτηκαν ότι και άσκησαν βία και τους έχει ασκηθεί βία μέσω Διαδικτύου. Επιπλέον, από τα παιδιά που έχουν ασκήσει βία, τα 10 παραδέχτηκαν ότι έχουν χρησιμοποιήσει και τα δύο ηλεκτρονικά μέσα (κινητό τηλέφωνο, Διαδίκτυο). Γράφημα 9: Βία μέσω διαδικτύου (θύτης) Έχετε ασκήσει βία μέσω διαδικτύου; 20; 16,1% 104; 83,9% Σχετικά με την εκδήλωση περιστατικών που περιέχουν μορφές ηλεκτρονικής βίας στα οποία τα παιδιά εμπλέκονται από την πλευρά του θύτη, το 37,9% των παιδιών παραδέχτηκε ότι έχουν καλέσει στο κινητό άλλα άτομα και το έχουν κλείσει χωρίς να μιλήσουν, το 14,5% έχουν «εισβάλει» σε λογαριασμό άλλου ατόμου στο Διαδίκτυο (π.χ. e- mail, facebook), ενώ το 6,5% έχει δημιουργήσει ψεύτικο διαδικτυακό προφίλ για άλλο άτομο. Ακόμη, σε ποσοστό 21,8% τα παιδιά παραδέχτηκαν ότι έχουν ανεβάσει φωτογραφίες άλλου ατόμου χωρίς να ρωτήσει, σε ποσοστό 15,3% ότι έχουν αναρτήσει προσβλητικά σχόλια για άλλο άτομο στο Διαδίκτυο, σε ποσοστό 12,1% ότι έχουν στείλει 13

απειλητικά μηνύματα μέσω Διαδικτύου και σε ποσοστό 19,4% ότι έχουν αποκλείσει δεχτεί άλλα άτομα από ομάδες κοινωνικής δικτύωσης. Συγκρίνοντας τα παραπάνω ποσοστά με αυτά των ερωτήσεων «Έχετε ασκήσει βία μέσω κινητού τηλεφώνου;» (10,5%) και «Έχετε ασκήσει βία μέσω διαδικτύου;» (16,1%), φαίνεται ότι τα ορισμένα παιδιά δεν αξιολογούν ως άσκηση ηλεκτρονικής βίας να παίρνουν τηλέφωνο σε κάποιο άλλο άτομο και να το κλείνουν, το ανέβασμα φωτογραφιών χωρίς την άδεια του ατόμου που απεικονίζουν, τον αποκλεισμό άλλων ατόμων από μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Βέβαια, στα 2 τελευταία φαινόμενα άσκησης ηλεκτρονικής βίας παρουσιάζονται μικρές αποκλίσεις σε σχέση με τα ποσοστά στην ευθεία ερώτηση «Έχετε ασκήσει βία μέσω διαδικτύου;». Αναφορικά με τη συχνότητα στην οποία τα συγκεκριμένα περιστατικά λαμβάνουν χώρα, και εδώ παρατηρούμε φθίνοντα ποσοστά συμμετοχής σε περιπτώσεις ηλεκτρονικής βίας καθώς αυξάνει η συχνότητα εκδήλωσής τους. Δηλαδή, για κάθε μία από τις περιπτώσεις που δηλώνει την εμπλοκή των ερωτώμενων με την ιδιότητα του θύτη, η πλειοψηφία των παιδιών απαντά «Ποτέ», σε μικρότερο ποσοστό απαντούν «Σπάνια», σε ακόμη μικρότερο «Μερικές φορές», ενώ σε μονοψήφια ποσοστά που πολλές φορές αγγίζουν το 0% απαντούν «Συχνά» ή «Πολύ συχνά». Στο γράφημα που ακολουθεί φαίνονται αναλυτικότερα οι απαντήσεις των παιδιών. Όπως και στο αντίστοιχο γράφημα που εξετάζει την πλευρά του θύματος, και εδώ οι τιμές στις ράβδους αναφέρονται στο πλήθος των παιδιών που έδωσε την αντίστοιχη απάντηση. Γράφημα 10: Συχνότητα συμμετοχής σε περιστατικά ηλεκτρονικής βίας με την ιδιότητα του θύτη Συχνότητα εκδήλωσης περιπτώσεων ηλεκτρονικής βίας - Πλευρά θύτη 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 1.Παίρνω τηλέφωνο άλλα άτομα στο κινητό και το κλείνω. 2.Έχω εισβάλει σε ηλεκτρονικό λογαριασμό άλλου π.χ.σε λογαριασμό e-mail, σε 3.Έχω δημιουργήσει ψεύτικο διαδικτυακό προφίλ για άλλο άτομο. 4.Έχω ανεβάσει στο Διαδίκτυο φωτογραφίες άλλου ατόμου χωρίς να ρωτήσω. 5.Έχω αναρτήσει προσβλητικά σχόλια για άλλο άτομο στο Διαδίκτυο. 6.Έχω στείλει απειλητικά μηνύματα μέσω Διαδικτύου. 7.Έχω αποκλείσει άλλο άτομο από ομάδες κοινωνικής δικτύωσης. 77 106 116 97 105 109 100 30 9 3 5 11 610 5 1 17 5 32 11 521 9 420 11 6 34 Ποτέ Σπάνια Μερικές φορές Συχνά Πολύ συχνά 14

Μία τελευταία παρατήρηση σε σχέση με την συμμετοχή των παιδιών του δείγματος σε περιστατικά ηλεκτρονικής βίας, φαίνεται ότι η εμπλοκή με την ιδιότητα του θύματος είναι συνηθέστερη αυτής με την ιδιότητα του θύτη, τουλάχιστον βάσει των απαντήσεων των παιδιών. Συγκεκριμένα, για τα φαινόμενα εκδήλωσης ηλεκτρονικής βίας που εξετάζονται, μόνο για τον αποκλεισμό από ομάδες κοινωνικής δικτύωσης τα παιδιά βρίσκονται σε ρόλο θύτη σε μεγαλύτερα ποσοστά σε σχέση με το ρόλο θύματος. Πίνακας 1: Ρόλοι θύματος - θύτη Θύμα Θύτης 1. Τηλέφωνο στο κινητό και κλείσιμο 54,8% 37,9% 2. Εισβολή σε λογαριασμό του Διαδικτύου (π.χ. e-mail, facebook) 25,0% 14,5% 3. Δημιουργία ψεύτικου διαδικτυακού προφίλ 4,0% 6,5% 4. Δημοσίευση στο διαδίκτυο φωτογραφιών χωρίς άδεια 35,5% 21,8% 5. Ανάρτηση προσβλητικών σχολίων στο Διαδίκτυο 23,4% 15,3% 6. Αποστολή/λήψη απειλητικών μηνυμάτων μέσω διαδικτύου 35,5% 12,1% 7. Αποκλεισμός από ομάδες κοινωνικής δικτύωσης 8,9% 19,4% Αντιλήψεις σχετικά με την ηλεκτρονική βία Από τους μαθητές και τις μαθήτριες του δείγματος ζητήθηκε να καταγράψουν την άποψή τους σχετικά με ζητήματα που σχετίζονται με την ηλεκτρονική βία και συγκεκριμένα, να εκφράσουν το βαθμό στον οποίο συμφωνούν ή διαφωνούν με προτάσεις ώστε να αποτυπωθούν αντιλήψεις των παιδιών για την ηλεκτρονική βία. Όπως φαίνεται και από τον πίνακα 2, τα παιδιά του δείγματος σε μεγάλο ποσοστό (79,8%) δεν πιστεύουν ότι η ηλεκτρονική βία περιορίζεται στο Διαδίκτυο. Επιπλέον, σε μεγάλο βαθμό (63,7%) εκφράζουν συμφωνία με την πρόταση 4, πιστεύουν δηλαδή ότι τα φαινόμενα ηλεκτρονικής βίας έχουν αυξηθεί με την εξάπλωση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Σχετικά με την ευκολία άσκησης ηλεκτρονικής βίας, εξαιτίας της δυνατότητας να μην αποκαλύπτεται η συγκεκριμένη πράξη, τα μισά από τα παιδιά του δείγματος, (ποσοστό 51,6%) διαφωνούν με την αντίστοιχη πρόταση, ωστόσο 1 στα 4 εκφράζει συμφωνία. Σχετικά με τη σύνδεση των ηλεκτρονικών παιχνιδιών που περιέχουν σκηνές βίας με την άσκηση βίαιης συμπεριφοράς στην καθημερινή ζωή, το 46,8% των παιδιών του δείγματος εκφράζει διαφωνία, πιστεύουν δηλαδή ότι δεν υπάρχει σχέση αιτίουαποτελέσματος ενώ το 37,9% των παιδιών εκφράζει συμφωνία. Τα υπόλοιπα παιδιά δεν παίρνουν θέση. Όσον αφορά τη σύνδεση της συμμετοχής σε περιστατικά ηλεκτρονικής βίας με τη χαμηλή σχολική επίδοση, τα παιδιά του δείγματος εκφράζουν συμφωνία σε ποσοστό 54,8%, πιστεύουν δηλαδή στη σχέση αιτίου-αποτελέσματος ενώ το 18,5% των παιδιών εκφράζει διαφωνία. Τέλος οι αντιλήψεις μοιράζονται σε σχέση με την κατά φύλο συμμετοχή των παιδιών σε περιστατικά ηλεκτρονικής βίας. 1 στα 3 παιδιά (33,9%) πιστεύει ότι σε φαινόμενα ηλεκτρονικής βίας εμπλέκονται κυρίως κορίτσια, ένα μεγαλύτερο ποσοστό (36,3%) δεν έχει γνώμη ενώ το 29,8% εκφράζει διαφωνία με τη σχετική πρόταση (5). 15

Πίνακας 2: Αντιλήψεις μαθητών/μαθητριών σχετικά με την ηλεκτρονική βία 1. Η ηλεκτρονική βία περιορίζεται στο Διαδίκτυο χωρίς να έχει προεκτάσεις στην πραγματική ζωή. 2. Μου είναι εύκολο να ασκώ βία μέσω Διαδικτύου διότι δε γίνομαι αντιληπτός/ή. 3. Η ενασχόληση με ηλεκτρονικά παιχνίδια που περιέχουν σκηνές βίας οδηγούν σε βίαιη συμπεριφορά. 4. Τα φαινόμενα ηλεκτρονικής βίας έχουν αυξηθεί με την εξάπλωση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. 5. Η συμμετοχή σε περιστατικά ηλεκτρονικής βίας είναι συχνότερη στα κορίτσια. 6. Η συμμετοχή σε περιστατικά ηλεκτρονικής βίας (από την πλευρά θύτη ή θύματος) έχει αρνητικές επιπτώσεις στη σχολική επίδοση. Διαφωνώ/ Διαφωνώ απόλυτα Δεν έχω γνώμη Συμφωνώ/ Συμφωνώ απόλυτα 79,8% 9,7% 10,5% 51,6% 23,4% 25,0% 46,8% 15,3% 37,9% 16,9% 19,4% 63,7% 29,8% 36,3% 33,9% 18,5% 26,6% 54,8% Διαφοροποιήσεις μεταξύ των απόψεων των δύο φύλων παρατηρούμε σε σχέση με τις προτάσεις 1, 3 και 6. Αναλυτικότερα, από το σύνολο των παιδιών που εξέφρασαν διαφωνία σχετικά με τη σχέση ανάμεσα στην ενασχόληση με ηλεκτρονικά παιχνίδια με σκηνές βίας και την εκδήλωση βίαιης συμπεριφοράς, παρατηρείται ότι αυτά που διαφώνησαν ήταν κυρίως τα αγόρια (44 αγόρια 14 κορίτσια). Αντίστοιχα, από το σύνολο των παιδιών που εξέφρασαν συμφωνία σχετικά με τη σχέση ανάμεσα στην εμπλοκή σε περιστατικά ηλεκτρονικής βίας και τη μείωση της σχολικής επίδοσης, παρατηρείται ότι αυτά που συμφώνησαν ήταν κυρίως τα κορίτσια (43 κορίτσια 25 αγόρια). Όσο για το αν η ηλεκτρονική βία περιορίζεται μόνο στο Διαδίκτυο, εκεί τα κορίτσια ξεκάθαρα διαφωνούν (46 αγόρια 53 κορίτσια) ενώ πολλά είναι τα αγόρια που δεν παίρνουν θέση (11 αγόρια 1 κορίτσι). Τα αντίστοιχα ποσοστά φαίνονται στον πίνακα που ακολουθεί. Για τις υπόλοιπες προτάσεις δεν παρατηρήθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των απαντήσεων των δύο φύλων. Πίνακας 3: Αντιλήψεις μαθητών/μαθητριών σχετικά με την ηλεκτρονική βία Αντιλήψεις Η ηλεκτρονική βία περιορίζεται στο Διαδίκτυο χωρίς να έχει προεκτάσεις στην πραγματική ζωή. (1) Η ενασχόληση με ηλεκτρονικά παιχνίδια που περιέχουν σκηνές βίας οδηγούν σε βίαιη συμπεριφορά. (2) Διαφωνώ απόλυτα/ Διαφωνώ Αγόρια Δεν έχω γνώμη Συμφωνώ/ Συμφωνώ απόλυτα Διαφωνώ απόλυτα/ Διαφωνώ Κορίτσια Δεν έχω γνώμη Συμφωνώ/ Συμφωνώ απόλυτα 73,0% 17,5% 9,5% 86,9% 1,6% 11,5% 69,8% 11,1% 19,0% 23,0% 19,7% 57,4% 16

Αγόρια Κορίτσια Αντιλήψεις Διαφωνώ απόλυτα/ Διαφωνώ Δεν έχω γνώμη Συμφωνώ/ Συμφωνώ απόλυτα Διαφωνώ απόλυτα/ Διαφωνώ Δεν έχω γνώμη Συμφωνώ/ Συμφωνώ απόλυτα Η συμμετοχή σε περιστατικά ηλεκτρονικής βίας (από την πλευρά θύτη ή θύματος) έχει αρνητικές επιπτώσεις στη σχολική επίδοση. (3) 25,4% 34,9% 39,7% 11,5% 18,0% 70,5% (1) X 2 (1)= 8,875257, p=0,012 (2) X 2 (2)= 28,06339, p=0,000001 (3) X 2 (2)=11,92396, p=0,003 Αντιμετώπιση της ηλεκτρονικής βίας Η αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας διαφόρων ατόμων - φορέων στην αντιμετώπιση της ηλεκτρονικής βίας, τα παιδιά του δείγματος πιστεύουν ότι αποτελεσματικότερος τρόπος αντιμετώπισης του φαινομένου είναι μέσα από την αυτοδιαχείριση αυτών των καταστάσεων. Οι τρόποι αντιμετώπισης βαθμολογήθηκαν από τα παιδιά με μια τιμή από το 1 έως το 5 (1=Σχεδόν καθόλου, 2=Λίγο, 3=Μέτρια, 4=Αρκετά, 5=Πολύ) και οι μέσοι όροι που προέκυψαν φαίνονται στον πίνακα που ακολουθεί: Πίνακας 4: Αντιμετώπιση φαινομένων ηλεκτρονικής βίας Βαθμολογία Να απευθύνομαι στους καθηγητές/ διευθύντρια. 2,911 Να απευθύνομαι στους γονείς μου. 3,766 Να απευθύνομαι στους μαθητές-διαμεσολαβητές. 2,677 Να απευθύνομαι στο 15μελές. 2,040 Να απευθύνομαι στο Συνήγορο του Παιδιού. 3,105 Να απευθύνομαι σε σχετικές τηλεφωνικές γραμμές. 2,556 Να μαθαίνω τρόπους να προστατεύομαι όταν χρησιμοποιώ ηλεκτρονικά 4,024 μέσα (π.χ. χρησιμοποιώ φίλτρα, αγνοώ ενοχλητικά μηνύματα, κτλ.). Αμέσως πιο αποτελεσματικός τρόπος αντιμετώπισης φαινομένων ηλεκτρονικής βίας σύμφωνα με τα παιδιά του δείγματος (Μ.Ο. 3,766) είναι να απευθύνονται στους γονείς τους, στη συνέχεια στο συνήγορο τους παιδιού και στους καθηγητές/διευθύντρια (3 η, 4 η θέση αντίστοιχα). Οι μαθητές-διαμεσολαβητές έχουν την 5 η θέση στην αποτελεσματικότητα αντιμετώπισης τέτοιου είδους φαινομένων (Μ.Ο. 2,677) ενώ στις τελευταίες θέσεις τα παιδιά του δείγματος τοποθετούν το ρόλο σχετικών τηλεφωνικών γραμμών και του 15μελούς (Μ.Ο. 2,556 και 2,040 αντίστοιχα). Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι εξετάζοντας ξεχωριστά τις απαντήσεις των αγοριών και των κοριτσιών του δείγματος, η κατάταξη ήταν ακριβώς η ίδια με την συνολική, δεν παρατηρήθηκαν δηλαδή διακυμάνσεις μεταξύ των απόψεων αγοριών και κοριτσιών για την αποτελεσματικότητα των τρόπων αντιμετώπισης της ηλεκτρονικής βίας. 17

Συύ νοψη των αποτελεσμαά των - Συζηή τηση Είναι σαφές ότι τα παιδιά που φοιτούν στο σχολείο μας είναι ιδιαίτερα εξοικειωμένα με μέσα τα οποία θα μπορούσαν να αποτελέσουν εργαλεία μέσω των οποίων εκδηλώνονται διάφορες μορφές άσκησης της ηλεκτρονικής βίας δεδομένου ότι τα περισσότερα παιδιά έχουν δικό τους κινητό τηλέφωνο (ποσοστό 89,5%) και λογαριασμό σε κάποιο μέσο κοινωνικής δικτύωσης (ποσοστό 97,5%). Επιπλέον, στη συντριπτική τους πλειοψηφία γνωρίζουν για την ηλεκτρονική βία και μάλιστα η συγκεκριμένη γνώση τους προέρχεται κυρίως από το σχολείο. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε έρευνα που υλοποιήθηκε κατά το προηγούμενο σχολικό έτος στο σχολείο μας, τα παιδιά του αντίστοιχου δείγματος είχαν απαντήσει ότι η κυριότερη πηγή ενημέρωσης για την ηλεκτρονική βία ήταν είτε οι γονείς τους είτε η τηλεόραση. Οι συγκεκριμένες διαφοροποιήσεις μεταξύ των ερευνών παρά το ότι ένα μεγάλο μέρος των συμμετεχόντων είναι κοινό αποδίδονται στην υλοποίηση προγραμμάτων πρόληψης και διαχείρισης βίας στο σχολείο μας καθώς και στην κουλτούρα που καλλιεργείται μέσω αυτών αλλά και μέσα από τη γενικότερη φιλοσοφία του σχολείου μας. Σχετικά με την εκδήλωση φαινομένων ηλεκτρονικής βίας, τα παιδιά παραδέχονται σε μεγαλύτερο βαθμό ότι έχουν πέσει θύματα άσκησης ηλεκτρονικής βίας παρά θύτες. Αυτό ισχύει είτε το μέσο άσκησης βίας είναι το κινητό τηλέφωνο είτε το Διαδίκτυο. Τα ποσοστά, βέβαια είναι σχετικά χαμηλά (θύματα έχουν υπάρξει το 10,5% των παιδιών που ερωτήθηκαν, μέσω κινητού τηλεφώνου και το 23,4% μέσω Διαδικτύου). Ακόμη, αρκετά είναι τα παιδιά που τοποθετούν τους εαυτούς τους τόσο σε ρόλο θύτη όσο και σε ρόλο θύματος, γεγονός που επιβεβαιώνει την πεποίθηση ότι άτομα που δέχονται βία είναι πολύ πιθανό να ασκήσουν βία σε κάποια φάση της ζωής τους. Αντίστοιχα υπήρξαν και τα συμπεράσματα της έρευνας για την ενδοσχολική βία στο σχολείο μας πέρυσι. Βέβαια, έρευνες μεγαλύτερης κλίμακας που έχουν πραγματοποιηθεί σε άτομα ίδιας ηλικίας παρουσιάζουν πολύ μεγαλύτερα ποσοστά παιδιών να έχουν υπάρξει τόσο θύτες όσο και θύματα ηλεκτρονικής βίας. Κάτι τέτοιο αφενός έχει λογική με την έννοια ότι υπάρχει μία δυσκολία έστω και μέσω ανώνυμων ερωτηματολογίων να παραδεχτούν τα παιδιά ότι έχουν υπάρξει είτε θύματα είτε θύτες ανάλογων καταστάσεων αφετέρου τα μεγαλύτερα (πραγματικά) ποσοστά επιβεβαιώνονται δυστυχώς και από τα πορίσματα της συγκεκριμένης έρευνας σχετικά με τη συχνότητα συμμετοχής σε φαινόμενα που καταγράφονται στη βιβλιογραφία ως μορφές εκδήλωσης ηλεκτρονικής βίας. Έτσι, παραδέχονται την εμπλοκή τους σε περιστατικά ηλεκτρονικής βίας σε ρόλο θύματος (λήψη απειλητικών μηνυμάτων μέσω Διαδικτύου, δημοσίευση φωτογραφιών τους χωρίς την έγκρισή τους) σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από ότι απαντούν θετικά στην ερώτηση αν έχουν υπάρξει θύματα ηλεκτρονικής βίας. Το γεγονός ότι η συχνότητα με την οποία λαμβάνουν χώρα τα εν λόγω περιστατικά είναι συνήθως μικρή μπορεί να σημαίνει 2 πράγματα: 18

1. Η άσκηση βίας με την έννοια του εκφοβισμού θεωρείται ως τέτοια όταν παρουσιάζει το χαρακτηριστικό της επαναληπτικότητας, επομένως τις περισσότερες φορές δεν πρόκειται για φαινόμενα εκφοβισμού. 2. Τα παιδιά δεν αξιολογούν τα συγκεκριμένα συμβάντα ως μορφές εκδήλωσης βίας γιατί δεν επιθυμούν να παραδεχτούν ευθέως ότι έχουν υπάρξει θύματα, χαρακτηρίζουν δηλαδή ως φάρσα ή αστείο τις συγκεκριμένες καταστάσεις. Σε παρόμοια αποτελέσματα καταλήγουμε εξετάζοντας τη συμμετοχή των παιδιών σε περιστατικά ηλεκτρονικής βίας σε ρόλο θύτη. Αναφορικά με τις αντιλήψεις που έχουν διαμορφώσει τα παιδιά σχετικά με την ηλεκτρονική βία, τα περισσότερα (ποσοστό 79,8%) διαφωνούν ότι η ηλεκτρονική βία περιορίζεται μόνο στο Διαδίκτυο και συμφωνούν (ποσοστό 63,7%) ότι με την εξάπλωση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης τα φαινόμενα ηλεκτρονικής βίας έχουν αυξηθεί. Άλλωστε, όλα τα παιδιά που παραδέχτηκαν ότι άσκησαν βία μέσω Διαδικτύου διαθέτουν λογαριασμό σε κάποιο μέσο κοινωνικής δικτύωσης (συνηθέστερα facebook), ενώ από τα παιδιά που δε διαθέτουν λογαριασμό σε κάποιο μέσο κοινωνικής δικτύωσης το 89% απάντησε ότι δεν έχει πέσει θύμα ηλεκτρονικής βίας μέσω Διαδικτύου. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι αντιλήψεις των παιδιών σε σχέση με τη σύνδεση ανάμεσα σε βίαια ηλεκτρονικά παιχνίδια και την εκδήλωση βίαιης συμπεριφοράς στην πραγματική ζωή. Τα αγόρια στην πλειοψηφία τους (69,8%) διαφωνούν σχετικά με την ύπαρξη μιας τέτοιας σύνδεσης ενώ τα κορίτσια διαφωνούν μόλις σε ποσοστό 23%. Σημειώνεται ότι τα αγόρια είναι αυτά που ασχολούνται κυρίως με ηλεκτρονικά παιχνίδια στον Η/Υ και στο Διαδίκτυο και αφιερώνουν περισσότερο από τον ελεύθερό τους χρόνο στη συγκεκριμένη ασχολία. Ακόμη τα κορίτσια είναι αυτά που κυρίως συμφωνούν (σε ποσοστό 70,5%) στη σύνδεση της σχολικής επίδοσης με την εμπλοκή σε περιστατικά ηλεκτρονικής βίας, ενώ τα αγόρια συμφωνούν μόλις σε ποσοστό 39,7%. Σημειώνεται ότι τα κορίτσια συνήθως παρουσιάζουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τη σχολική τους επίδοση συγκριτικά με τα αγόρια. Οι παραπάνω διαφορές είναι στατιστικά σημαντικές. Σχετικά με τη συμμετοχή των δύο φύλων σε περιστατικά ηλεκτρονικής βίας οι γνώμες μοιράζονται αν τα αγόρια ή τα κορίτσια έχουν μεγαλύτερη συμμετοχή σε καταστάσεις που εμπεριέχουν ηλεκτρονική βία. Ωστόσο, μία αναζήτηση στη βιβλιογραφία οδηγεί στο συμπέρασμα ότι τα κορίτσια είναι αυτά που συνήθως έχουν ρόλο θύτη ή θύματος σε περιπτώσεις ηλεκτρονικής βίας ενώ τα αγόρια πρωτοστατούν σε καταστάσεις σωματικής βίας. Τέλος, τα παιδιά υποστηρίζουν ότι στο μεγαλύτερο βαθμό η αντιμετώπιση φαινομένων ηλεκτρονικής βίας είναι στο χέρι τους μέσα από την ενίσχυση της αυτοπροστασίας τους κατά τη χρήση ηλεκτρονικών μέσων επικοινωνίας. Το να ζητούν τη βοήθεια των γονέων τους ή του συνηγόρου του παιδιού είναι οι αμέσως επόμενοι τρόποι που τα παιδιά θεωρούν ότι θα έχουν αποτελεσματικότητα προς τη συγκεκριμένη κατεύθυνση. Ο αυξημένης αποτελεσματικότητας ρόλος των γονέων ήταν αναμενόμενος, η δε αποτελεσματικότητα του ρόλου του συνηγόρου του παιδιού αποδίδεται και πάλι στην ενημέρωση των παιδιών μέσα από το σχολείο και στην πρόληψη και αντιμετώπιση 19

φαινομένων βίας, κατεύθυνση προς την οποία στοχεύει το σχολείο μέσα από την υλοποίηση σχετικών προγραμμάτων και δράσεων. Ως προς το ρόλο των μαθητών-διαμεσολαβητών, φαίνεται ότι η αποτελεσματικότητά του δεν κρίνεται αρκετά υψηλή διότι υπάρχει όπως φάνηκε και από την υλοποίηση του αντίστοιχου προγράμματος Αγωγής Υγείας την τρέχουσα σχολική χρονιά μία δυσκολία να καλλιεργηθεί η διαμεσολάβηση ως εναλλακτικός τρόπος διαχείρισης συγκρούσεων (οι οποίες λαμβάνουν χώρα και μέσω ηλεκτρονικών μέσων). Η συγκεκριμένη ασχολία αποδίδεται στα ακόλουθα αίτια: Έλλειψη ωριμότητας των παιδιών κυρίως των μικρότερων τάξεων και των αγοριών. Σημειώνεται ότι τα παιδιά που δήλωσαν ενδιαφέρον να αναλάβουν ρόλο μαθητώνδιαμεσολαβητών ήταν στο σύνολό τους κορίτσια και κυρίως της Γ Τάξης. Ο θεσμός των μαθητών-διαμεσολαβητών είναι σχετικά καινούριος οπότε υπάρχει μία ακόμη μεγαλύτερη δυσκολία αποδοχής. Εσωτερικά ψυχολογικά αίτια που αποτρέπουν τα παιδιά να ζητήσουν βοήθεια από συνομήλικα άτομα (φόβος, αίσθημα ντροπής, κτλ.) Συνοψίζοντας τα παραπάνω συμπεράσματα, εντοπίζονται τα παρακάτω σχετικά με την επαλήθευση ή όχι των υποθέσεων της έρευνας: 1. Τα φαινόμενα ηλεκτρονικής βίας στο σχολείο μας είναι περιορισμένα και μικρής έκτασης. 2. Παρατηρείται μία δυσκολία των παιδιών να παραδεχτούν ότι είχαν εμπειρίες ηλεκτρονικής βίας, δημιουργείται, επομένως, βάσιμη υποψία, ότι τα πραγματικά ποσοστά είναι κάπως μεγαλύτερα από τα καταγεγραμμένα. 3. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των παιδιών, η διείσδυση σύγχρονων μέσων επικοινωνίας συμβάλλει στην ολοένα και μεγαλύτερη εξάπλωση του φαινομένου της ηλεκτρονικής βίας, ενώ διάφορες καταστάσεις της σχολικής πραγματικότητας σχετίζονται με περιστατικά ηλεκτρονικής βίας, το φαινόμενο, δηλαδή, δεν περιορίζεται στο Διαδίκτυο. 4. Σύμφωνα με τις απόψεις των παιδιών, για την αντιμετώπιση του φαινομένου της ηλεκτρονικής βίας, απαραίτητη είναι πρωτίστως η εκμάθηση και η εφαρμογή ασφαλών τρόπων χρήσης των ηλεκτρονικών μέσων. Προς τη συγκεκριμένη, όμως, κατεύθυνση γονείς, εκπαιδευτικοί, καθώς και εξειδικευμένοι φορείς μπορούν να συμβάλλουν από κοινού. 20

Βιβλιογραφιία Cohen, L., Manion, L. Μεθοδολογία Εκπαιδευτικής Έρευνας, μετάφραση. Χ. Μητσοπούλου Μ. Φιλοπούλου, Αθήνα: Μεταίχμιο, 1994. Davinson, J. Outdoor Recreation Surveys: The Design and the Use of Questionnaires for Site Surveys, London: Countryside Commission, 1970. Fraise, P., Piaget, J. Traite de Psychologic Experimentale, Paris: PTIF, 1970. http://en.wikipedia.org/wiki/cyberbullying http://el.wikipedia.org/wiki/%ce%94%ce%b9%ce%b1%ce%b4%ce%b9%ce%ba%cf% 84%CF%85%CE%B1%CE%BA%CF%8C%CF%82_%CE%B5%CE%BA%CF%86%CE %BF%CE%B2%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82 http://stopcyberbullying.org/ http://www.saferinternet.gr/index.php?parentobjid=page15&objid=category260&childobji d=text1013 http://www.antibullying.gr/hlektronikos-ekfovismos/ti-einai-o-hlektronikosekfovismos.html 21

Παραά ρτημα Ερωτηματολόγιο για Ηλεκτρονική Βία * Required 1. Φύλο * 2.Τάξη: * 3.'Έχετε δικό σας κινητό τηλέφωνο; * 4.Έχετε λογαριασμό σε κάποιο μέσο κοινωνικής δικτύωσης; * 5.Αν ναι σε ποιο/ποια;επιλέξτε. Facebook Twitter Other: 6.Γνωρίζετε για την ηλεκτρονική βια; * 7.Αν ναι από πού μάθατε για την ηλεκτρονική βία; Σχολείο Γονείς Τηλεόραση Διαδίκτυο Other: 8.Σας έχει ασκηθεί βία μέσω κινητού τηλεφώνου; * 9.Σας έχει ασκηθεί βία μέσω διαδικτύου, π.χ.e-mail, facebook; * 22

10.Πόσο συχνά σας έχουν συμβεί τα παρακάτω; * Ποτέ Σπάνια Μερικές φορές Συχνά Πολύ συχνά 1.Με παίρνουν τηλέφωνο στο κινητό και μου το κλείνουν. 2.Έχουν εισβάλει σε κάποιον λογαριασμό μου, π.χ. στο e-mail μου, στο λογαριασμό μου στο facebook, κτλ. 3.Έχουν δημιουργήσει για μένα ψεύτικο διαδικτυακό προφίλ. 4.Έχουν ανεβάσει στο διαδίκτυο φωτογραφίες μου χωρίς να με ρωτήσουν. 5.Έχουν αναρτήσει προσβλητικά σχόλια για μένα στο διαδίκτυο. 6.Έχω λάβει προσβλητικά μηνύματα μέσω διαδικτύου. 7.Με έχουν αποκλείσει από ομάδες κοινωνικής δικτύωσης. 11.Έχετε ασκήσει βία μέσω κινητού τηλεφώνου; * 12.Έχετε ασκήσει βία μέσω διαδικτύου, π.χ. e-mail, facebook; * 13.Πόσο συχνά σας έχουν συμβεί τα παρακάτω; * Ποτέ Σπάνια Μερικές φορές Συχνά Πολύ συχνά 1.Παίρνω τηλέφωνο άλλα άτομα στο κινητό και το κλείνω. 2.Έχω εισβάλει σε ηλεκτρονικό λογαριασμό άλλου π.χ.σε λογαριασμό e-mail, facebook, κτλ. 3.Έχω δημιουργήσει ψεύτικο διαδικτυακό προφίλ για άλλο άτομο. 4.Έχω ανεβάσει στο Διαδίκτυο φωτογραφίες άλλου ατόμου χωρίς να ρωτήσω. 5.Έχω αναρτήσει προσβλητικά σχόλια για άλλο άτομο στο Διαδίκτυο. 6.Έχω στείλει απειλητικά μηνύματα μέσω Διαδικτύου. 7.Έχω αποκλείσει άλλο άτομο από ομάδες κοινωνικής δικτύωσης. 23

14.Σε ποιο βαθμό συμφωνείτε με τα παρακάτω; * 1.Η ηλεκτρονική βία περιορίζεται στο Διαδίκτυο χωρίς να έχει προεκτάσεις στην πραγματική ζωή. 2.Μου είναι εύκολο να ασκώ βία μέσω Διαδικτύου διότι δε γίνομαι αντιληπτός/ή. 3.Η ενασχόληση με ηλεκτρονικά παιχνίδια που περιέχουν σκηνές βίας οδηγούν σε βίαιη συμπεριφορά. 4.Τα φαινόμενα ηλεκτρονικής βίας έχουν αυξηθεί με την εξάπλωση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. 5.Η συμμετοχή σε περιστατικά ηλεκτρονικής βίας είναι συχνότερη στα κορίτσια. 6.Η συμμετοχή σε περιστατικά ηλεκτρονικής βίας (από την πλευρά θύτη ή θύματος) έχει αρνητικές επιπτώσεις στη σχολική επίδοση. Διαφωνώ απόλυτα Διαφωνώ Δεν έχω γνώμη Συμφωνώ Συμφωνώ απόλυτα 15.Σε ποιο βαθμό πιστεύετε ότι τα παρακάτω βοηθούν στην αντιμετώπιση της ηλεκτρονικής βίας; * 1.Να απευθύνομαι στους καθηγητές/ διευθύντρια. 2.Να απευθύνομαι στους γονείς μου. 3.Να απευθύνομαι στους μαθητές. διαμεσολαβητές. 4.Να απευθύνομαι στο 15μελές. 5.Να απευθύνομαι στο Συνήγορο του Παιδιού. 6.Να απευθύνομαι σε σχετικές τηλεφωνικές γραμμές. 7.Να μαθαίνω τρόπους να προστατεύομαι όταν χρησιμοποιώ ηλεκτρονικά μέσα (π.χ. χρησιμοποιώ φίλτρα, αγνοώ ενοχλητικά μηνύματα, κτλ.). Σχεδόν καθόλου Λίγο Μέτρια Αρκετά Πολύ 24