ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΙ ΦΥΣΗ: συγκλίσεις και αντιπαλότητες

ΔΙΠΕ, Θερινό Οικολογικό Πανεπιστήµιο Σαµοθράκη, 05-23/07/2010 ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΙ ΦΥΣΗ: συγκλίσεις και αντιπαλότητες ΑΝΤΩΝΙΑ ΓΑΛΑΝΑΚΗ Δρ. Βιολογίας

ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ 1ο ΜΕΡΟΣ: Οικολογική σηµασία της γεωργίας 2ο ΜΕΡΟΣ: Τάσεις της σύγχρονης γεωργίας 3ο ΜΕΡΟΣ: Κοινή Αγροτική Πολιτική & Περιβάλλον 4ο ΜΕΡΟΣ: Γεωργία & Ορνιθοπανίδα

1ο ΜΕΡΟΣ Οικολογική σηµασία της γεωργίας

Οικολογική σηµασία της γεωργίας Η γεωργία αποτελεί τη βασική κινητήρια δύναµη που επηρεάζει την τοπογραφική και βιολογική ποικιλότητα της Ευρώπης, διαµορφώνοντας εδώ και χιλιάδες χρόνια το φυσικό τοπίο της ευρωπαϊκής υπαίθρου. Η αγροτική γη καλύπτει το 50% της επικράτειας της Ε.Ε. (των 25 χωρών). Οι αγροτικές εκτάσεις της Ευρώπης εξαπλώνονται από τα εκτεταµένα βοσκοτόπια της Βορειοδυτικής Ευρώπης και τις εκτενείς αγροτοδασικές περιοχές της Σκανδιναβικής Χερσονήσου έως τα µικτά γεωργοκτηνοτροφικά συστήµατα της Μεσογείου. Όσον αφορά την Ελλάδα, το µεγαλύτερο τµήµα της καταλαµβάνεται από ελαιώνες, αµπέλια, οπωρώνες, αροτραίες καλλιέργειες και ορεινά λιβάδια. Η πλειοψηφία των αγροτικών εκτάσεων της Ελλάδας (περίπου 60%) είναι συγκεντρωµένες σε ηµιορεινές και ορεινές περιοχές και χαρακτηρίζονται από µικρούς κλήρους γης, αναβαθµίδες στις ορεινές και νησιωτικές περιοχές και µεγάλης έκτασης βοσκότοπους.

Οικολογική σηµασία της γεωργίας Το δίκτυο NATURA 2000 καλύπτει πάνω από το 15% των εκτάσεων της Ευρώπης και τα περισσότερα από τα οικοσυστήµατα που περιλαµβάνει βρίσκονται σε αγροτικές και δασικές περιοχές (60% εκ του συνόλου των περιοχών). Σχεδιάστηκε από την Ε.Ε. µε σκοπό να προστατευθούν τα πιο σηµαντικά οικοσυστήµατα και η βιοποικιλότητα στο σύνολο της Ευρωπαϊκής επικράτειας. Βάση για τη δηµιουργία του δικτύου αποτέλεσε η κοινοτική Οδηγία 92/43/ΕΟΚ για «τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων». Το δίκτυο περιλαµβάνει τις «Ειδικές Ζώνες Διατήρησης» οι οποίες έχουν χαρακτηριστεί από τα Κράτη Μέλη σύµφωνα µε τις διατάξεις της παραπάνω οδηγίας και τις «Ζώνες Ειδικής Προστασίας» οι οποίες έχουν ταξινοµηθεί σύµφωνα µε τις διατάξεις της οδηγίας 79/409/ΕΟΚ για «την προστασία των άγριων πουλιών».

Οικολογική σηµασία της γεωργίας

Οικολογική σηµασία της γεωργίας Η εξέλιξη της γεωργίας στην ευρωπαϊκή ήπειρο ξεκίνησε πριν από 10.000 χρόνια, µε τη λήξη της τελευταίας περιόδου των παγετώνων, οπότε το κλίµα της γης βελτιώθηκε σηµαντικά και οι κεντρικές και βόρειες περιοχές της Ευρώπης ελευθερώθηκαν από τους πάγους. Είδη φυτών των νοτιότερων περιοχών εξαπλώθηκαν προς βορρά και οι νότιες περιοχές απέκτησαν εύκρατο κλίµα. Οι πρώτες καλλιέργειες σιτηρών στη λεκάνη της Μεσογείου χρονολογούνται από το 8.000 π.χ. µε την εγκατάλειψη των µετακινήσεων των ανθρώπων-κυνηγών, που µέχρι τότε ακολουθούσαν τις µεταναστεύσεις των µεγάλων ζώων. Οι άνθρωποι εγκαταστάθηκαν σε συγκεκριµένες περιοχές και άρχισαν να καλλιεργούν σιτηρά και να εξηµερώνουν ζώα. Τα δάση, που είχαν πλέον καλύψει ένα µεγάλο τµήµα της Ευρώπης, άρχισαν να υλοτοµούνται για τη δηµιουργία καλλιεργήσιµης γης, ήδη, από το 5.000 π.χ. Τότε άρχισε να διαµορφώνεται και το αγροτικό τοπίο της Ευρώπης, το οποίο αποτελεί τη πιο σηµαντική ανθρώπινη επέµβαση στο φυσικό περιβάλλον της ηπείρου.

Οικολογική σηµασία της γεωργίας Η µεγάλη ποικιλία των τοπίων συντηρεί και ένα µεγάλο αριθµό ειδών πανίδας και χλωρίδας, πολλά από τα οποία εξαρτώνται άµεσα για την επιβίωση τους από τη συνέχιση των παραδοσιακών µορφών γεωργίας και κτηνοτροφίας. Κατά µέσο όρο, το 65% των πεταλούδων της Ευρώπης ζουν σε αγροτικές εκτάσεις µε παραδοσιακές µορφές καλλιέργειας, ποσοστό που κυµαίνεται από 10% στη Φιλανδία έως 80% στην Ολλανδία. Περίπου 12.500 είδη φυτών της ευρωπαϊκής ηπείρου εξαρτώνται άµεσα από τις γεωργικές πρακτικές και παρατηρούνται τόσο σε αγροτικά όσο και σε ηµιφυσικά περιβάλλοντα. Η µεγάλη έκταση και ποικιλία των αγροτικών οικοσυστηµάτων της ευρωπαϊκής υπαίθρου συντηρεί και έναν µεγάλο αριθµό πουλιών, στα οποία περιλαµβάνονται 173 είδη που βρίσκονται υπό καθεστώς προστασίας.

Οικολογική σηµασία της γεωργίας Η πλειονότητα των αγροτικών τοπίων είναι µωσαϊκά από γεωργικές εκµεταλλεύσεις, ηµι-φυσικές εκτάσεις, ανθρώπινες κατασκευές και σε ορισµένες περιπτώσεις φυσικά οικοσυστήµατα. Μέσα στα τοπία αυτά υπάρχουν «γραµµικά» ηµιφυσικά περιβάλλοντα που, συνήθως, οριοθετούν τα άκρα των καλλιεργειών και τα οποία αποτελούνται κυρίως από φυτοφράκτες (δένδρα ή/και θάµνους), ακαλλιέργητες λωρίδες στα άκρα των αγρών, βλάστηση στα αρδευτικά κανάλια, ασυγκόµιστα περιθώρια των καλλιεργειών, κ.α. και τα οποία χαρακτηρίζονται ως «δοµικά στοιχεία του αγροτικού τοπίου» και αποτελούν ζωτικής σηµασίας χώρους για τη διατήρηση της αγρίας ζωής µέσα στις γεωργικές εκτάσεις

Οικολογική σηµασία της γεωργίας Τα δοµικά στοιχεία του αγροτικού τοπίου σε αροτραίες καλλιέργειες τα παρακάτω: Α. τα όρια των αγρών (pre-existing boundary) που µπορεί να είναι φυτοφράκτες (δένδρα ή/και θάµνοι), άλλου είδους φράκτες, τοίχοι, ξερολιθιές, χαντάκια, αρδευτικά κανάλια, κ.α. Β. οι ακαλλιέργητες λωρίδες (field margin strip) στα άκρα των χωραφιών είναι πολύ σηµαντικοί χώροι για πολλά είδη λουλουδιών, πεταλούδων και άλλων εντόµων, πουλιών, µικρών θηλαστικών κ.α. Γ. οι παρυφές των καλλιεργειών (crop edge) οι οποίες µπορεί να διατηρούνται ασυγκόµιστες ή να εφαρµόζεται σε αυτές ειδική διαχείριση για την προστασία της άγριας ζωής (conservation headlands), και Δ. οι κύριες καλλιεργούµενες εκτάσεις (main crop).

Οικολογική σηµασία της γεωργίας Κύρια δοµικά στοιχεία του αγροτικού τοπίου σε αροτραίες καλλιέργειες

Οικολογική σηµασία της γεωργίας Ο Ευρωπαϊκός Οργανισµός Περιβάλλοντος έχει χαρακτηρίσει τα αγροτικά οικοσυστήµατα που συντηρούν µεγάλους αριθµούς ειδών χλωρίδας και πανίδας ως αγροτικά συστήµατα υψηλής οικολογικής αξίας για τη βιοποικιλότητα, «οι περιοχές της Ευρώπης στις οποίες οι αγροτικές δραστηριότητες (γεωργία και κτηνοτροφία) αποτελούν κύρια (συνήθως τη βασική) χρήση γης και όπου αυτές (οι αγροτικές δραστηριότητες) υποστηρίζουν ή σχετίζονται είτε µε µεγάλη ποικιλία ειδών και βιοτόπων, είτε µε την παρουσία ειδών ευρωπαϊκού σηµασίας από άποψη προστασίας ή και µε τα δύο».

Οικολογική σηµασία της γεωργίας Τα αγροτικά συστήµατα υψηλής οικολογικής αξίας για τη βιοποικιλότητα χωρίζονται σε 3 κατηγορίες µε βάση τις κατηγορίες χρήσεων γης του CORINE 2000: Τύπος 1) Αγροτική γη που καλύπτεται σε µεγάλο ποσοστό από ηµιφυσική βλάστηση, Τύπος 2) Αγροτική γη στην οποία κυριαρχούν είτε καλλιέργειες όπου εφαρµόζονται ήπιες γεωργικές πρακτικές ή ένα µωσαϊκό από ηµιφυσικές εκτάσεις και καλλιεργούµενη γη και µικρής κλίµακας στοιχεία και Τύπος 3) Αγροτική γη που στηρίζει σπάνια είδη ή µεγάλη αναλογία ευρωπαϊκών ή παγκοσµίων πληθυσµών ειδών.

Οικολογική σηµασία της γεωργίας Οι περιοχές αυτές συγκεντρώνονται κυρίως στον Ευρωπαϊκό Νότο και σε περιοχές της Κεντρικής Ευρώπης και περιλαµβάνουν κυρίως περιοχές µε παραδοσιακές καλλιέργειες όπου γίνεται εφαρµογή ήπιων καλλιεργητικών µεθόδων µε περιορισµένη χρήση αγροχηµικών ουσιών και ηµιφυσικές εκτάσεις, όπως τα ορεινά λιβάδια εκτατικής κτηνοτροφίας. Χαρακτηριστικές τέτοιες περιοχές είναι τα µικτά γεωργοκτηνοτροφικά συστήµατα dehesas στην Ισπανία και montados στην Πορτογαλία, οι παραδοσιακοί ελαιώνες της Μεσογείου, τα ορεινά βοσκοτόπια κ.α., τα οποία συντηρούν ένα µεγάλο αριθµός ειδών πουλιών και άλλων άγριων ζώων.

Οικολογική σηµασία της γεωργίας Είναι αξιοσηµείωτό το γεγονός ότι το µεσογειακό τοπίο, παρότι είναι ένα καθαρά ανθρωπογενές περιβάλλον, συµπεριλαµβάνεται στη λίστα του IUCN µε τις πιο πλούσιες περιοχές του πλανήτη σε βιοποικιλότητα. Ιδιαίτερα οι ηµιορεινές και ορεινές περιοχές της Μεσογείου αποτελούν παραδείγµατα περιοχών όπου, για χιλιάδες χρόνια, η γεωργία και η κτηνοτροφία συνυπάρχουν µε µια πλούσια άγρια ζωή. Οι πολλοί, µικροί αγροί, που χωρίζονται µεταξύ τους µε φυτοφράκτες, σε συνδυασµό µε την παρουσία διάσπαρτων συστάδων δένδρων δηµιουργούν ένα ετερογενές τοπίο το οποίο αποτελεί σηµαντικό ενδιαίτηµα για τα πουλιά, κυρίως τα µεταναστευτικά είδη, που χρησιµοποιούν σε µεγάλο βαθµό τους χώρους αυτούς.

Χώρα Οικολογική σηµασία της γεωργίας Ποσοστό αγροτικών εκτάσεων (%) Παραδοσιακά συστήµατα γεωργίας & κτηνοτροφίας Ισπανία 82 Βοσκοτόπια και ανοιχτά δάση (dehesas) και εκτατική κτηνοτροφία, παραδοσιακοί ελαιώνες, ξηρικές καλλιέργειες Ελλάδα 61 Νοµαδικά κτηνοτροφικά συστήµατα (µετακινήσεις ζώων ανάµεσα σε ορεινά και πεδινά βοσκοτόπια), παραδοσιακοί ελαιώνες, µικτά γεωργοκτηνοτροφικά συστήµατα σε νησιά και ορεινές περιοχές Πορτογαλία 60 Στέπες σιτηρών, δασολίβαδα µε σιτηρά που βόσκονται (montados), κτηνοτροφία σε ορεινά λιβάδια Πολωνία 60 Παραδοσιακά µικτά γεωργικά συστήµατα (mixed farming) Ιρλανδία 35 Παραδοσιακά µικτά γεωργικά συστήµατα (mixed farming) Ιταλία 31 Ορεινά λιβάδια, παραδοσιακοί ελαιώνες, δασολίβαδα που βόσκονται, πεδινές στέπες Γαλλία 25 Υγρολίβαδα και φρυγανότοποι (π.χ. garrigue και maquis) Μεγάλη Βρετανία 25 Ορεινά βοσκοτόπια και τυρφώνες, θίνες και τέλµατα Ουγγαρία 23 Μικτά γεωργικά συστήµατα (mixed tanya holdings), παραδοσιακοί βοσκότοποι

Οικολογική σηµασία της γεωργίας Τα κτηνοτροφικά συστήµατα µε τις παραδοσιακές εποχικές µετακινήσεις κοπαδιών αιγοπροβάτων από τα ορεινά στα πεδινά και αντίστροφα, διαµόρφωσαν σε σηµαντικό βαθµό το φυσικό περιβάλλον και τη βλάστηση της ενδοχώρας (δασοτόπια και ορεινά λιβάδια) στις Μεσογειακές χώρες. Παράλληλα, ευνόησαν την παρουσία µεγάλων πτωµατοφάγων αρπακτικών πουλιών και ειδών των ανοιχτών απλικών εκτάσεων.

Οι µικτές γεωργοκτηνοτροφικές εκµεταλλεύσεις της ορεινής και νησιωτικής Ελλάδας είναι από τα πιο σηµαντικά αγροτικά οικοσυστήµατα της Μεσόγειου και της Ευρώπης. Στις ετήσιες καλλιέργειες, κατά την άνοιξη, βρίσκουν τροφή είδη που φωλιάζουν και άλλα που µεταναστεύουν. Η παραδοσιακή κτηνοτροφία µε τις εποχιακές µετακινήσεις των κοπαδιών στα ορεινά της ηπειρωτικής χώρας, συντηρεί τους πληθυσµούς των µεγάλων πτωµατοφάγων αρπακτικών τα οποία τρέφονται µε νεκρά οικόσιτα ζώα. Στις πολυετείς καλλιέργειες κυριαρχούν τα αµπέλια και οι ελιές και πολλά οπωροφόρα δένδρα. Εδώ ξεχειµωνιάζουν είδη τα οποία τρέφονται µε καρπούς και έντοµα. Στις πεδινές και ηµιορεινές περιοχές της Ελλάδας, κατά την περίοδο της αναπαραγωγής, συναντώνται σε ανοιχτές χορτολιβαδικές εκτάσεις και καλλιέργειες, σπάνια είδη όπως ο πελαργός, το κιρκινέζι, κ.ά. Πολύ σηµαντικοί βιότοποι για τα πουλιά, ιδιαίτερα στα µικρά νησιά του Αιγαίου είναι και οι κήποι µε εποχιακά λαχανικά και οπωροφόρα δένδρα. Σε αυτές τις «οάσεις» ξεκουράζονται και βρίσκουν τροφή, ιδιαίτερα κατά τη µετανάστευση, πολλά µόνιµα και µεταναστευτικά είδη.

2ο ΜΕΡΟΣ Τάσεις της σύγχρονης γεωργίας

Τάσεις της σύγχρονης γεωργίας Τα αγροτικά συστήµατα µε διάφορες ήπιες βελτιωτικές πρακτικές έχουν διατηρηθεί και υποστηρίξει 300 γενεές ανθρώπων για περίπου 7.000 χιλιάδες χρόνια χωρίς σηµαντικές εξωτερικές εισροές και, τουλάχιστον, µέχρι τα µέσα του 20ου αιώνα υποστήριζαν και µια πλούσια άγρια ζωή. Τις τελευταίες 5 δεκαετίες η βιοποικιλότητα των αγροτικών οικοσυστηµάτων της Ευρώπης έχουν µειωθεί δραµατικά, γεγονός που οφείλεται κυρίως στην εντατικοποίηση της γεωργίας

Τάσεις της σύγχρονης γεωργίας Κατά τον 20ο αιώνα η βιοποικιλότητα των αγροτικών οικοσυστηµάτων της Ευρώπης έχει υποστεί σηµαντική µείωση. Η γεωργία θεωρείται σε παγκόσµιο επίπεδο η δεύτερη πιο σηµαντική απειλή, µετά την υλοτόµηση των δασών, για την εξαφάνιση παγκοσµίως απειλούµενων ειδών χλωρίδας και πανίδας. Η µείωση της βιοποικιλότητας των αγροοικοσυστηµάτων της Ευρώπης οφείλεται, κατά κύριο λόγο, στην εντατικοποίηση της γεωργίας από την εφαρµογή της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ) στις χώρες της Ε.Ε.

Τάσεις της σύγχρονης γεωργίας Οι σύγχρονες γεωργικές πρακτικές έχουν οδηγήσει σε εγκατάλειψη των παραδοσιακών και ήπιων µορφών καλλιέργειας και σε εκµηχάνιση (χρήση γεωργικών µηχανηµάτων) των αγροτικών εκµεταλλεύσεων, µε παράλληλη χρήση µεγάλων ποσοτήτων αγροχηµικών ουσιών (λιπάσµαταφυτοφάρµακα). Η εκµηχάνιση της παραγωγής έχει οδηγήσει στην καταστροφή των δοµικών στοιχείων του αγροτικού τοπίου που παίζουν κυρίαρχο ρόλο στη διατήρηση της βιοποικιλότητας. Πολλά ηµιφυσικά οικοσυστήµατα, όπως τα λιβάδια και τα βοσκοτόπια, µετατρέπονται σε γεωργικές εκτάσεις εντατικής εκµετάλλευσης τόσο σε πεδινές όσο και σε ηµιορεινές περιοχές, ή δέχονται «βελτιωτικές» επεµβάσεις για αύξηση των αποδόσεων τους, καθώς οι απαιτήσεις για παραγωγή ζωικών προϊόντων αυξάνεται συνεχώς και οδηγεί στην εγκατάσταση µονάδων εντατικής κτηνοτροφίας και τον ενσταυλισµό των αγροτικών ζώων.

Τάσεις της σύγχρονης γεωργίας Οι πιέσεις από τη γεωργία είναι πολύ έντονες ιδιαίτερα στις πεδινές περιοχές, όπου τεράστιες εκτάσεις µε πεδινά δάση έχουν αποψιλωθεί και υγρότοποι έχουν αποξηρανθεί και µετατραπεί σε καλλιέργειες. Οι πεδινές περιοχές δέχονται και τη µεγαλύτερη ποσότητα αγροχηµικών ουσιών για την αύξηση της παραγωγής µε καταστρεπτικές συνέπειες για το οικοσύστηµα. Ποσότητες νιτρικών πάνω 50 κιλά/εκτάριο/έτος στο έδαφος µπορεί να οδηγούν σε κατάρρευση της βιοποικιλότητας.

Τάσεις της σύγχρονης γεωργίας Παραδοσιακή Γεωργία Βιοποικιλότητα Εντατική Γεωργία Εντατικοποίηση της Γεωργίας

Τάσεις της σύγχρονης γεωργίας Oι λιγότερο παραγωγικές, αναφερόµενες και ως «µειονεκτικές», περιοχές της ευρωπαϊκής υπαίθρου, που χαρακτηρίζονται, κυρίως, από παραδοσιακές γεωργοκτηνοτροφικές εκµεταλλεύσεις, ερηµώνουν εξαιτίας της γήρανσης του αγροτικού πληθυσµού και της µετανάστευσης των νέων στα αστικά κέντρα, ή σε ορισµένες περιπτώσεις µετατρέπονται σε εντατικές µονάδες αγροτικής εκµετάλλευσης. Οι περιοχές αυτές είτε εγκαταλείπονται εντελώς και καταλαµβάνονται από θαµνώδη ή/και δενδρώδη βλάστηση, οπότε µειώνεται η ετερογένεια του τοπίου λόγω της δάσωσης των ανοιχτών περιοχών ή αντικαθίστανται µε εξειδικευµένα κτηνοτροφικά συστήµατα, φυτείες δασοπονικών ή δενδροκοµικών ειδών.

Εξέλιξη & οικολογική σηµασία της γεωργίας Αλλαγές στη γεωργία Α. Εντατικοποίηση (Intensification) Οµογενοποίηση (Rationalisation) Κακή διαχείριση (Mis-management) Β. Εγκατάλειψη (Abandonment) Επιπτώσεις στη βιοποικιλότητα Καταστροφή των δοµικών στοιχείων του αγροτικού τοπίου και των βιοτόπων που είναι σηµαντικοί για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας, ιδιαίτερα τα ηµιφυσικά αγροοικοσυστήµατα (π.χ. λιβάδια) σε πεδινές περιοχές. Απώλεια της βιοποικιλότητας (αυτοφυής χλωρίδα και πανίδα) λόγω της ρύπανσης που οδηγεί σε κατάρρευση των οικοσυστηµάτων, µέσω της καταστροφής των οικολογικών σχέσεων και των τροφικών πλεγµάτων, στα οποία περιλαµβάνονται οι θηρευτές, οι επικονιαστές, η µικροπανίδα του εδάφους, κ.α. Απώλεια της αγροτικής γενετικής ποικιλότητας ειδών προσαρµοσµένων στις τοπικές συνθήκες (ντόπιες ποικιλίες αγροτικών φυτών και αυτόχθονες φυλές κτηνοτροφικών ζώων). Απώλεια της βιοποικιλότητας λόγω της καταστροφής τω ηµι-φυσικών αγροοικοσυστηµάτων και των «φυσικών χώρων» που αυτά διατηρούν. Απώλεια της τοπογραφικής ποικιλότητας και των ανοικτών εκτάσεων, κυρίως, σε ορεινές και νησιωτικές περιοχές λόγω δάσωσης αυτών. Απώλεια της αγροτικής γενετικής ποικιλότητας (αγροτικά φυτά και φυλές κτηνοτροφικών ζώων).

Τάσεις της σύγχρονης γεωργίας

Τάσεις της σύγχρονης γεωργίας Στην ελληνική ύπαιθρο, η εντατικοποίηση της γεωργίας, που έχει σηµειωθεί µε την ένταξη της Ελλάδας στην Ε.Ε. το 1981 και την εφαρµογή της ΚΑΠ στους διάφορους τοµείς της αγροτικής παραγωγής, είναι ιδιαίτερα έντονη στις πεδινές περιοχές όπως και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Η εφαρµογή των προγραµµάτων αναδιάρθρωσης καλλιεργειών - χωρίς να λαµβάνονται υπ όψιν οι τοπικές ιδιαιτερότητες κάθε περιοχής- και η σύνδεση της παραγωγής µε τη λήψη επιδοτήσεων, σε συνδυασµό µε τον αναδασµό της αγροτικής γης οδήγησαν σε µετάβαση από τις ήπιες παραδοσιακές σε σύγχρονες µορφές εντατικής καλλιέργειας. Είδη όπως το βαµβάκι -η ευρωπαϊκή εξάπλωση του οποίου εντοπίζεται, κυρίως, στην Ελλάδα- και η ελιά έχουν κυριαρχήσει, το πρώτο ιδιαίτερα σε πεδινές περιοχές όπως ο Θεσσαλικός κάµπος και η ελιά στην Κεντρική και Νότια Ελλάδα. Τα δυο αυτά είδη καλύπτουν χιλιάδες στρέµµατα µονοκαλλιεργειών και η υπερεντατική καλλιέργεια τους έχει οδηγήσει σε καταστροφή πολλών ηµιφυσικών οικοσυστηµάτων και µεγάλου µέρους των δοµικών στοιχείων του αγροτικού τοπίου.

Τάσεις της σύγχρονης γεωργίας Αναδασµός της αγροτικής γης

Τάσεις της σύγχρονης γεωργίας Στις ορεινές και νησιωτικές περιοχές, που η παραγωγικότητα είναι µικρή, η γεωργία εγκαταλείπεται µε συνέπεια τη διάβρωση των εδαφών που συντηρούσαν το γόνιµο χώµα και το νερό και αντικατάσταση των αγροτικών εκτάσεων και των βοσκοτόπων από δασική ή θαµνώδη βλάστηση, που έχει συχνά µικρότερη βιοποικιλότητα από τις γεωργικές εκµεταλλεύσεις. Παρότι η κτηνοτροφία έχει µειωθεί σηµαντικά σε πολλές περιοχές όπως η Στερεά Ελλάδα, σε άλλες όπως η Κρήτη έχει αυξηθεί υπερβολικά κυρίως, λόγω του καθεστώτος των επιδοτήσεων που εφαρµόστηκε για την κτηνοτροφία από την ΚΑΠ. Στις περιοχές όπου γίνεται υπερβόσκηση συχνές είναι και οι πυρκαγιές, κυρίως, από κτηνοτρόφους για την δηµιουργία βοσκοτόπων, οι οποίες οδηγούν σε υποβάθµιση των οικοσυστηµάτων αυτών η οποία, σε αρκετές περιπτώσεις, είναι µη αναστρέψιµη καθώς καταστρέφεται η βλάστηση και χάνεται το γόνιµο έδαφος.

3ο ΜΕΡΟΣ Κοινή Αγροτική Πολιτική & Περιβάλλον

ΚΑΠ & Περιβάλλον Η γεωργία θεωρείται ως ένας από τους πιο σηµαντικούς οικονοµικούς τοµείς της Ευρωπαϊκής Ένωσης καθώς της αναλογεί ένα µεγάλο ποσοστό του προϋπολογισµού της Ε.Ε., αλλά και γιατί ένα µεγάλο τµήµα του πληθυσµού και της έκτασης της επηρεάζονται από τις αγροτικές δραστηριότητες. Η εφαρµογή µιας Κοινής Αγροτικής Πολιτικής στα πλαίσια της ενωµένης Ευρωπαϊκής Ένωσης προέκυψε, αρχικά, από την ανάγκη να διασφαλιστεί το ταχύτερο δυνατό η εξασφάλιση τροφίµων σε µια περίοδο ανεπάρκειας, µετά τον Β παγκόσµιο πόλεµο, και για να βελτιωθεί το επίπεδο ζωής του αγροτικού πληθυσµού. Η ΚΑΠ στόχευε στην αύξηση της παραγωγής µε την εντατικοποίηση της γεωργίας και κτηνοτροφίας, πρακτική που οδήγησε σταδιακά σε υπερπαραγωγή προϊόντων και σε εξάρτηση των αγροτών από τις επιδοτήσεις, οι οποίες δίνονταν αναλογικά µε το ύψος της παραγωγής, ενώ αγνοήθηκε εντελώς η περιβαλλοντική διάσταση των αγροτικών οικοσυστηµάτων.

ΚΑΠ & Περιβάλλον Σηµαντικές αλλαγές στην ΚΑΠ: 1992: Γεωργοπεριβαλλοντικά Μέτρα 1999: Αειφόρος ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών (2 ος Πυλώνας ΚΑΠ) 2003: Ενιαία ενίσχυση ανά εκµετάλλευση & Πολλαπλή συµµόρφωση 2005: Προστασία της βιοποικιλότητας και διατήρηση γεωργικών και δασοπονικών συστηµάτων υψηλής φυσικής αξίας 2008: Διαγνωστικός έλεγχος της ΚΑΠ

ΚΑΠ & Περιβάλλον Η αναθεώρηση της ΚΑΠ το 1992 συµπεριέλαβε, για πρώτη φορά, την υποχρέωση των κρατών-µελών να «ενσωµατώσουν» την προστασία του περιβάλλοντος στις αγροτικές πολιτικές τους µέσα από τα «συνοδευτικά µέτρα για την ύπαιθρο». Σε αυτά περιλαµβάνονταν τα Γεωργο-Περιβαλλοντικά Μέτρα (ΓΠΜ) του Αγρο-Περιβαλλοντικού Κανονισµού 2078/92 και οι πριµοδοτήσεις για την εκτατικοποίηση σε ορισµένους τοµείς της κτηνοτροφίας, µέτρα που αποτέλεσαν σηµείο καµπής για την αλλαγή της ΚΑΠ σε σχέση µε το περιβάλλον.

ΚΑΠ & Περιβάλλον Η µεταρρύθµιση της ΚΑΠ το 1999 περιλάµβανε την υιοθέτηση κανονισµών που προωθούσαν ακόµη περισσότερο την περιβαλλοντική διάσταση της γεωργίας. Οι Κανονισµοί 1257/1999 (για την αγροτική ανάπτυξη) και 1259/1999 («οριζόντιος κανονισµός» που καλύπτει όλες τις άµεσες πληρωµές που θεσπίστηκαν στο πλαίσιο της ΚΑΠ), οι οποίοι περιλαµβάνονταν στην Αγροτική Αναπτυξιακή Στρατηγική της «Agenda 2000» (Πρόγραµµα Δράσης 2000), συνέβαλαν στην ένταξη περιβαλλοντικών απαιτήσεων στις νέες µεταρρυθµίσεις της ΚΑΠ του 1999. Από το Πρόγραµµα Δράσης 2000 και µετά η ΚΑΠ αναδιοργανώθηκε σε 2 τοµείς δραστηριότητας και εκτός από τον 1ο Πυλώνα -που αφορούσε στην πολιτική στήριξης της αγοράς και του εισοδήµατος- απέκτησε και έναν 2ο (Πυλώνα) που αφορά στην αειφόρο ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών και στηρίζεται στις αρχές της «πολλαπλής συµµόρφωσης», της «ορθής γεωργικής πρακτικής», της «άµεσης στήριξης εισοδήµατος» και του «διαφορισµού».

ΚΑΠ & Περιβάλλον Το Πρόγραµµα Δράση 2000 διατήρησε τον υποχρεωτικό χαρακτήρα των γεωργοπεριβαλλοντικών προγραµµάτων για τα κράτη µέλη. Επιπλέον, στα σχέδια για την αγροτική ανάπτυξη (Κανονισµός 1257/1999), που εντάσσονται στο πλαίσιο του δεύτερου πυλώνα, τα κράτη µέλη όρισαν και τους Κώδικες Ορθής Γεωργικής Πρακτικής (ΚΟΓΠ) σε εθνικό ή περιφερειακό επίπεδοo για την προστασία του περιβάλλοντος. Σηµαντικό στοιχείο της αναθεώρησης του 1999 ήταν και η αναφορά στη διαχείριση αγροτικών περιοχών µε µεγάλη αξία για τη βιοποικιλότητα, πολλές από τις οποίες είναι ενταγµένες στο δίκτυο των περιοχών NATURA 2000.

ΚΑΠ & Περιβάλλον Οι κανονισµοί που υιοθετήθηκαν το 2003 (Κανονισµός 1782/2003 και 1783/2003) για την αγροτική παραγωγή και την ανάπτυξη της υπαίθρου περιλαµβάνουν σηµαντικές µεταρρυθµίσεις σχετικά µε την εφαρµογή των αρχών της «Agenda 2000» και αντιπροσωπεύουν τις πιο ριζικές αλλαγές στην ΚΑΠ από τη δηµιουργία της, το 1958. Σύµφωνα µε αυτούς, οι ενισχύσεις για πολλά προϊόντα αποσυνδέονται από την παραγωγή και αυξάνονται οι άµεσες πληρωµές στους γεωργούς, ανεξάρτητα του είδους και του όγκου παραγωγής. Οι νέες ενισχύσεις αποτελούν την ονοµαζόµενη «ενιαία ενίσχυση ανά εκµετάλλευση» και προϋπόθεση για την καταβολής της είναι η «πολλαπλή συµµόρφωση» των γεωργών, δηλαδή, η τήρηση κανόνων για το περιβάλλον, τις συνθήκες διαβίωσης των ζώων, προτύπων υγιεινής και διατήρησης του φυσικού τοπίου (Κανονισµός 1782/2003). Η «πολλαπλή συµµόρφωση», καθώς και ο «διαφορισµός» καθίστανται πλέον υποχρεωτικά µέτρα για τις χώρες της Ε.Ε.

ΚΑΠ & Περιβάλλον Η προστασία της βιοποικιλότητας και η διατήρηση γεωργικών και δασοπονικών συστηµάτων υψηλής φυσικής αξίας εντάσσονται στις προτεραιότητες του Άξονα 2 των Κοινοτικών Στρατηγικών Κατευθυντήριων Γραµµών. Οι προτεραιότητες αυτές έχουν ενσωµατωθεί στο νέο Κανονισµού Αγροτικής Ανάπτυξης του 2005 (Κανονισµός 1698/2005) για την αεφορική διαχείριση των αγροτικών και δασικών γαιών. Το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταµείο Αγροτικής Ανάπτυξης για το 2007-2013 έχει ορίσει µια σειρά από µέτρα, τα οποία τα Κράτη Μέλη της Ε.Ε. οφείλουν να εντάξουν στα εθνικά προγράµµατα Αγροτικής Ανάπτυξης για την επίτευξη των παραπάνω στόχων. Σε αυτά περιλαµβάνονται και οι ενισχύσεις NATURA 2000, οι γεωργοπεριβαλλοντικές ενισχύσεις, οι δασοπεριβαλλοντικές ενισχύσεις και η στήριξη για µη παραγωγικές επενδύσεις, µέτρα µέσα από τα οποία µπορεί να γίνει εφικτή και η χρηµατοδότηση του δικτύου NATURA 2000.

ΚΑΠ & Περιβάλλον Οι τελευταίες εξελίξεις για τη γεωργία στην Ε.Ε. αφορούν τον «Διαγνωστικό Έλεγχο» της ΚΑΠ που ισχύει από το 2008. Μεταξύ των άλλων µέτρων, προβλέπεται η κατάργηση της αγρανάπαυσης και η απλοποίηση της πολλαπλής συµµόρφωσης. Αποσυνδέεται η χορήγηση άµεσων ενισχύσεων στους γεωργούς. Προστίθενται νέες απαιτήσεις ώστε να διασφαλιστούν τα περιβαλλοντικά οφέλη της αγρανάπαυσης και να βελτιωθεί η διαχείριση των υδάτων. Προβλέπεται ο εκσυγχρονισµός της ΚΑΠ ώστε να αντιµετωπιστούν οι νέες προκλήσεις όπως η κλιµατική αλλαγή.

ΚΑΠ & Περιβάλλον Η ενσωµάτωση των γεωργοπεριβαλλοντικών µέτρων στην Κοινή Αγροτική Πολιτική της Ε.Ε. -πέραν της ενίσχυσης των αγροτώνδιασφαλίζει και την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος, καθώς τα µέτρα αυτά συµβάλουν στη διατήρηση της βιοποικιλότητας µέσα στα αγροτικά οικοσυστήµατα και σήµερα, επιπλέον, στην αντιµετώπιση της κλιµατικής αλλαγής. Γεωργοπεριβαλλοντικά µέτρα άρχισαν να εφαρµόζονται σε εθνικό επίπεδο στις διάφορες χώρες της Ευρώπης, ήδη, από τα µέσα τις δεκαετίας του 1980 (Δανία, Μεγάλη Βρετανία, Γερµανία), ενώ τα µέτρα αυτά απέκτησαν µια πιο ευρεία εφαρµογή µέσα στη δεκαετία του 1990 µε την υιοθέτηση, όπως ήδη αναφέρθηκε, του Αγρο- Περιβαλλοντικού Κανονισµού 2078/92. Σύµφωνα µε τους κανονισµούς αυτούς στους αγρότες που συµµετέχουν στα µέτρα καλύπτεται το κόστος εφαρµογής και δίνονται αντισταθµιστικές αποζηµιώσεις ενδεχόµενης απώλειας από την εφαρµογή αυτών. Ελάχιστη περιβαλλοντική δέσµευση που πρέπει να τηρούν οι αγρότες που ενδιαφέρονται να ενταχθούν σε γεωργοπεριβαλλοντικά προγράµµατα είναι η εφαρµογή των ΚΟΓΠ που σχεδιάστηκαν για τον κανονισµό 1927/1999.

ΚΑΠ & Περιβάλλον Ποσοστό (%) από την αγροτική γη που καλύπτεται από οργανική γεωργία ανά χώρα της ΕΕ, από το 2000 έως το 2007 (Eurostat, 2009).

4ο ΜΕΡΟΣ Γεωργία & Ορνιθοπανίδα

Γεωργία & Ορνιθοπανίδα Ο άνθρωπος έχει διαµορφώσει εδώ και χιλιάδες χρόνια το ευρωπαϊκό τοπίο µέσω των αγροτικών δραστηριοτήτων του, µετατρέποντας τα φυσικά οικοσυστήµατα σε ηµιφυσικά περιβάλλοντα όπως τα χορτολίβαδα, τα δασολίβαδα, τα θαµνοτόπια, αλλά και σε εντελώς τεχνητά οικοσύστηµα όπως οι ετήσιες και πολυετείς καλλιέργειες. Η άγρια ζωή κατόρθωσε να προσαρµοστεί σε πολλά από αυτά και, σε κάποιες περιπτώσεις, εξαρτάται πλέον από τη διατήρηση τους. Σηµαντικός είναι ο αριθµός ειδών της ορνιθοπανίδας που έχουν προσαρµοστεί σε αυτά και υπάρχουν είδη των οποίων η επιβίωση εξαρτάται από τη διατήρηση των βιοτόπων αυτών.

Γεωργία & Ορνιθοπανίδα Τα αγροτικά οικοσυστήµατα έχουν χωριστεί σε 7 κατηγορίες µε βάση τις κύριες χρήσεις γης σε αυτά: 1. Αροτραίες καλλιέργειες και λειµώνες, 2. Πρωτογενείς και δευτερογενείς στέπες, 3. Ορεινά λιβάδια, 4. Υγρολίβαδα, 5. Ορυζώνες, 6. Πολυετείς καλλιέργειες 7. Δασολίβαδα

Τύπος Αγροτικού Οικοσυστήµατος Αροτραίες καλλιέργειες και λειµώνες (βελτιωµένα χορτολίβαδα) Στέπες (Ποολίβαδα, Ψευδοστέπες) Ορεινά Λιβάδια Υγρολίβαδα Ορυζώνες Πολυετείς Καλλιέργειες Δασολίβαδα Περιγραφή Βιοτόπων Αγροτικές εκτάσεις που οργώνονται και καλλιεργούνται για την παραγωγή τροφίµων, καθώς και λιβαδικές εκτάσεις που έχουν βελτιωθεί µε χρήση φυτοφαρµάκων, λιπασµάτων και άρδευσης. Ανοιχτές εκτάσεις µε χαµηλή βλάστηση, χωρίς δένδρα, φυσικές ή ανθρωπογενείς. Οι ψευδοστέπες αποτελούνται από εκτατικές, µικτές καλλιέργειες σιτηρών ή κτηνοτροφικών φυτών, ή χορτολίβαδα, όπου γίνεται αµειψισπορά και αγρανάπαυση. Εκτάσεις µε λιβάδια και θαµνώδη βλάστηση που βρίσκονται πάνω από τα δασο-όρια. Εποχιακή βόσκηση από κοπάδια που µεταφέρονται από τα πεδινά. Λιβαδικές εκτάσεις που κατακλύζονται περιοδικά µε νερό, και περιλαµβάνουν εκτάσεις γύρω από ποτάµια και λίµνες που πληµµυρίζουν, και παράκτια τέλµατα που βόσκονται. Καλλιέργειες ρυζιού που πληµµυρίζουν περιοδικά και καλύπτουν εκτάσεις σε µεγάλους υγρότοπους της νότιας και ανατολικής Ευρώπης. Εκτάσεις µε δεντρώδεις καλλιέργειες που οι καρποί συγκοµίζονται σε ετήσια βάση όπως οι ελαιώνες, τα αµπέλια και οι οπωρώνες. Στα όρια των καλλιεργειών εκτεταµένοι φυτοφράκτες. ασωµένες, ηµι-φυσικές εκτάσεις µε βελανιδιές και ελιές, µε ανοικτή δοµή που χρησιµοποιούνται ως βοσκοτόπια (χαρακτηριστικά παραδείγµατα είναι τα dehesas στην Ισπανία, τα Montados στην Πορτογαλία και τα εκτεταµένα Βελανιδοδάση της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδας). Χαρακτηριστικά Είδη Πουλιών Προτεραιότητας Κοκκινολαιµόχηνα, Βασιλαετός, Κιρκινέζι, Ορτυκοµάνα, Αγριόγαλος, Λευκοπελαργός, Βλάχος, Γκιώνης. Βασιλαετός, Κιρκινέζι, Χαµωτίδα, Αετογερακίνα, Λιβαδοπέρδικα, Γαλιάντρα, Μικρογαλιάντρα, Πετροτριλίδα, Χαλκοκουρούνα. Γυπαετός, Όρνιο, Ορτυκοµάνα, Πετροκότσυφας,Χρυσαετός, Σπιζαετός, Πετροπέρδικα. Κραυγαετός, Νανόχηνα, Ορτυκοµάνα, Βουρλοποταµίδα, Διπλοµπεκάτσινο, Οχθοτούρλι. Νυχτοκόρακας, Χουλιαροµύτα, Χαλκόκοτα Κρυπτοτσικνιάς, Πορφυροτσικνιάς, Αργυροτσικνιάς, Λευκοπελαργός,Νεροχελίδονο. Γκιώνης, Λιοστριτσίδα, Κοκκινοκεφαλάς,Παρδαλοκεφαλάς, Βλάχος, Ωρφεοστριτσίδα. Βασιλαετός, Σταυραετός, Χαλκοκουρούνα, Μελισσοφάγος, Πράσινος Δρυοκολάπτης, Τσαλαπετεινός,Γκιώνης, Δεντροσταρήθρα, Λαλοτσιροβάκος.

Γεωργία & Ορνιθοπανίδα Τα πούλια των αγροτικών οικοσυστηµάτων περιλαµβάνουν είδη που προσαρµόστηκαν και έχουν εξειδικευθεί να ζουν σε αυτά σε κάποια στάδια του βιολογικού τους κύκλου για να τραφούν ή να φωλιάσουν, όπως η γαλιάντρα, το κιρκινέζι, κ.α., και είδη που απαντώνται σε µεγαλύτερο εύρος βιότοπων όπως η γερακίνα. Τα περισσότερα είδη πουλιών των αγροτικών οικοσυστήµατων έχουν καταγραφεί σε αροτραίες καλλιέργειες και στέπες, ενώ οι ορυζώνες και τα ορεινά λιβάδια συγκεντρώνουν τα λιγότερα είδη. Οι στεπικές εκτάσεις και τα ορεινά λιβάδια είναι οι πιο σηµαντικοί βιότοποι για τα πουλιά που έχουν εξειδικευθεί να ζουν σε τέτοια περιβάλλοντα και εξαρτούν άµεσα την επιβίωση τους από αυτά. Η σηµασία της µελέτης των πουλιών σε αγροτικά οικοσυστήµατα είναι πολύ µεγάλη, αφού στις µέρες µας το 1/3 των εκτάσεων, προς εκµετάλλευση, της γης καταλαµβάνεται από τη γεωργία.

Τύπος Βιοτόπου Αροτραίες Καλλιέργειες και Λιβάδια Αριθµός Ειδών σε Αγροτικά Οικοσυστήµατα της Ευρώπης Σύνολο Ειδών Αριθµός ειδών που έχουν τον κύριο πληθυσµό τους στο βιότοπο αυτό Συνολικός αριθµός ειδών προτεραιότητας Αριθµός ειδών µε Δυσµενές Καθεστώς Διατήρησης 122 20 (16%) * 81 52 Στέπες 80 28 (35%) 63 53 Υγρολίβαδα 64 3 (5%) 37 30 Πολυετείς Καλλιέργειες 59 0 (0%) 37 23 Δασολίβαδα 56 2 (4%) 37 23 Ορεινά Λιβάδια 42 12 (29%) 33 24 Ορυζώνες 36 1 (5%) 21 20 *ο αριθµός στην παρένθεση είναι το ποσοστό από το συνολικό αριθµό ειδών στο συγκεκριµένο βιότοπο

Γεωργία & Ορνιθοπανίδα Χαρακτηριστικό είδος των αγροοικοσυστηµάτων που προσαρµόστηκε και έχει εξειδικευθεί να ζει σε αυτά σε κάποια στάδια του βιολογικού του κύκλου για να τραφεί ή να φωλιάσει είναι ο αγριόγαλος (Otis tarda) Προσαρµόστηκε στα αγροτικά οικοσυστήµατα της Ευρώπης από τις πρωτογενούς διαδοχής στέπες που αποτελούν τον φυσικό του βιότοπο και διατηρούνταν για αιώνες από τα διάφορα φυτοφάγα θηλαστικά σε δευτερογενείς στέπες και εκτατικές καλλιέργειες σιτηρών, οι οποίες σήµερα διατηρούνται σε αυτή τη µορφή από τη βόσκηση των κτηνοτροφικών ζώων και τις ήπιες γεωργικές πρακτικές. Καθώς οι φυσικοί βιότοποι του αγριόγαλου έχουν πλέον σχεδόν εξαφανιστεί στην Ευρώπη, η επιβίωση του εξαρτάται άµεσα από τη διατήρηση των συγκεκριµένων αγροτικών οικοσυστηµάτων.

Γεωργία & Ορνιθοπανίδα Άλλο παράδειγµα ειδών που προσαρµόστηκαν από το φυσικό περιβάλλον τους στα αγροτικά είναι οι κεφαλάδες, οι οποίοι ζούσαν αρχικά σε δάση µε φυσικά ανοίγµατα που δηµιουργούνταν µε φυσικές διεργασίες όπως οι φωτιές και οι ανεµοθύελλες. Η υλοτόµηση των δασών και η δηµιουργία ανοικτών καλλιεργούµενων εκτάσεων µε φυτοφράκτες και συστάδες δένδρων γύρω από τους αγρούς έχουν δηµιουργήσει χώρους που µοιάζουν µε τους φυσικούς βιότοπους των ειδών αυτών, τα οποία φωλιάζουν πλέον σε φυτοφράκτες ή δέντρα και τρέφονται στις χαµηλές καλλιέργειες.

Γεωργία & Ορνιθοπανίδα 173 είδη της ορνιθοπανίδας που ζουν στα αγροτικά οικοσυστήµατα της ευρωπαϊκής υπαίθρου -αριθµός που αντιστοιχεί περίπου στο 1/3 του συνολικού αριθµού των πουλιών της Ευρώπης- βρίσκονται σήµερα υπό καθεστώς προστασίας. Πολλά από αυτά τα είδη εξαρτώνται άµεσα από τις γεωργικές δραστηριότητες για τη συµπλήρωση του βιολογικού τους κύκλου. Το 70% αυτών των ειδών (116) είναι απειλούµενα και ορισµένα κινδυνεύουν µε εξαφάνιση, λόγω των δραµατικών µειώσεων των πληθυσµών τους στις αγροτικές περιοχές της Ευρώπης. Τα πιο σηµαντικά αγροτικά οικοσυστήµατα για τα απειλούµενα είδη της Ευρώπης είναι οι στεπικές εκτάσεις (ποολίβαδα, στέπες σιτηρών, κλπ).

Συγκεντρωτική κατανοµή 102 ειδών προτεραιότητας της ορνιθοπανίδας που ζουν σε αγροτικά οικοσυστήµατα και βρίσκονται υπό Δυσµενές Καθεστώς Διατήρησης στην Ευρώπη

Γεωργία & Ορνιθοπανίδα Η σηµαντικότητα των αγροτικών περιοχών για την ορνιθοπανίδα φαίνεται από το ότι ένα µεγάλο ποσοστό αυτών περιλαµβάνονται στο δίκτυο των Σηµαντικών Περιοχών για τα Πουλιά της Ευρώπης (ΣΠΠΕ). Οι περιοχές αυτές έχουν καθοριστεί βάσει κριτηρίων που έχει ορίσει το BirdLife International και στοχεύουν στη προστασία της ορνιθοπανίδας. Στο πλαίσιο σχεδιασµού του δικτύου NATURA 2000 των χωρών της Ε.Ε, ένα σηµαντικό τµήµα των ΣΠΠΕ έχουν αποκτήσει σήµερα καθεστώς ειδικής προστασίας (Ζώνες Ειδικής Προστασίας- ΖΕΠ). Στο 65% των ΣΠΠΕ περιλαµβάνονται και αγροτικές δραστηριότητες (γεωργία και κτηνοτροφία), χωρίς όµως να αποτελούν την κύρια χρήση γης σε αυτές τις περιοχές. Η γεωργία και η κτηνοτροφία αποτελούν την κύρια ανθρώπινη δραστηριότητα σε 17% των ΣΠΠΕ. Σύµφωνα µε τα ίδια στοιχεία, εκτός από την εντατικοποίηση και η εγκατάλειψη των αγροτικών πρακτικών θεωρείται σηµαντική απειλή για τα πουλιά σε 609 ΣΠΠ της Ευρώπης, καθώς χάνονται σηµαντικά χαρακτηριστικά των οικοσυστηµάτων αυτών των περιοχών που ευνοούν τη διατήρηση υψηλής βιοποικιλότητας.

Γεωργία & Ορνιθοπανίδα Ποσοστό των Σηµαντικών Περιοχών για τα Πουλιά της Ευρώπης (ΣΠΠΕ) στις χώρες της Ευρώπης που απειλούνται από την εντατικοποίηση της γεωργίας

Γεωργία & Ορνιθοπανίδα Όσον αφορά τις Σηµαντικές Περιοχές για τα Πουλιά της Ελλάδας υπάρχουν 196 ΣΠΠΕ, το 90% των οποίων περιλαµβάνουν αγροτικές χρήσεις γης, ποσοστό πολύ µεγαλύτερο από αυτό της υπόλοιπης Ευρώπης. Η εντατικοποίηση της γεωργίας αποτελεί σηµαντική απειλή για το 50% των ΣΠΠ της Ελλάδας, ενώ για το 27% των περιοχών αυτών η εντατικοποίηση της γεωργίας θεωρείται ως η σηµαντικότερη απειλή για τα πουλιά. Οι κύριοι πυρήνες του µεγαλύτερου ποσοστού των ΣΠΠ της Ελλάδας έχουν µετατραπεί σε ΖΕΠ και έχουν προταθεί για ένταξη στο δίκτυο NATURA 2000.

Γεωργία & Ορνιθοπανίδα

Γεωργία & Ορνιθοπανίδα Τα πουλιά θεωρούνται ως οι πλέον αξιόπιστοι βιολογικοί δείκτες (bio-indicators) για την µελέτη της επίδρασης της σύγχρονης γεωργίας στο φυσικό περιβάλλον και τη βιοποικιλότητα. Έχουν µελετηθεί αρκετά σε σχέση µε άλλες οµάδες οργανισµών και αντανακλούν τις επιπτώσεις από τις αρνητικές επιδράσεις και σε άλλα είδη (φυτά, έντοµα, µικρά θηλαστικά), Πολλά είδη βρίσκονται στην κορυφή της τροφικής πυραµίδας και αλληλεπιδρούν έντονα µε το περιβάλλον τους (π.χ. αρπακτικά πουλιά).

Γεωργία & Ορνιθοπανίδα Τα δεδοµένα παρακολούθησης των πουλιών σε βάθος χρόνου χρησιµοποιούνται και ως δείκτες της γενικής κατάστασης του φυσικού περιβάλλοντος στο σύνολο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.). Οι δείκτες αυτοί παρέχουν µια ουσιαστική βάση για τη αξιολόγηση της προόδου της Ε.Ε. και των ευρωπαϊκών στόχων, όπως ήταν η ανάσχεση της απώλειας της βιοποικιλότητας έως το 2010. Είναι αξιοσηµείωτο ότι ο δείκτης των αγροτικών πουλιών (Farmland Bird Index) περιλαµβάνεται στους δοµικούς και αειφορικούς δείκτες ανάπτυξης της Ε.Ε., ενώ σε ορισµένες χώρες της Ε.Ε. αποτελεί έναν από τους βασικούς δείκτες της ποιότητας ζωής (π.χ. Μεγάλη Βρετανία).

Γεωργία & Ορνιθοπανίδα Population Index (1980=100) 140 120 100 80 60 Other common birds (25) Common forest birds (33) Common farmland birds (19) 40 EBCC/RSPB/BirdLife/Statistics Netherlands 1980 1985 1990 1995 2000 2005 Year Population index (1990=100%) 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 1980 1984 1988 1992 1996 2000 Year

Απειλές από την εντατικοποίηση της Γεωργίας για τα Πουλιά 1. Αυξηµένη χρήση φυτοφαρµάκων και λιπασµάτων που οδηγεί σε µείωση της τροφής (εντοµοπανίδα, σπόροι), αλλά και άµεση δηλητηρίαση των πουλιών. 2. Μείωση της ετερογένειας των βιοτόπων, λόγω αύξησης του µεγέθους των αγροτεµαχίων και µηχανοποίησης των καλλιεργειών. 3. Καταστροφή των φυτοφρακτών, µεγάλων δέντρων, µικρών λιµνών και άλλων δοµικών στοιχείων του αγροτικού τοπίου που θεωρούνται ως µη-παραγωγικοί χώροι. 4. Αύξηση των εντατικών και µείωση των εκτατικών καλλιεργειών σιτηρών και άλλων ετήσιων καλλιεργειών. 5. Αλλαγή του χρόνου θερίσµατος των σιτηρών (πρώιµες συγκοµιδές και µε περισσότερες κοπές) και καταστροφή των φωλιών ειδών που φωλιάζουν στο έδαφος. 6. Κάψιµο των υπολειµµάτων των καλλιεργειών που παίζουν σηµαντικό ρόλο στην επιβίωση των πουλιών παρέχοντας τους τροφή, ιδιαίτερα κατά τους χειµερινούς µήνες. 7. Εντατικοποίηση της διαχείρισης ηµι-φυσικών οικοσυστηµάτων, όπως τα χορτολίβαδα και οι βοσκότοποι, µε δηµιουργία λειµώνων και αποξήρανση των υγρολίβαδων. 8. Μείωση του αριθµού των κτηνοτροφικών ζώων ελεύθερης βοσκής και αύξηση του ποσοστού ενσταυλισµού αυτών. 9. Αλλαγή των παραδοσιακών καλλιεργητικών πρακτικών (αντικατάσταση των σανοδεµάτων από τα σιλό). 10. Εγκατάλειψη της γεωργίας στις ορεινές και νησιωτικές περιοχές και δάσωση εκτάσεων µε µεγάλη ετερογένεια και οικολογική αξία. Πληθυσµοί Πουλιών 1970-1990 Είδη πουλιών και ποσοστό % µείωσης του πληθυσµού τους την περίοδο 1980-2002 Καληµάνα -63,5% Τρυγόνι -60,6% Κουκουβάγια -58,1% Σταρήθρα -39,7% Χελιδόνι -24,5% Κιτρινοσουσουράδα -34,1% Ψαρόνι -48,7% Βουνοσπουργίτης -82,1% Μαυρολαίµης -14,6% Βραχοκιρκίνεζο -14,7% Φανέτο -52,1% Φλώρος -15,7% Καµποτσίχλονο -66,2% Χρυσοτσίχλονο -39,3% Μειώσεις των πληθυσµών των πουλιών των Αγροτικών οικοσυστηµάτων της Ευρώπης την περίοδο 1970-1990. Σύνολο ειδών (139) ασικά είδη (41) Αγροτικά είδη (20) Μεγάλη Μείωση Μέτρια Μείωση Μικρή Μείωση

Καταστροφή ηµι-φυσικών αγροτικών εκτάσεων Εγγειοβελτιωτικά έργα για άρδευση των αγρών Αύξηση των ενσταυλισµένων ζώων «Βελτίωση» Λιβαδιών/ τεχνητοί λειµώνες Αποξήρανση υγρολίβαδων Αλλαγή καλλιεργητικών πρακτικών Αλλαγή στα καλλιεργούµενα είδη Μετατόπιση της εποχής συγκοµιδής Αυξηµένη χρήση φυτοφαρµάκων Αυξηµένη χρήση λιπασµάτων Εγκατάλειψη µικτών καλλιεργειών Απώλεια/ µείωση των Περιθωρίων των αγρών Μηχανοποίηση καλλιεργειών Γεωργικές Πρακτικές* Είδος Πουλιού Κιρκινέζι Χ ΧΧ ΧΧ Χαµωτίδα ΧΧ ΧΧ ΧΧ ΧΧ Λιβαδοπέρδικα Χ ΧΧ? ΧΧ Χ Πετροτριλίδα Χ ΧΧ ΧΧ Καληµάνα ΧΧ ΧΧ ΧΧ Χ ΧΧ Χ Μπεκατσίνι ΧΧ Χ Τρυγόνι Χ ΧΧ ΧΧ Σταρήθρα Χ ΧΧ ΧΧ ΧΧ ΧΧ ΧΧ Χ Τσίχλα ΧΧ Χ Σταχτοµυγοχάφτης Χ? Αετοµάχος? ΧΧ Χ Χ ΧΧ ΧΧ ΧΧ Ψαρόνι Χ Σπιτοσπουργίτης Χ Χ Χ Χ? Χωραφωσπουργίτης Χ Χ Χ Χ? Φανέτο Χ Χ Χ Χ? Χ Γαλιάντρα Χ ΧΧ ΧΧ ΧΧ ΧΧ? ΧΧ Καλαµοτσίχλονο Χ Χ Χ Χ? Χ Καµποτσίχλονο Χ Χ Χ Χ Χ Χ? Χ *Πρακτικές εντατικοποίησης της γεωργίας και επιπτώσεις τους στα πουλιά στις πεδινές αγροτικές περιοχές της Ευρώπης (ΧΧ= σοβαρή ένδειξη αρνητικής επίπτωσης, Χ= πιθανή αρνητική επίπτωση,? = ενδεχόµενη αρνητική επίπτωση)

Γεωργία & Ορνιθοπανίδα Η πλούσια γνώση που υπάρχει σχετικά µε πουλιά τα οποία ζουν σε αγροτικά οικοσυστήµατα έχει αξιοποιηθεί για την αξιολόγηση γεωργοπεριβαλλοντικών µέτρων, τα οποία στοχεύουν όχι µόνο στη διατήρηση της άγριας πανίδας, αλλά και στη βελτίωση της ποιότητας των τροφίµων και την προστασία του αγροτικού περιβάλλοντος και, συνολικά, στην αειφορική διαχείριση των αγροτικών οικοσυστηµάτων. Τα πουλιά εντάσσονται στους οικολογικούς δείκτες για την αξιολόγηση της αποτελεσµατικότητας εφαρµογής διαφόρων γενικών γεωργοπεριβαλλοντικών µέτρων όπως η βιολογική (οργανική) γεωργία, η περιοδική αγρανάπαυση γεωργικών εκτάσεων, η εκτατικοποίηση της βόσκησης, η διατήρηση της βιοποικιλότητας (αυτοφυής χλωρίδα και πανίδα) µε τη δηµιουργία και διατήρηση φυσικών χώρων µέσα στο αγροτικό τοπίο, κ.α.

Γεωργία & Ορνιθοπανίδα Οι οργανικές καλλιέργειες έχουν συνήθως µικρότερο µέγεθος, περιβάλλονται από φυτοφράκτες µεγαλύτερου ύψους και πλάτους και έχουν ακαλλιέργητα περιθώρια µε περισσότερα δένδρα σε σχέση µε τις συµβατικές εκµεταλλεύσεις. Επίσης, λόγω των ήπιων µορφών διαχειρίσεις των εκτάσεων µε βιολογικές καλλιέργειες, η παρουσία των πουλιών στα ασυγκόµιστα περιθώρια και τις παρυφές των αγρών είναι σηµαντικά µεγαλύτερη συγκριτικά µε τις συµβατικές καλλιέργειες όπου τέτοιοι φυσικοί χώροι απουσιάζουν εντελώς. Σηµαντικό ρόλο στην παρουσία των πουλιών παίζει και η µη χρησιµοποίηση ζιζανιοκτόνων που, εκτός από την αυτοφυή χλωρίδα, σκοτώνουν και τη µικροπανίδα, η οποία αποτελεί την τροφή πολλών ειδών πουλιών.

Γεωργία & Ορνιθοπανίδα Μεγάλη είναι η οικολογική αξία της αγρανάπαυσης -γεωργοπεριβαλλοντικό µέτρο που εισήχθηκε στην Ε.Ε. για τη µείωση των πλεονασµάτων της αγροτικής παραγωγής- καθώς αυτές οι εκτάσεις παρέχουν χώρους για φωλιάζοντα είδη σε µεγάλο εύρος εκτάσεων και λειτουργούν αντισταθµιστικά, κατά έναν τρόπο, ως προς τις γεωργικές πρακτικές που έχουν καταστρέψει σηµαντικούς βιοτόπους των αγροτικών πουλιών. Οι αγραναπαύσεις καλύπτονται κατά τους καλοκαιρινούς µήνες µε άγρια αυτοφυή βλάστηση που συντηρεί µια πλούσια µικροπανίδα, καθώς δεν γίνεται εφαρµογή αγροχηµικών ουσιών, και αποτελούν σηµαντική πηγή τροφής και καταφύγιο για τα πουλιά, προσοµοιάζοντας µε τα φυσικά χορτολιβαδικά οικοσυστήµατα. Οι εκτάσεις σε αγρανάπαυση είναι ιδιαίτερα σηµαντικές για τα σποροφάγα πουλιά, ιδιαίτερα όταν διατηρείται µεγάλη ποικιλία από αγριόχορτα που παράγουν πολλούς σπόρους.

Γεωργία & Ορνιθοπανίδα Στα προγράµµατα για τη διατήρηση των πουλιών περιλαµβάνονται προγράµµατα για την προστασία παγκόσµια απειλούµενων ειδών (κιρκινέζι, αγριόγαλος), ή βιοτόπων (ορυζώνες, δασολίβαδα, σιτηρά κ.α.) που είναι ιδιαίτερα σηµαντικοί για την ορνιθοπανίδα.

Γεωργία & Ορνιθοπανίδα Μεγάλη Βρετανία Μεγάλη Βρετανία Μεγάλη Βρετανία Χώρα Είδος Διάρκεια Αποτελέσµατα Πετροτριλίδα Χαµωτίδα Σιρλοτσίχλονο 1991-1999 Αύξηση από 150 ζευγάρια το 1991 σε 233 το 1999. Η µείωση του είδους ήταν ραγδαία ανάµεσα στο 1940 και 1980. 1993-1998 4,2% ετήσια αύξηση του πληθυσµού, συγκριτικά µε την ετήσια µείωση, κατά 3,5%, πριν την εφαρµογή των µέτρων. 1992-1998 Αύξηση του πληθυσµού του είδους κατά 82% σε περιοχές όπου έγινε εφαρµογή των µέτρων. Πορτογαλία Στεπικά είδη 1995-1997 Αύξηση των πληθυσµών του κιρκινεζιού, του αγριόγαλου και της ορτυκοµάνας. Ισπανία Παρυδάτια-υδρόβια σε ορυζώνες 1997-1999 Αύξηση ειδών (π.χ. ερωδιοί) σε οργανικές καλλιέργειες ρυζιού και σε ορυζώνες µε χειµερινή κατάκλυση των χωραφιών. Ιταλία Είδη σε υγρολίβαδα 1993-1999 Αύξηση στους πληθυσµούς ειδών όπως η νανοµουγκάνα, ο πορφυροτσικνιάς ο καλαµοκανάς, κ.α.

Γεωργία & Ορνιθοπανίδα Από τα πιο επιτυχηµένα παραδείγµατα εφαρµογής γεωργοπεριβαλλοντικων προγραµµάτων για την προστασία ειδών της ορνιθοπανίδας θεωρείται το πιλοτικό πρόγραµµα που ξεκίνησε από το 1992 από την RSBP (BirdLife Μεγάλης Βρετανίας) και την περιβαλλοντική οργάνωση English Nature στη Μεγάλη Βρετανία, για το σιρλοτσίχλονο στη περιοχή του Devon της Νότιας Αγγλίας. Το σιρλοτσίχλονο είναι ένα είδος που απαντάται σε πεδινές αγροτικές εκτάσεις µε φυτοφράκτες και ψηλά δένδρα, τρέφεται µε σπόρους και έντοµα και γενικά έχει πολύ εξειδικευµένες απαιτήσεις ως προς το βιότοπο στον οποίο ζει. Κατά τη δεκαετία του 1980 ο πληθυσµός του είδους στη Μεγάλη Βρετανία υπέστη δραµατική µείωση, λόγω των αλλαγών στις χρήσεις γης και συµπεριλήφθηκε στην Κόκκινη Λίστα για τα πουλιά της χώρας καθώς το 1989 είχαν αποµείνει µονάχα 114 ζευγάρια, κυρίως, στη Νότια Αγγλία.

Γεωργία & Ορνιθοπανίδα Μετά από εφαρµογή του προγράµµατος αυτού ο πληθυσµός του σιρλοτσίχλονου αυξήθηκε στα 453 ζευγάρια στις περιοχές εφαρµογής του µέτρου, µέσα στα επόµενα 6 χρόνια. Με βάση τα τελευταία δεδοµένα η αύξηση του είδους στη Μ. Βρετανία είναι σήµερα 700% σε σχέση µε τον αρχικό πληθυσµό Είναι, επίσης, ιδιαίτερα σηµαντικό το γεγονός ότι το 89% των αγροτών που έλαβαν µέρος στο πρόγραµµα θεωρούν σηµαντική τη συµµετοχή τους σε αυτό όχι µόνο για την χρηµατική αποζηµίωση, αλλά και για την προστασία του περιβάλλοντος.

Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας