ΜΑΡΙΑΣ ΒΑΪΡΑΜΗ ΦΙΛΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΠΑΙ ΙΩΝ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ: ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΤΙΣ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΣΧΟΛΙΚΗΣ & ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΠΑΝΕΠ. ΕΤΟΣ 2004-05 ΜΑΡΙΑΣ ΒΑΪΡΑΜΗ ΦΙΛΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΠΑΙ ΙΩΝ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ: ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΤΙΣ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2005

ΜΑΡΙΑΣ ΒΑΪΡΑΜΗ ΦΙΛΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΠΑΙ ΙΩΝ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ: ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΤΙΣ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ ΥΠΟΒΛΗΘΗΚΕ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Ηµεροµηνία Προφορικής Υποστήριξης: 25 Φεβρουαρίου 2005 Εξεταστική Επιτροπή Επικ. Καθηγήτρια Π. Βορριά (Επιβλέπουσα) Αν Καθηγήτρια Β. εληγιάννη-κουϊµτζή (Μέλος Τριµελούς Συµβουλευτικής Επιτροπής) Καθηγητής. Μαρκουλής (Μέλος Τριµελούς Συµβουλευτικής Επιτροπής) Καθηγητής Ν. Τερζής (Εξεταστής) Καθηγήτρια. Παπαδοπούλου (Εξεταστής) Αν. Καθηγητής Γ. Κιοσέογλου (Εξεταστής) Αν. καθηγήτρια Ε. Συγκολλίτου (Εξεταστής) ii

Μαρία Βαϊράµη Α.Π.Θ. «Φιλικές σχέσεις παιδιών σχολικής ηλικίας: Οικογενειακοί Παράγοντες που τις επηρεάζουν» «Η έγκριση της παρούσης ιδακτορικής ιατριβής από το Τµήµα Ψυχολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωµών του συγγραφέως» (Ν. 5343/1932.άρθρο 2002, παρ. 2) iii

Η ολοκλήρωση µιας διδακτορικής διατριβής είναι το τέλος µιας επίπονης και κοπιαστικής πορείας. Η εκπόνηση της παρούσας εργασίας δεν θα ήταν δυνατή χωρίς την καθοδήγηση και την ουσιαστική συµπαράσταση των παρακάτω ανθρώπων τους οποίους αισθάνοµαι την ανάγκη να ευχαριστήσω θερµά. Θα ήθελα να εκφράσω τις πιο θερµές µου ευχαριστίες στα µέλη της τριµελούς Συµβουλευτικής Επιτροπής. Στην επίκουρη καθηγήτρια κ. Γιώτα Βορριά η οποία είχε την κύρια ευθύνη για την καθοδήγησή µου στην εκπόνηση της διατριβής και προσέφερε απλόχερα πολύτιµες συµβουλές, αλλά κυρίως την αµείωτη και αδιάλειπτη ηθική συµπαράσταση της, από τα χρόνια των προπτυχιακών µου σπουδών µέχρι την εκπόνηση του ερευνητικού αυτού εγχειρήµατος. Θερµές ευχαριστίες οφείλω επίσης και στα άλλα δύο µέλη της συµβουλευτικής επιτροπής της διδακτορικής µου διατριβής, την αναπληρώτρια καθηγήτρια κ. Βασιλική εληγιάννη-κουϊµτζή για τις εξαιρετικά εποικοδοµητικές παρατηρήσεις και τις παροτρύνσεις της καθ όλη τη διάρκεια της συγγραφής της διατριβής και τον καθηγητή κ. ιοµήδη Μαρκουλή για την καθοδήγησή του, τα σχόλια και τις παρατηρήσεις του. Πολλές και θερµές ευχαριστίες οφείλω επίσης στον αναπληρωτή καθηγητή κ. Γρηγόρη Κιοσέογλου που προσέφερε αφειδώς σχόλια, συµβουλές, προτάσεις και υποδείξεις στην στατιστική επεξεργασία των δεδοµένων. Η βοήθεια του υπήρξε πολύτιµη. Θα ήταν παράλειψη αν στο ευχαριστήριο αυτό σηµείωµα δεν περιλαµβάνονταν ένα µεγάλο ευχαριστώ στους εκπαιδευτικούς, τα παιδιά και τους γονείς που συµµετείχαν στην έρευνα µε µεγάλη προθυµία, χωρίς τη συνεργασία των οποίων η διατριβή αυτή δεν θα µπορούσε να είχε πραγµατοποιηθεί Θα ήθελα ακόµη να ευχαριστήσω θερµά τους φίλους και συναδέλφους µε τους οποίους µοιράστηκα τις χαρές και αγωνίες, τις ευχάριστες και δύσκολες στιγµές που βίωσα στην πορεία εκπόνησης της διδακτορικής µου διατριβής και που ο κάθε ένας µε το δικό του ανεκτίµητο τρόπο στήριξαν αυτή εδώ την προσπάθεια. Τέλος, πολλά ευχαριστώ χρωστώ στην οικογένεια µου. ίχως την αµέριστη ηθική και υλική υποστήριξη τους η ολοκλήρωση της διατριβής αυτής θα παρέµενε ένα απραγµατοποίητο όνειρο. iv

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 13 I. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ 17 Α. ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΠΑΙ ΙΩΝ & ΕΦΗΒΩΝ: ΦΙΛΙΕΣ & ΗΜΟΤΙΚΟΤΗΤΑ 19 1. Εννοιολογικός Προσδιορισµός της φιλίας 20 2. Αναπτυξιακές διαφορές στην αντίληψη της έννοιας και των χαρακτηριστικών της φιλίας 22 2.1. Προσχολική ηλικία 22 2.2. Σχολική ηλικία 24 2.3. Εφηβεία 25 3. ιαφορές φύλου στην αντίληψη της έννοιας και των χαρακτηριστικών της φιλίας 27 4. Σηµασία της φιλίας στην ψυχοκοινωνική ανάπτυξη του παιδιού 29 5. Εννοιολογικός Προσδιορισµός της δηµοτικότητας 33 6. Χαρακτηριστικά δηµοφιλών και απορριπτέων παιδιών παράγοντες που επηρεάζουν τη δηµοτικότητα του παιδιού 34 Β. Η ΕΠΙ ΡΑΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΣΤΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΑΙ ΙΟΥ 7. Τρόποι επίδρασης των γονέων στις αλληλεπιδράσεις των παιδιών 38 8. Θεωρητικές προσεγγίσεις της επίδρασης των διαπροσωπικών σχέσεων της οικογένειας στην κοινωνική συµπεριφορά των παιδιών 40 8.1. Θεωρία της κοινωνικής µάθησης 41 8.2. Θεωρία του δεσµού 43 9. Ερευνητικά δεδοµένα της επίδρασης των διαπροσωπικών σχέσεων της οικογένειας στην κοινωνική συµπεριφορά των παιδιών: 46 9.1 Φιλίες και κοινωνικό δίκτυο γονέων και οι επιπτώσεις τους στην κοινωνική συµπεριφορά του παιδιού 46 9.2 Ενδογονεϊκή σύγκρουση, συζυγική σχέση και οι επιπτώσεις τους στην κοινωνική συµπεριφορά του παιδιού 51 9.2.1. ιαφορές ηλικίας ως προς την επίδραση της ενδογονεϊκής σύγκρουσης 53 9.2.2. ιαφορές φύλου ως προς την επίδραση της ενδογονεϊκής σύγκρουσης 54 ΙΙ. ΣΚΕΠΤΙΚΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ-ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ 10. Ερευνητικά ερωτήµατα που προκύπτουν από την ανασκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας 57 11. Στόχοι και υποθέσεις της παρούσας έρευνας 61 IIΙ. ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ 63 12. Προκαταρκτική Έρευνα 65 13. είγµα 70 14. Μέθοδος Συλλογής Υλικού 72 14.1. Ερωτηµατολόγια Παιδιών 72 14.1.1. ηµοτικότητα 72 14.1.2. ιάγραµµα Κοινωνικού ικτύου Οµηλίκων 73 14.1.3. Ερωτηµατολόγιο Συχνότητας Επικοινωνίας µε Φίλους 74 14.1.4. Κλίµακα Αξιολόγησης Ποιότητας Στενής Φιλίας 75 v

14.1.5. Κλίµακα Αξιολόγησης Ενδογονεϊκής Σύγκρουσης για Παιδιά 77 14.1.6. ηµογραφικά Στοιχεία 78 14.2. Ερωτηµατολόγια Μητέρων 79 14.2.1. Κλίµακα Αξιολόγησης Ποιότητας Στενής Φιλίας για Ενηλίκους 79 14.2.2. Κλίµακα υαδικής Προσαρµογής 80 14.2.3. Κοινωνικό ίκτυο Μητέρας 81 14.2.4. ηµογραφικά Στοιχεία 82 15. ιαδικασία Συλλογής Υλικού 83 IV. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 86 16. Εισαγωγή 88 17. Ψυχοµετρικά Χαρακτηριστικά των Κλιµάκων 89 17.1. Κλίµακα Αξιολόγησης Ποιότητας Φιλίας 89 17.2. Κλίµακα Αξιολόγησης Ενδογονεϊκής Σύγκρουσης από Παιδιά 93 17.3. Κλίµακα Αξιολόγησης Ποιότητας Φιλίας για Ενήλικους 97 17.4. Κλίµακα υαδικής Προσαρµογής 101 17.5. Ερωτηµατολόγιο Κοινωνικού ικτύου Ενηλίκων 104 18. Στοιχεία Περιγραφικής Στατιστικής 107 18.1 Μέσοι όροι και Τυπικές Αποκλίσεις των Μεταβλητών 107 18.1.1. Αριθµός Φίλων, ηµοτικότητα, Στενές Φιλίες Παιδιών 107 18.1.2. Ενδογονεϊκή Σύγκρουση, υαδική Προσαρµογή, Στενές Φιλίες Μητέρας 108 18.2. Έλεγχος της επίδρασης Φύλου & Ηλικίας 109 18.2.1. Αριθµός Φίλων, ηµοτικότητα, Στενές Φιλίες Παιδιών 109 18.2.2. Ενδογονεϊκή Σύγκρουση 111 18.3. Συσχετίσεις µεταξύ των µεταβλητών 113 18.3.1. Ενδογονεϊκή Σύγκρουση 113 18.3.2. υαδική Προσαρµογή Μητέρων 114 18.3.3. Φιλίες Μητέρων 114 18.3.4. Κοινωνικό ίκτυο Μητέρων 115 19. Έλεγχος των Βασικών Υποθέσεων της έρευνας 117 19.1. Επίδραση Ενδογονεϊκής Σύγκρουσης και υαδικής Προσαρµογής µητέρων στη δηµοτικότητα και τις φιλίες των παιδιών 118 19.2. Επίδραση Ενδογονεϊκής Σύγκρουσης και υαδικής Προσαρµογής µητέρων στη δηµοτικότητα και τις φιλίες των παιδιών: Αναπτυξιακές διαφορές 122 19.3. Επίδραση Ενδογονεϊκής Σύγκρουσης και υαδικής Προσαρµογής µητέρων στη δηµοτικότητα και τις φιλίες των παιδιών: ιαφορές φύλου 132 19.4. Επίδραση Φιλιών και Κοινωνικού ικτύου µητέρων στη δηµοτικότητα και τις φιλίες των παιδιών 138 19.5. Επίδραση Φιλιών και Κοινωνικού ικτύου µητέρων στη δηµοτικότητα και τις φιλίες των παιδιών: Αναπτυξιακές διαφορές 141 19.6. Επίδραση Φιλιών και Κοινωνικού ικτύου µητέρων στη δηµοτικότητα και τις φιλίες των παιδιών: ιαφορές φύλου 150 V. ΣΥΖΗΤΗΣΗ 159 VI. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Συµπεράσµατα- Η συµβολή της παρούσας έρευνας 173 vi

Περιορισµοί και προτάσεις για µελλοντικές ερευνητικές προσπάθειες ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 180 ΠΕΡΙΛΗΨΗ 199 ABSTRACT 202 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι: Ερωτηµατολόγια παιδιών ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ: Ερωτηµατολόγια µητέρων ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ: Σχέδιο έρευνας όπως υποβλήθηκε στο Υπουργείο Παιδείας 204 vii

Περιεχόµενα Πινάκων Σελίδα Πίνακας 1. Κατανοµή του δείγµατος της προκαταρκτικής έρευνας ως προς τη σχολική τάξη και το φύλο. 65 Πίνακας 2. Κατανοµή του δείγµατος της κυρίως έρευνας ως προς τη σχολική τάξη και το φύλο. 70 Πίνακας 3. ηµογραφικά χαρακτηριστικά των γονέων των παιδιών 71 Πίνακας 4. Ανάλυση παραγόντων και συντελεστές αξιοπιστίας α του Cronbach του ερωτηµατολογίου Αντίληψη Ποιότητας Στενής Φιλίας 91 Πίνακας 5. Συνάφειες των ερωτήσεων της υποκλίµακας της συντροφικότητας του ερωτηµατολογίου Αντίληψη Ποιότητας Στενής Φιλίας µε τη συνολική βαθµολογία της υποκλίµακας αυτής. 92 Πίνακας 6. Συνάφειες των ερωτήσεων της υποκλίµακας των συγκρούσεων του ερωτηµατολογίου Αντίληψη Ποιότητας Στενής Φιλίας µε τη συνολική βαθµολογία της υποκλίµακας αυτής. 92 Πίνακας 7. Συνάφειες των ερωτήσεων της υποκλίµακας της αρωγής του ερωτηµατολογίου Αντίληψη Ποιότητας Στενής Φιλίας µε τη συνολική βαθµολογία της υποκλίµακας αυτής. 92 Πίνακας 8. Συνάφειες των ερωτήσεων της υποκλίµακας της ασφάλειας του ερωτηµατολογίου Αντίληψη Ποιότητας Στενής Φιλίας µε τη συνολική βαθµολογία της υποκλίµακας αυτής. 92 Πίνακας 9. Συνάφειες των ερωτήσεων της υποκλίµακας της οικειότητας του ερωτηµατολογίου Αντίληψης Ποιότητας Στενής Φιλίας µε τη συνολική βαθµολογία της υποκλίµακας αυτής. 92 Πίνακας 10. Ανάλυση παραγόντων και συντελεστές αξιοπιστίας α του Cronbach του ερωτηµατολογίου Ενδογονεϊκή σύγκρουση 95 Πίνακας 11. Συνάφειες των ερωτήσεων της υποκλίµακας της έντασης και συχνότητας της σύγκρουσης του ερωτηµατολογίου Ενδογονεϊκή σύγκρουση µε τη συνολική βαθµολογία της υποκλίµακας αυτής. 96 Πίνακας 12. Συνάφειες των ερωτήσεων της υποκλίµακας της απειλής του ερωτηµατολογίου Ενδογονεϊκή σύγκρουση µε τη συνολική βαθµολογία της υποκλίµακας αυτής. 96 Πίνακας 13. Συνάφειες των ερωτήσεων της υποκλίµακας των ενοχών του ερωτηµατολογίου Ενδογονεϊκή σύγκρουση µε τη συνολική βαθµολογία της υποκλίµακας αυτής. 96 Πίνακας 14. Ανάλυση παραγόντων και συντελεστές αξιοπιστίας α του Cronbach του ερωτηµατολογίου Αντίληψη Ποιότητας στενής φιλίας για ενήλικες 99 Πίνακας 16. Συνάφειες των ερωτήσεων της υποκλίµακας των συγκρούσεων του ερωτηµατολογίου Αντίληψη Ποιότητας στενής φιλίας για ενήλικες µε τη συνολική βαθµολογία της υποκλίµακας αυτής. 100 Πίνακας 17. Συνάφειες των ερωτήσεων της υποκλίµακας της οικειότητας του ερωτηµατολογίου Αντίληψη Ποιότητας στενής φιλίας για ενήλικες µε τη συνολική βαθµολογία της υποκλίµακας. 100 viii

Πίνακας 18. Συνάφειες των ερωτήσεων της υποκλίµακας της επίλυσης των συγκρούσεων του ερωτηµατολογίου Αντίληψη Ποιότητας στενής φιλίας για ενήλικες µε τη συνολική βαθµολογία της υποκλίµακας αυτής. 100 Πίνακας 19. Συνάφειες των ερωτήσεων της υποκλίµακας της αποδοχής & φροντίδας του ερωτηµατολογίου Αντίληψη Ποιότητας στενής φιλίας για ενήλικες µε τη συνολική βαθµολογία της υποκλίµακας αυτής. 100 Πίνακας 20. Ανάλυση παραγόντων και συντελεστές αξιοπιστίας α του Cronbach της κλίµακας υαδική Προσαρµογή 102 Πίνακας 21. Συνάφειες των ερωτήσεων της υποκλίµακας της δυαδικής ικανοποίησης της κλίµακας υαδική Προσαρµογή µε τη συνολική βαθµολογία της υποκλίµακας αυτής. 103 Πίνακας 22. Συνάφειες των ερωτήσεων της υποκλίµακας της δυαδικής συναίνεσης της κλίµακας υαδική Προσαρµογή µε τη συνολική βαθµολογία της υποκλίµακας αυτής. 103 Πίνακας 23. Συνάφειες των ερωτήσεων της υποκλίµακας της δυαδικής ικανοποίησης της κλίµακας υαδική Προσαρµογή µε τη συνολική βαθµολογία της υποκλίµακας αυτής. 103 Πίνακας 24. Ανάλυση παραγόντων και συντελεστές αξιοπιστίας α του Cronbach του ερωτηµατολογίου Κοινωνικό ίκτυο 105 Πίνακας 25. Συνάφειες των ερωτήσεων της υποκλίµακας Φίλοι-Γείτονες του ερωτηµατολογίου Κοινωνικό ίκτυο µε τη συνολική βαθµολογία της υποκλίµακας αυτής. 106 Πίνακας 26. Συνάφειες των ερωτήσεων της υποκλίµακας Συγγενείς του ερωτηµατολογίου Κοινωνικό ίκτυο µε τη συνολική βαθµολογία της υποκλίµακας αυτής. 106 Πίνακας 27. Μέσοι όροι και τυπικές αποκλίσεις της δηµοτικότητας και των ποιοτικών διαστάσεων των φιλιών των παιδιών 107 Πίνακας 28. Μέσοι όροι και τυπικές αποκλίσεις των ανεξάρτητων µεταβλητών 108 Πίνακας 29. ιαφορές ηλικίας ως προς τον αριθµό των φίλων και τις επιµέρους ποιοτικές διαστάσεις της στενής φιλικής σχέσης 109 Πίνακας 30. ιαφορές φύλου ως προς τον αριθµό των φίλων και τις επιµέρους ποιοτικές διαστάσεις της στενής φιλικής σχέσης 110 Πίνακας 31. ιαφορές ηλικίας ως προς την αντίληψη της ενδογονεϊκής σύγκρουσης 111 Πίνακας 32. ιαφορές φύλου ως προς την αντίληψη της ενδογονεϊκής σύγκρουσης από το παιδί 112 Πίνακας 33. Συσχετίσεις µεταξύ εξαρτηµένων και ανεξάρτητων µεταβλητών για το σύνολο το δείγµατος 116 ix

Πίνακας 34. Αναλύσεις παλινδρόµησης για την επίδραση της Ενδογονεϊκής Σύγκρουσης και της υαδικής Προσαρµογής της µητέρας στις φιλίες των παιδιών στο σύνολο του δείγµατος 120 Πίνακας 35. Αναλύσεις παλινδρόµησης για την επίδρασης της Ενδογονεϊκής Σύγκρουσης και της υαδικής Προσαρµογής της µητέρας στις φιλίες των παιδιών της Στ ηµοτικού 125 Πίνακας 36. Αναλύσεις παλινδρόµησης για την επίδρασης της Ενδογονεϊκής Σύγκρουσης και της υαδικής Προσαρµογής της µητέρας στις φιλίες των παιδιών της Γ Γυµνασίου 127 Πίνακας 37. Αναλύσεις παλινδρόµησης για την επίδραση της Ενδογονεϊκής Σύγκρουσης και της υαδικής Προσαρµογής της µητέρας στις στενές φιλίες των παιδιών της Β Λυκείου 130 Πίνακας 38. Αναλύσεις παλινδρόµησης για την επίδραση της Ενδογονεϊκής Σύγκρουσης και της υαδικής Προσαρµογής της µητέρας στην αντίληψη στις φιλίες των κοριτσιών 134 Πίνακας 39. Αναλύσεις παλινδρόµησης για την επίδρασης της Ενδογονεϊκής Σύγκρουσης και της υαδικής Προσαρµογής της µητέρας στις φιλίες των αγοριών 136 Πίνακας 40. Αναλύσεις παλινδρόµησης για τον έλεγχο της επίδρασης των ποιοτικών διαστάσεων της στενής φιλίας της µητέρας και του κοινωνικού της δικτύου στις φιλίες των παιδιών στο σύνολο του δείγµατος 140 Πίνακας 41. Αναλύσεις παλινδρόµησης για τον έλεγχο της επίδρασης των ποιοτικών διαστάσεων της στενής φιλίας της µητέρας στις φιλίες των παιδιών της Στ ηµοτικού 143 Πίνακας 42. Αναλύσεις παλινδρόµησης για τον έλεγχο της επίδρασης των ποιοτικών διαστάσεων της στενής φιλίας της µητέρας στις φιλίες των παιδιών της Γ Γυµνασίου 145 Πίνακας 43. Αναλύσεις παλινδρόµησης για τον έλεγχο της επίδρασης των ποιοτικών διαστάσεων της στενής φιλίας της µητέρας στις φιλίες των παιδιών της Β Λυκείου 148 Πίνακας 44. Αναλύσεις παλινδρόµησης για τον έλεγχο της επίδρασης των ποιοτικών διαστάσεων της στενής φιλίας της µητέρας στις φιλίες των κοριτσιών 152 Πίνακας 45. Αναλύσεις παλινδρόµησης για τον έλεγχο της επίδρασης των ποιοτικών διαστάσεων της στενής φιλίας της µητέρας στην αντίληψη της ποιότητας της στενής φιλίας των αγοριών 155 x

Περιεχόµενα Σχηµάτων Σελίδα Σχήµα 1. Σχηµατική Αναπαράσταση των σχέσεων ανάµεσα στην ενδογονεϊκή σύγκρουση και τις φιλίες και τη δηµοτικότητα των παιδιών στο σύνολο του δείγµατος. 121 Σχήµα 2. Σχηµατική Αναπαράσταση των σχέσεων ανάµεσα στην ενδογονεϊκή σύγκρουση και τις φιλίες και τη δηµοτικότητα των παιδιών της Στ ηµοτικού. 125 Σχήµα 3. Σχηµατική Αναπαράσταση των σχέσεων ανάµεσα στην ενδογονεϊκή σύγκρουση και τις φιλίες και τη δηµοτικότητα των παιδιών της Γ Γυµνασίου. 127 Σχήµα 4. Σχηµατική Αναπαράσταση των σχέσεων ανάµεσα στην ενδογονεϊκή σύγκρουση και τις φιλίες και τη δηµοτικότητα των παιδιών της Β Λυκείου. 130 Σχήµα 5. Σχηµατική Αναπαράσταση των σχέσεων ανάµεσα στην ενδογονεϊκή σύγκρουση και τις φιλίες και τη δηµοτικότητα των κοριτσιών 134 Σχήµα 6. Σχηµατική Αναπαράσταση των σχέσεων ανάµεσα στην ενδογονεϊκή σύγκρουση και τις φιλίες και τη δηµοτικότητα των αγοριών. 136 Σχήµα 7. Σχηµατική Αναπαράσταση των σχέσεων ανάµεσα στις κοινωνικές σχέσεις των µητέρων και τις φιλίες και τη δηµοτικότητα των παιδιών στο σύνολο του δείγµατος. 140 Σχήµα 8. Σχηµατική Αναπαράσταση των σχέσεων ανάµεσα στις κοινωνικές σχέσεις των µητέρων και τις φιλίες και τη δηµοτικότητα των παιδιών της Στ ηµοτικού. 144 Σχήµα 9. Σχηµατική Αναπαράσταση των σχέσεων ανάµεσα στις κοινωνικές σχέσεις των µητέρων και τις φιλίες και τη δηµοτικότητα των παιδιών της Γ Γυµνασίου. 146 Σχήµα 10. Σχηµατική Αναπαράσταση των σχέσεων ανάµεσα στις κοινωνικές σχέσεις των µητέρων και τις φιλίες και τη δηµοτικότητα των παιδιών της Β Λυκείου. 148 Σχήµα 11. Σχηµατική Αναπαράσταση των σχέσεων ανάµεσα στις κοινωνικές σχέσεις των µητέρων και τις φιλίες και τη δηµοτικότητα των κοριτσιών. 152 Σχήµα 12. Σχηµατική Αναπαράσταση των σχέσεων ανάµεσα στις κοινωνικές σχέσεις των µητέρων και τις φιλίες και τη δηµοτικότητα των αγοριών. 156 xi

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Αφορµή για έρευνα για τις φιλίες των παιδιών αποτέλεσε το γεγονός ότι τον τελευταίο καιρό αποδεικνύεται όλο και συχνότερα, µέσα από ευρήµατα ερευνών, ότι οι σχέσεις του παιδιού µε τον ευρύτερο κύκλο των φίλων του διαµορφώνουν σε µεγάλο βαθµό την κοινωνική και συναισθηµατική του ανάπτυξη. Η παρουσία φίλων στη ζωή του παιδιού και η ποιότητα των σχέσεων που διαµορφώνονται επηρεάζουν όχι µόνο την οµαλή προσαρµογή του παιδιού σε µεγάλες αναπτυξιακές αλλαγές στη ζωή του, όπως την ένταξη στο σχολείο και την µετάβαση στη εφηβεία, αλλά και την κατάκτηση δεξιοτήτων και αξιών ζωής (Bukowski, Hoza & Hartup, 1996). Και ενώ η έρευνα για τις αλληλεπιδράσεις του παιδιού στην οµάδα οµηλίκων και την αποδοχή ή την απόρριψη από αυτή αποτέλεσε αντικείµενο εκτενέστατης έρευνας για περισσότερο από τρεις δεκαετίες, ελάχιστες έρευνες εστιάζουν το ενδιαφέρον τους στις φιλίες των παιδιών και τις επιµέρους παραµέτρους τους. Η επίδραση των ενδοοικογενειακών σχέσεων στις κοινωνικές σχέσεις των παιδιών είναι σηµαντική και διαφοροποιείται ανάλογα µε την αναπτυξιακή φάση στην οποία βρίσκονται τα παιδιά (Hartup, 1999 Ladd, 1992). Οι σχέσεις που αναπτύσσονται µέσα στην οικογένεια, οι κοινωνικές επαφές των γονέων και οι κοινωνικές σχέσεις του παιδιού δε θεωρούνται ανεξάρτητες, αλλά αντίθετα είναι αµοιβαία αλληλοεξαρτώµενες, συνδέονται και αλληλεπιδρούν µε ποικίλους τρόπους (Parke & Ladd., 1992 Hartup, 1979). Μέχρι σήµερα, δεν έχει σχεδόν καθόλου µελετηθεί η επίδραση των σχέσεων αυτών, των στενών δηλαδή διαπροσωπικών σχέσεων της µητέρας και του πατέρα στις φιλίες των παιδιών. Κύριος στόχος της παρούσας µελέτης είναι η διερεύνηση παραγόντων στις στενές διαπροσωπικές σχέσεις της µητέρας, δηλαδή της σχέσης της τόσο µε το σύντροφό της, όσο και µε τους φίλους της, παράγοντες οι οποίοι πιθανόν επιδρούν στην κοινωνική συµπεριφορά του παιδιού, και πιο συγκεκριµένα στη δηµοτικότητά του στην οµάδα οµηλίκων και στις στενές φιλικές του σχέσεις. Αναµένεται ότι οι σχέσεις των παιδιών µε τους φίλους τους στην οµάδα οµηλίκων θα διαφοροποιούνται ανάλογα τόσο µε το είδος και την ποιότητα των σχέσεων της µητέρας µε το σύντροφο και τους φίλους της όσο και το βαθµό ικανοποίησης που αντλεί από τις σχέσεις αυτές. xii

Εποµένως οι επιµέρους στόχοι της έρευνας αφορούν: α) στη διερεύνηση του δικτύου σχέσεων µεταξύ της ενδογονεϊκής σύγκρουσης, της συζυγικής προσαρµογής της µητέρας και της δηµοτικότητας, των φιλιών και των επιµέρους ποιοτικών διαστάσεων των στενών φιλικών σχέσεων των παιδιών της (β) στη διερεύνηση του δικτύου σχέσεων µεταξύ των φιλιών και του κοινωνικού δικτύου της µητέρας και της δηµοτικότητας, των φιλιών και των επιµέρους ποιοτικών διαστάσεων των στενών φιλικών σχέσεων των παιδιών της, (γ) Στη διερεύνηση πιθανών αναπτυξιακών διαφορών ως προς την επίδραση των στενών διαπροσωπικών σχέσεων της µητέρας στις φιλίες και τη δηµοτικότητα των παιδιών και (δ) Στη διερεύνηση πιθανών διαφορών φύλου ως προς την επίδραση των στενών διαπροσωπικών σχέσεων της µητέρας στις φιλίες και τη δηµοτικότητα των παιδιών. Μέσα στα πλαίσια αυτά στο πρώτο µέρος της παρούσας µελέτης επιχειρείται η ανασκόπηση της βιβλιογραφίας για τις κοινωνικές σχέσεις παιδιών και εφήβων και στην επίδραση της οικογένειας στις κοινωνικές σχέσεις του παιδιού. Πιο συγκεκριµένα, προσδιορίζονται εννοιολογικά η φιλία και η δηµοτικότητα-οι δύο έννοιες που θα αποτελέσουν τις υπό διερεύνηση µεταβλητές- και παρατίθενται ερευνητικά δεδοµένα για τις αναπτυξιακές διαφορές αλλά και διαφορές φύλου στην αντίληψη της έννοιας και των χαρακτηριστικών της φιλίας. Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι παράγοντες που σχετίζονται µε τη δηµοτικότητα του παιδιού και την ικανότητά του να συνάπτει φιλίες. Στο δεύτερο µέρος της βιβλιογραφικής ανασκόπησης επιχειρείται να παρουσιαστεί η επίδραση της οικογένειας στις κοινωνικές σχέσεις του παιδιού τόσο µέσα από θεωρητικές προσεγγίσεις όσο και µέσα από ερευνητικά δεδοµένα. Παρουσιάζονται αναλυτικά οι έρευνες που έχουν διεξαχθεί µε θέµα τις σχέσεις των γονέων και τις επιπτώσεις που αυτές έχουν στην κοινωνική συµπεριφορά των παιδιών. Παρουσιάζεται, επίσης, το θεωρητικό πλαίσιο ερµηνείας της αλληλεπίδρασης αυτής από τη σκοπιά της θεωρίας του δεσµού και της θεωρίας της κοινωνικής µάθησης. Το κεφάλαιο ολοκληρώνεται µε την παρουσίαση των ερευνητικών ερωτηµάτων που προκύπτουν από την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας, τη xiii

συλλογιστική, τους στόχους και τις υποθέσεις της έρευνας και τα ερωτήµατα στα οποία αυτή θα επιχειρήσει να απαντήσει. Στο δεύτερο µέρος της παρούσας µελέτης περιγράφονται αναλυτικά το σχέδιο έρευνας, η προκαταρκτική µελέτη, η µεθοδολογία της έρευνας, το δείγµα, τα εργαλεία που χρησιµοποιήθηκαν και η διαδικασία συλλογής υλικού. Στο τρίτο µέρος παρουσιάζονται τα ψυχοµετρικά χαρακτηριστικά των εργαλείων που χρησιµοποιήθηκαν και τα αποτελέσµατα που προέκυψαν από τις στατιστικές αναλύσεις. Στο τέταρτο µέρος γίνεται συζήτηση των κυριότερων ευρηµάτων της µελέτης. Εξετάζεται η επίδραση των σχέσεων της µητέρας µε το σύντροφό της και τους φίλους της στην κοινωνική συµπεριφορά των παιδιών και επιχειρείται σύνδεση των ευρηµάτων της έρευνας και µε άλλες αντίστοιχες. Τέλος, στον επίλογο καταγράφονται τα γενικά συµπεράσµατα της µελέτης, αναφέρονται οι περιορισµοί και τα προβλήµατα που παρουσιάζει και διατυπώνονται προτάσεις για µελλοντικές έρευνες. Η συµβολή της παρούσας έρευνας συνίσταται στο ότι για πρώτη φορά διερευνάται συστηµατικά η επίδραση των στενών διαπροσωπικών σχέσεων της µητέρας στις φιλικές σχέσεις των παιδιών. Η έρευνα εστιάζει στη δηµοτικότητα και τις στενές φιλίες των παιδιών, δυο πτυχές της κοινωνικής τους συµπεριφοράς που δεν έχουν διερευνηθεί επαρκώς αν και συµβάλλουν καθοριστικά στη διαµόρφωσή της. Η επίδραση των αλληλεπιδράσεων µέσα στην οικογένεια στην κοινωνική συµπεριφορά του παιδιού ξεκίνησε να διερευνάται στην Ευρώπη και την Αµερική στη δεκαετία του 90, ενώ στον ελληνικό χώρο δεν έχει διερευνηθεί καθόλου. Η παρούσα µελέτη αποτελεί την πρώτη προσπάθεια διερεύνησής του. Η πρωτοτυπία της έρευνας συνίσταται στο ότι χρησιµοποιεί αυτοαναφορές παιδιών στη διερεύνηση τόσο των φιλικών τους σχέσεων, όσο και των σχέσεων των µητέρων τους. Έρευνες δείχνουν ότι η επίδραση ενός φαινοµένου στη συµπεριφορά των παιδιών σχετίζεται µε πώς αυτό γίνεται αντιληπτό από το παιδί. Ο τρόπος µε τον οποίο αντιλαµβάνεται το ίδιο το παιδί την ενδογονεϊκή σύγκρουση φαίνεται να είναι ιδιαίτερα σηµαντικός για να κατανοήσουµε την επίδρασή της στη συµπεριφορά τους (Grych, Seid & Fincham, 1992). xiv

Τέλος, στη παρούσα έρευνα µελετάται για πρώτη φορά το ζήτηµα της επίδρασης των στενών διαπροσωπικών σχέσεων της µητέρας στις διαπροσωπικές σχέσεις του παιδιού εξελικτικά καθώς υπάρχουν βάσιµες ενδείξεις ότι η επίδραση της συµπεριφοράς του γονέα διαφοροποιείται ανάλογα µε το αναπτυξιακό στάδιο στο οποίο βρίσκεται το παιδί (Markiewitz et al., 2001). xv

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ

-Βιβλιογραφική Ανασκόπηση- ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ Α. ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΠΑΙ ΙΩΝ & ΕΦΗΒΩΝ: ΦΙΛΙΕΣ & ΗΜΟΤΙΚΟΤΗΤΑ 1. Εννοιολογικός Προσδιορισµός της φιλίας 2. Αναπτυξιακές διαφορές στην αντίληψη της έννοιας και των χαρακτηριστικών της φιλίας 2.1. Προσχολική ηλικία 2.2. Σχολική ηλικία 2.3. Εφηβεία 3. ιαφορές φύλου στην αντίληψη της έννοιας και των χαρακτηριστικών της φιλίας 4. Σηµασία της φιλίας στην ψυχοκοινωνική ανάπτυξη του παιδιού 5. Εννοιολογικός Προσδιορισµός της δηµοτικότητας 6. Χαρακτηριστικά δηµοφιλών και απορριπτέων παιδιών' παράγοντες που επηρεάζουν τη δηµοτικότητα του παιδιού Β. Η ΕΠΙ ΡΑΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΣΤΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΑΙ ΙΟΥ 7. Τρόποι επίδρασης των γονέων στις αλληλεπιδράσεις των παιδιών 8. Θεωρητικές προσεγγίσεις της επίδρασης των διαπροσωπικών σχέσεων της οικογένειας στην κοινωνική συµπεριφορά των παιδιών 11.1. Θεωρία της κοινωνικής µάθησης 11.2. Θεωρία του δεσµού 9. Ερευνητικά δεδοµένα της επίδρασης των διαπροσωπικών σχέσεων της οικογένειας στην κοινωνική συµπεριφορά των παιδιών: 9.1 Φιλίες και κοινωνικό δίκτυο γονέων και οι επιπτώσεις τους στην κοινωνική συµπεριφορά του παιδιού 9.2 Ενδογονεϊκή σύγκρουση, συζυγική σχέση και οι επιπτώσεις τους στην κοινωνική συµπεριφορά του παιδιού 9.2.1. ιαφορές ηλικίας ως προς την επίδραση της ενδογονεϊκής σύγκρουσης 9.2.2. ιαφορές φύλου ως προς την επίδραση της ενδογονεϊκής σύγκρουσης 10. Ερευνητικά ερωτήµατα που προκύπτουν από την ανασκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας 11. Σκεπτικό της έρευνας -Στόχοι και υποθέσεις - 18 -

-Βιβλιογραφική Ανασκόπηση- Α. ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΠΑΙ ΙΩΝ & ΕΦΗΒΩΝ: ΦΙΛΙΕΣ & ΗΜΟΤΙΚΟΤΗΤΑ - 19 -

-Βιβλιογραφική Ανασκόπηση- 1. Εννοιολογικός Προσδιορισµός της φιλίας Οι κοινωνικές επαφές των παιδιών καλύπτουν ένα ευρύ φάσµα που ξεκινά από τις απλές εφήµερες γνωριµίες και επαφές στην οµάδα οµηλίκων και φτάνει µέχρι τις στενές και αµοιβαίες φιλίες. Σύµφωνα µε έρευνες, φαίνεται να υπάρχουν σηµαντικές διαφορές ανάµεσα στην ένταξη του παιδιού στην οµάδα οµηλίκων και στη δηµιουργία στενών συναισθηµατικών δεσµών φιλίας που διέπονται από αµοιβαιότητα, µε ένα άτοµο της ίδιας ηλικίας (Bukowski & Hoza, 1989). Στην πρώτη περίπτωση η αποδοχή ή η απόρριψη του παιδιού από την οµάδα είναι το βασικό χαρακτηριστικό της σχέσης, ενώ στην δεύτερη ιδιαίτερα σηµαντική είναι η έννοια της αµοιβαιότητας, της ύπαρξης δηλαδή µιας σχέσης που κρίνεται σηµαντική και από τις δύο πλευρές (Bagwell, Newcomb & Bukowski, 1998). Η έννοια της φιλίας αναφέρεται στην ύπαρξη µιας στενής σχέσης και πιο συγκεκριµένα στην παρουσία ενός στενού συναισθηµατικού δεσµού, αµοιβαίου και οικειοθελούς, ανάµεσα σε δύο ανθρώπους, σχέση που διέπεται από οικειότητα, συντροφικότητα και αφοσίωση. Σύµφωνα µε το Hartup (1996) στενή φιλία είναι µια σχέση που χαρακτηρίζεται από οικειότητα και αµοιβαιότητα και «δεσµεύει» δύο ανθρώπους που αντιλαµβάνονται ο ένας τον άλλο ως ισότιµους. Τα χαρακτηριστικά της οικειότητας, της αµοιβαιότητας και της ισοτιµίας φαίνεται να είναι απαραίτητα για τη δηµιουργία και τη διατήρηση µιας φιλίας (Bukowski, 1998). Οι κοινωνικοί επιστήµονες εξετάζουν τις σχέσεις και την κοινωνική συµπεριφορά των παιδιών και των εφήβων για περισσότερο από έναν αιώνα. Οι πρώτες έρευνες που έγιναν για τις φιλίες των παιδιών ήταν κυρίως περιγραφικές, βασίζονταν σε αυτοαναφορές και στόχο είχαν την ανίχνευση των χαρακτηριστικών που διαχώριζαν τη φιλία από άλλες σχέσεις. Η θεωρία του Piaget (1932/1963) για την ηθική ανάπτυξη του παιδιού αποτέλεσε την πρώτη συστηµατική προσπάθεια διερεύνησης της κοινωνικής συµπεριφοράς και των φιλιών των παιδιών. Ο Piaget περιέγραψε τις σχέσεις µεταξύ φίλων ως ισότιµες, απαλλαγµένες από την ανισότητα που δηµιουργεί η εξουσία του γονέα στη σχέση γονέαπαιδιού και αναγκάζει το παιδί να υπακούσει. Η ύπαρξη της ισοτιµίας στην οµάδα των οµηλίκων ωθεί τα παιδιά να συνεργαστούν για να επιτύχουν τους στόχους τους. Ο Piaget είναι ο πρώτος που επισήµανε τη σηµασία της ισότητας για τη φιλία, της αποδοχής δηλαδή - 20 -

-Βιβλιογραφική Ανασκόπηση- του άλλου ως ίσου. Μετέπειτα ερευνητικά δεδοµένα καταδεικνύουν τη σπουδαιότητα της άποψης αυτής, καθώς σε φιλίες όπου τα δύο µέλη δεν αναγνωρίζουν ο ένας τον άλλο ως ίσους, η ποιότητα της σχέσης είναι χαµηλή (Berndt, 1996). Επιπρόσθετα, ο Piaget πρώτος περιέγραψε σηµαντικά ποιοτικά στοιχεία που δηµιουργούν δεσµούς στην οµάδα των οµηλίκων, όπως τη συνεργατικότητα και την αµοιβαιότητα (Hartup, 1996). Οι θεωρητικές υποθέσεις του πάνω στην ηθική ανάπτυξη του παιδιού µε τις έµµεσες αναφορές στην οµάδα οµηλίκων αποτέλεσαν τη βάση για µια γενικότερη θεωρία για την κοινωνική συµπεριφορά του παιδιού από µεταγενέστερους ερευνητές (Youniss, 1980). Ο κατάλογος των κοινωνικών αναγκών και των ατοµικών λειτουργιών που καλύπτουν οι φιλίες είναι ευρύς και διαφέρει ανάλογα µε το αναπτυξιακό επίπεδο που βρίσκεται το παιδί (Hartup, 1996). Κατά κοινή οµολογία, τρεις είναι οι κύριες ιδιότητες που χαρακτηρίζουν τις φιλίες των παιδιών και των εφήβων ανεξάρτητα από το αναπτυξιακό επίπεδο στο οποίο βρίσκονται : α) η αµοιβαιότητα στη σχέση, δηλαδή: το αµοιβαίο ενδιαφέρον, η ανάγκη για µοίρασµα και συνεργασία και η από κοινού διευθέτηση των συγκρούσεων, β) η έλξη, η ανάγκη δηλαδή και η επιθυµία να περνά το παιδί χρόνο µε κάποιο άλλο συγκεκριµένο πρόσωπο µε συγκεκριµένα χαρακτηριστικά, γ) η ανάγκη για οικειότητα και η διασκέδαση (Furman & Buhrmeister, 1992 Gottman & Parker, 1986 Wright, 1985 Sullivan, 1953). Τα παιδιά εκδηλώνουν τις παραπάνω συµπεριφορές στις φιλίες τους µε διαφορετική µορφή ή σε διαφορετικό βαθµό ανάλογα µε την ηλικία στην οποία βρίσκονται και οι συµπεριφορικές εκδηλώσεις είναι πιο εµφανείς µε το πέρασµα της ηλικίας (Newcomb & Bagwell, 1995 Berndt & Perry, 1986 Bigelow, 1977). Η πρόσφατη έρευνα πάνω στις φιλίες των παιδιών κινείται θεµατικά σε δυο κατευθύνσεις: α) περιγραφικές και πρότυπες έρευνες που προσπαθούν να προσδιορίσουν θεµατικά τι είναι οι φιλίες των παιδιών, τα συµπεριφορικά και γνωστικά συστατικά τους και πώς αλλάζουν εξελικτικά και β) έρευνες που µελετούν την επίδραση του να έχει κανείς φίλους, την ταυτότητα των φίλων αυτών και την ποιότητα της φιλικής σχέσης στην ανάπτυξη των παιδιών και εφήβων (Parker et al. 1999). Ένα µέρος από τις έρευνες αυτές θα παρουσιαστεί στα επόµενα κεφάλαια. - 21 -

-Βιβλιογραφική Ανασκόπηση- 2. Αναπτυξιακές διαφορές στην αντίληψη της έννοιας και των χαρακτηριστικών της φιλίας Οι σχέσεις των παιδιών µε τους φίλους τους διαφοροποιούνται αναπτυξιακά (Hartup, 1996 Gottman, 1983) και οι φιλίες των µικρών παιδιών διαφέρουν από αυτές των εφήβων (Newcomb & Bagwell, 1995) και των ενηλίκων. Σύµφωνα µε τη Fehr (1996), τα παιδιά αντιλαµβάνονται την έννοια της φιλίας από πολύ νωρίς, οι αντιλήψεις τους όµως γίνονται πιο συγκεκριµένες και σύνθετες µε το πέρασµα της ηλικίας. Η λέξη «φίλος» εµφανίζεται στο λεξιλόγιο των περισσοτέρων παιδιών από το τέταρτο σχεδόν έτος της ηλικίας τους, ενώ η έννοια του «καλύτερου φίλου» υπάρχει στην πλειοψηφία των παιδιών στη µέση παιδική και εφηβική ηλικία (Asher & Gottman, 1981). Ένας αριθµός θεωρητικών µοντέλων για το πώς εξελίσσεται η έννοια της φιλίας ανάλογα µε το αναπτυξιακό επίπεδο στο οποίο βρίσκεται το παιδί έχει προταθεί (Selman, 1981 Youniss, 1980 Bigelow & La Gaipa, 1980), αλλά δεν υπάρχει µια ενιαία θεωρητική προσέγγιση που να ερµηνεύει τις εξελικτικές αλλαγές στην αντίληψη της φιλίας από τα παιδιά. Σε γενικές γραµµές οι θεωρητικές προσεγγίσεις αλλά και τα ερευνητικά δεδοµένα για τις φιλίες των παιδιών συγκλίνουν στα ακόλουθα στοιχεία που χαρακτηρίζουν τις σχέσεις των παιδιών ανά εξελικτική φάση. 2.1. Προσχολική ηλικία Από την προσχολική ακόµη ηλικία, το 75% των παιδιών έχουν συχνές, αµοιβαίες και συνεργατικές επαφές και αλληλεπιδράσεις µε συγκεκριµένα παιδιά της τάξης τους (Howes, 1996). Στην ηλικία αυτή βασικός στόχος των επαφών µε άλλα παιδιά είναι το συνεργατικό και επιτυχηµένο παιχνίδι. Οι πρώτες έρευνες στην κοινωνική συµπεριφορά παιδιών προσχολικής ηλικίας έδειξαν ότι παιδιά ηλικίας µικρότερης των 6 ή 7 ετών έχουν περιορισµένες ικανότητες σύναψης στενών σχέσεων µε άλλα παιδιά και ότι µια σχέση κατά την πρώιµη παιδική ηλικία έχει καθαρά εφήµερο χαρακτήρα (Howes, 1983 Bigelow & LaGaipa, 1980). Νεότερες έρευνες αποδεικνύουν ότι ακόµη και κατά τη διάρκεια των νηπιακών χρόνων τα παιδιά κατανοούν τα συναισθήµατα των άλλων και δηµιουργούν σταθερές και όχι περιστασιακές φιλικές σχέσεις µε άλλα παιδιά (Howes, 1996 Howes & Phillipsen, - 22 -

-Βιβλιογραφική Ανασκόπηση- 1992 Phillipsen, 1990). Σύµφωνα µε τον Selman (1982), τα παιδιά στην προσχολική ηλικία θεωρούν φίλους όλους όσους παίζουν µαζί. Σε απάντηση της ερώτησης «τι είναι φίλος;» παιδιά προσχολικής ηλικίας θέτουν τρεις προϋποθέσεις: «κάποιος που παίζει µαζί σου, κάποιος που µοιράζεται τα πράγµατά του µαζί σου και κάποιος που δε σε πειράζει» (Howes, 1996). Τα κύρια χαρακτηριστικά επιλογής συντρόφων για το παιχνίδι φαίνεται ότι είναι η ηλικία, το ίδιο φύλο και η γειτνίαση (Howes, Unger & Matheson, 1992). Οι σχέσεις που συνάπτουν τα παιδιά κατά την προσχολική ηλικία παρουσιάζουν και µονιµότητα, όπως φαίνεται µέσα από αποτελέσµατα ερευνών των τελευταίων χρόνων. Ερευνητές µελέτησαν διαχρονικά παιδιά από 36 ως 60 µηνών και βρήκαν ότι έτειναν να διατηρούν τις φιλίες τους τουλάχιστον για δύο χρόνια και µάλιστα ορισµένα πολύ περισσότερο (Dunn, 1993). Σε µια διαχρονική µελέτη που πραγµατοποιήθηκε σε παιδιά προσχολικής ηλικίας που παρακολουθούσαν κάποιο παιδικό σταθµό βρέθηκε ότι το 80% των σχέσεων των παιδιών διατηρούνταν για τρία χρόνια κατά µέσο όρο, αν δεν διακόπτονταν η φοίτηση του παιδιού στον παιδικό σταθµό (Howes & Phillipsen, 1992). Μητέρες παιδιών 2 ετών ανέφεραν ότι το 75% των σχέσεων των παιδιών τους διαρκούσαν κατά µέσο όρο τουλάχιστον 13 µήνες (Unger, 1991). Βέβαια, στην ηλικία αυτή καθοριστικός παράγοντας στο να διατηρήσουν τα παιδιά τις φιλίες τους είναι οι γονείς. Τα παιδιά στην προσχολική ηλικία φαίνεται ότι έχουν την ικανότητα να ξεχωρίζουν τους φίλους από άλλους συνοµηλίκους µε τους οποίους βρίσκονται στον ίδιο χώρο. Επιλέγουν µάλιστα ανάµεσα στους οµηλίκους τους κάποια συγκεκριµένα παιδιά για να συναναστραφούν περισσότερο µαζί τους. Έρευνες δείχνουν ότι οι επιλογές τους αυτές γίνονται αντιληπτές από γονείς και δασκάλους και παρουσιάζουν σταθερότητα. Η Hinde (1985) µελέτησε τις φιλικές σχέσεις παιδιών προσχολικής ηλικίας παρατηρώντας παιδιά σε ένα παιδικό σταθµό και στη συνέχεια ζήτησε από τους γονείς να κατονοµάσουν τους καλύτερους φίλους των παιδιών τους. Το ποσοστό οµοφωνίας ανάµεσα στις απαντήσεις των γονέων και στις παρατηρήσεις των ερευνητών ήταν µεγαλύτερο του 70%. Σε µια άλλη έρευνα η Howes και οι συνεργάτες της (1992) ζήτησε από τους γονείς να κατονοµάσουν εκείνο το παιδί από τον παιδικό σταθµό για το οποίο µιλούσε περισσότερο το παιδί τους και το καλούσαν ταχτικότερα σπίτι τους. Το ποσοστό ταύτισης ανάµεσα στις απαντήσεις - 23 -

-Βιβλιογραφική Ανασκόπηση- των γονέων και των φίλων των παιδιών όπως αυτό παρατηρήθηκε από την επαφή των παιδιών µέσα στην τάξη πλησίαζε στο 90%. Είναι σηµαντικό να σηµειωθεί ότι κατά την προσχολική και την πρώτη σχολική ηλικία οι φιλίες των παιδιών είναι δύσκολο να διερευνηθούν µέσω αυτοαναφορών, δηλαδή µέσα από συνεντεύξεις και ερωτηµατολόγια µε τα ίδια τα παιδιά, γιατί όπως φαίνεται τα παιδιά τείνουν να περιγράφουν τις νοητικές αναπαραστάσεις που έχουν για τη φιλία και όχι τις δικές τους φιλικές σχέσεις αυτές καθ αυτές (Howes, 1996). Για το λόγο αυτό και προκειµένου να αξιολογηθούν οι φιλίες παιδιών προσχολικής ηλικίας χρησιµοποιούνται συνήθως στοιχεία που συλλέγονται µέσω παρατήρησης ή της καταγραφής των απόψεων των γονέων ή των δασκάλων των παιδιών. 2.2. Σχολική Ηλικία Στη µέση παιδική ηλικία περισσότερο από το 30% των κοινωνικών επαφών των παιδιών επικεντρώνεται στους φίλους τους (Rubin, Bukowski & Parker, 1998). Στην αναπτυξιακή αυτή φάση ο στόχος µεταβάλλεται και από την αναζήτηση επιτυχηµένων συντρόφων στο παιχνίδι επικεντρώνεται στο να κερδίζει το παιδί την αποδοχή στην οµάδα οµόφυλων συνοµηλίκων (Ladd, 1999). Το ανήκειν και η κοινωνική αποδοχή είναι τα χαρακτηριστικά στοιχεία που καθορίζουν την κοινωνική συµπεριφορά του παιδιού. Τα παιδιά στην ηλικία αυτή ασχολούνται µε τις νόρµες της οµάδας και µε το να ανακαλύπτουν ποιες ενέργειες οδηγούν στην αποδοχή και ποιες στην απόρριψη από την οµάδα. Είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα ως προς τη διατήρηση της θέση τους στην οµάδα οµηλίκων και ανησυχούν για την πιθανότητα να απορριφθούν ή να πληγωθούν. Στις ηλικίες µεταξύ 8 και 12 ετών το ενδιαφέρον των παιδιών επικεντρώνεται στις οµόφυλες σχέσεις (Parker & Asher, 1993). Τα παιδιά θεωρούν απαραίτητα σε µια φιλία τα παρακάτω πέντε χαρακτηριστικά γνωρίσµατα: αλληλοϋποστήριξη, αποδοχή, θαυµασµό για τον άλλο, συντροφικότητα και αφοσίωση (Furman & Bierman, 1984). ιαχρονικές έρευνες (Bigelow & La Gaipa, 1982 1980) σε παιδιά από την πρώτη σχολική ηλικία µέχρι την εφηβεία δείχνουν πως τα παιδιά σχολικής ηλικίας αναφέρουν σαν κύριο χαρακτηριστικό των φιλιών τους το θαυµασµό για τον άλλο και την αποδοχή. - 24 -

-Βιβλιογραφική Ανασκόπηση- Σύµφωνα µε τον Selman (1980) στην πρώτη σχολική ηλικία, το παιδί αναµένει από τους φίλους να µοιράζονται τα παιχνίδια τους, να προσφέρουν βοήθεια και να βρίσκονται πάντα κοντά του. Φίλος χαρακτηρίζεται το άτοµο εκείνο που βοηθά το παιδί, µε το οποίο µοιράζεται µαζί συµπάθειες και αντιπάθειες. Στη µέση σχολική ηλικία το παιδί αρχίζει να αντιλαµβάνεται ότι φιλία σηµαίνει συνεργασία (Smollar & Youniss, 1982). Τα παιδιά ενδιαφέρονται να συντονίσουν τις σκέψεις και τις πράξεις τους λαµβάνοντας υπόψη και τις ανάγκες του άλλου. Στο στάδιο αυτό δεν υπάρχει ακόµη η αίσθηση της σταθερότητας και της µονιµότητας στη σχέση. Οι σχέσεις εξαρτώνται από την προσαρµογή και τη συνεργασία και διαλύονται µε τις αντιπαραθέσεις Καθώς τα παιδιά οδεύουν προς την εφηβεία ανταλλάσσουν όλο και πιο προσωπικές απόψεις, αντιλήψεις και συναισθήµατα και γίνονται περισσότερο γενναιόδωρα, συνεργατικά και προσφέρουν αρωγή (Smollar & Youniss, 1982). 2.3. Εφηβεία Κατά την περίοδο της εφηβείας, οι φιλίες των παιδιών γίνονται πιο στενές και διακρίνονται από µεγαλύτερη αµοιβαιότητα και σταθερότητα (Parker & Gottman, 1989), αντικατοπτρίζοντας τα σταθερότερα ενδιαφέροντα των εφήβων, τις καλύτερες γνωστικές τους δεξιότητες και την ικανότητά τους να διαχειρίζονται επιτυχώς πιθανές συγκρούσεις που προκύπτουν. Αποτελέσµατα ερευνών καταδεικνύουν εµφανείς αλλαγές στις αντιλήψεις των παιδιών κατά τη διάρκεια της εφηβείας και ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά στις «υποχρεώσεις» των φίλων (Smollar & Youniss, 1982 Youniss, 1980). Είναι ενδιαφέρον ότι, ενώ το 80% των παιδιών προεφηβικής ηλικίας θεωρούν ότι οι φίλοι είναι υποχρεωµένοι να βοηθούν ο ένας τον άλλο και να περνούν τον περισσότερο χρόνο µαζί, µόνο το 11% των παιδιών στην εφηβεία θεωρούσαν κάτι τέτοιο σηµαντικό. Αντίθετα, το 62% των εφήβων ανέφεραν πως η παροχή συναισθηµατικής υποστήριξης ήταν το εξέχον χαρακτηριστικό µιας φιλίας. Ο βασικός αναπτυξιακός στόχος στην εφηβεία είναι η κατανόηση του εαυτού. Οι κυρίαρχες κοινωνικές διεργασίες αφορούν τη διερεύνηση του εαυτού και την αυτόαποκάλυψη. Η αυτό-αποκάλυψη κατέχει εξέχουσα θέση στις στενές διαπροσωπικές σχέσεις των εφήβων. Το παιδί στην εφηβεία επιζητά οι φιλίες του να είναι αληθινές, να του - 25 -

-Βιβλιογραφική Ανασκόπηση- προσφέρουν οικειότητα και τη δυνατότητα να µοιράζεται προσωπικά του θέµατα. Κριτήριο επιλογής των φίλων είναι το να υπάρχουν κοινά ενδιαφέροντα, παρόµοιες συµπεριφορές και αξίες. Η µεγαλύτερη έµφαση στις σχέσεις των παιδιών µε τους φίλους τους δίνεται στην οµαλή επίλυση των συγκρούσεων και την ειλικρίνεια. Φιλία για τον έφηβο θεωρείται µια σχέση η οποία διατηρείται παρά τις όποιες µικρές ή µεγαλύτερες συγκρούσεις (Selman, 1980). Οι Bigelow & La Gaipa (1980 1982) σε µια διαπολιτισµική µελέτη διερεύνησαν τις αντιλήψεις παιδιών από την προσχολική µέχρι την εφηβική ηλικία για τη φιλία και βρήκαν ότι τα παιδιά που βρίσκονταν στην εφηβεία αναφέρονταν σε χαρακτηριστικά όπως η εµπιστοσύνη, η δέσµευση, η αυθεντικότητα, η οικειότητα και η αυτοαποκάλυψη. Η αµοιβαία εµπιστοσύνη, η αλληλοϋποστήριξη, η αλληλοαποκάλυψη προσωπικών σκέψεων και συναισθηµάτων και η κατανόηση φαίνεται ότι αποτελούν κύρια χαρακτηριστικά των φιλιών των παιδιών εφηβικής ηλικίας (Furman & Buhrmester, 1992 Berndt & Perry, 1990 Berndt et al., 1986). Τα χαρακτηριστικά αυτά παραµένουν σηµαντικά για τη δηµιουργία και διατήρηση µιας στενής φιλίας και κατά τη διάρκεια της ενήλικης ζωής. Για τον έφηβο, η απώλεια µιας στενής σχέσης βιώνεται σαν ένα τραγικό γεγονός και σαν κάτι µη αντικαταστήσιµο. Αποτελέσµατα ερευνών πάνω στις συγκρούσεις και τον τερµατισµό φιλικών σχέσεων εφήβων (Tannen, 1990) έδειξαν πως η απώλεια ενός καλού φίλου έπειτα από σύγκρουση βιωνόταν ιδιαίτερα έντονα και περιγραφόταν µε δραµατικό τρόπο από τα παιδιά. Η φαινοµενική αδυναµία αντικατάστασης και αποχωρισµού στις σχέσεις των εφήβων µπορεί να ερµηνευτεί, αν λάβουµε υπόψη αφενός το χρόνο και την προσπάθεια που επενδύουν οι έφηβοι στις σχέσεις αυτές και αφετέρου το ότι οι ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούν στην εφηβεία (ήδη εγκαθιδρυµένες κοινωνικές και φιλικές σχέσεις, αλλαγές στην εικόνα εαυτού του εφήβου) φαίνεται να κάνουν ιδιαίτερα δύσκολη τη σύναψη καινούριων σχέσεων (Berndt & Hoyle, 1985). Ένα άλλο χαρακτηριστικό των σχέσεων των παιδιών ιδιαίτερα της πρώτης εφηβικής ηλικίας είναι η κτητικότητα. Η αποκλειστικότητα απαιτείται, και το ένα από τα δύο µέλη επιζητά από το άλλο να είναι διαθέσιµο διαρκώς και να ανταποκρίνεται σε κάθε περίπτωση. Καθώς τα παιδιά µεγαλώνουν και πλησιάζουν προς την ενηλικίωση οι φιλίες αρχίζουν να εµφανίζουν µια ισορροπία ανάµεσα στην ανάγκη του κάθε µέλους για αυτονοµία και ανεξαρτησία και παράλληλα στην ανάγκη για συντροφικότητα και - 26 -

-Βιβλιογραφική Ανασκόπηση- δυαδικότητα. Το παιδί αντιλαµβάνεται πια ότι οι φίλοι στηρίζονται ο ένας στον άλλο για βοήθεια και αλληλοϋποστήριξη, αλλά ταυτόχρονα διατηρούν ένα µέρος της αυτονοµίας τους που καταλαµβάνεται κυρίως από τις άλλες διαπροσωπικές σχέσεις. Οι φίλοι είναι ελεύθεροι να δουν και άλλους ανθρώπους και να περάσουν χρόνο µαζί τους. Η αίσθηση και η ανάγκη για αυτονοµία, βασικό χαρακτηριστικό της εφηβείας, περιορίζει την κτητικότητα που το παιδί βιώνει σε µικρότερες ηλικίες (Selman 1980). Στο πλαίσιο της καλλιέργειας και άλλων διαπροσωπικών σχέσεων, στην εφηβεία αφυπνίζεται το ενδιαφέρον των παιδιών για τις ετερόφυλες σχέσεις. Οι φιλίες που δηµιουργούνται δεν είναι πια αποκλειστικά οµόφυλες όπως ήταν στα προηγούµενα αναπτυξιακά επίπεδα. Η ύπαρξη µιας στενής φιλικής σχέσης είναι εξαιρετικά σηµαντική για την ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων στο παιδί, ιδιαίτερα κατά την περίοδο της προ-εφηβείας και της εφηβείας. Η ανάπτυξη της σχέσης αυτής προστατεύει τον έφηβο από αισθήµατα µοναξιάς, αυξάνει την αυτοεκτίµηση, βοηθά στην κατανόηση του εαυτού και δηµιουργεί τις κατάλληλες προϋποθέσεις για την ανάπτυξη προσωπικής ευαισθησίας (Sullivan, 1953). 3. ιαφορές φύλου στην αντίληψη της έννοιας και των χαρακτηριστικών της φιλίας Τα δύο φύλα φαίνεται ότι διαφέρουν σε ό,τι αφορά την αντίληψη της έννοιας και των χαρακτηριστικών της φιλίας αλλά και στις ανάγκες που η φιλία καλύπτει στο παιδί. Από τις πρώτες κλασικές έρευνες σε παιδιά εφηβικής ηλικίας (Berndt 1982 Smollar & Youniss, 1982), είναι φανερό ότι τα κορίτσια έχουν πιο στενές σχέσεις από ό,τι τα αγόρια και οι σχέσεις αυτές χαρακτηρίζονται από µεγαλύτερη αλληλοϋποστήριξη, εµπιστοσύνη, οικειότητα και ασφάλεια. Αντίστοιχα, πιο πρόσφατες έρευνες (Buhrmester & Carberry, 1992) έδειξαν ότι τα κορίτσια δήλωναν ότι έπαιρναν περισσότερη συναισθηµατική υποστήριξη στις αλληλεπιδράσεις µε γονείς και φίλους και οι σχέσεις τους χαρακτηρίζονταν από µεγαλύτερη αυτοαποκάλυψη και οικειότητα σε σύγκριση µε τις φιλίες των αγοριών. Ενδιαφέρον έχουν επίσης και οι διαφορές που επισηµαίνει ο Youniss (1980) σε ό,τι αφορά στο φύλο: τα κορίτσια σε κάθε ηλικία είναι πιο πιθανό από τα αγόρια να θεωρούν σηµαντική τη συναισθηµατική υποστήριξη σε µια φιλία και να τονίζουν τη σηµασία της αρωγής προς τον άλλο (Rubin et al., 1980). Άλλες έρευνες υποστηρίζουν ότι παρουσιάζονται διαφορές στην οικειότητα (Clark & Ayers, 1993), στην επίλυση - 27 -

-Βιβλιογραφική Ανασκόπηση- συγκρούσεων (Laursen, Hartup & Koplas, 1996), καθώς και διαφορές στη στοργή και τη συντροφικότητα (Clark-Lembers, Lempers & Ho, 1991) στις φιλίες αγοριών-κοριτσιών κάθε ηλικίας, µε τα κορίτσια να δηλώνουν περισσότερη οικειότητα και συντροφικότητα. Συνοπτικά, τα αποτελέσµατα των ως τώρα ερευνών για τις φιλίες των παιδιών µας δείχνουν τα εξής: τα κορίτσια έχουν την τάση να συγκεντρώνονται σε µικρές οµάδες και να δίνουν έµφαση στις φιλίες µε συγκεκριµένα άτοµα (Tannen, 1990). Συνδιαλλάσσονται δυσκολότερα µε παιδιά που δεν είναι στενοί τους φίλοι και τείνουν να είναι πιο ευαίσθητες στα όρια που διαφοροποιούν τους στενούς φίλους από τους απλούς γνωστούς. Τα αγόρια από την άλλη πλευρά ανήκουν συνήθως σε µεγαλύτερες οµάδες όπου συγκεντρώνονται και παίζουν όλοι µαζί (Brown & Gilligan, 1992 Tannen, 1990). Οι φιλίες των κοριτσιών σε κάθε ηλικιακό επίπεδο χαρακτηρίζονται από µοίρασµα συναισθηµάτων, ανταλλαγές δώρων και φιλοφρονήσεων και µακροσκελείς συζητήσεις, ενώ αντίθετα τα αγόρια παίζουν κυρίως σωµατικά παιχνίδια (Maccoby, 1990). Από επισκόπηση των ερευνών των τελευταίων χρόνων (Buhrmester & Carberry, 1992) φαίνεται πως οι φιλίες των κοριτσιών χαρακτηρίζονται από µεγαλύτερη αλληλοϋποστήριξη, εµπιστοσύνη, οικειότητα και ασφάλεια. Τα κορίτσια θεωρούν ιδιαίτερα σηµαντική τη συναισθηµατική υποστήριξη σε µια φιλία και δίνουν έµφαση στη σηµασία της αρωγής προς τον άλλο. Τα αγόρια από την άλλη πλευρά µοιράζονται λιγότερο τα µυστικά τους κι συζητούν λιγότερο τα προβλήµατα και τα συναισθήµατά τους. Τα ερευνητικά δεδοµένα δείχνουν πως στη µέση παιδική ηλικία και την εφηβεία η οικειότητα δεν αποτελεί χαρακτηριστικό των σχέσεων των αγοριών. Οι διαφορές αυτές µεταξύ των δύο φύλων προκύπτουν, κατά την Maccoby (1990), εξαιτίας του ότι στις αλληλεπιδράσεις των κοριτσιών η έµφαση δίνεται στην καλλιέργεια διαπροσωπικών σχέσεων, ενώ στις αλληλεπιδράσεις των αγοριών το κέντρο βάρους µεταφέρεται στην ενίσχυση του προσωπικού κύρους και της θέσης µέσα στην οµάδα. Η Maccoby υποστηρίζει ότι αυτές οι διαφορές φύλου προκύπτουν σε µεγάλο βαθµό από εγκαθιδρυµένα κοινωνικά πρότυπα συµπεριφορών «κατάλληλων» για το κάθε φύλο που καλλιεργούνται στα παιδιά από πολύ µικρή ηλικία. Με τον τρόπο αυτό, τα αγόρια και τα κορίτσια βιώνουν διαφορετικές εµπειρίες κοινωνικοποίησης που βασίζονται στο φύλο τους, εµπειρίες οι οποίες, µε τη σειρά τους, ενισχύουν ενεργά ή αποθαρρύνουν - 28 -

-Βιβλιογραφική Ανασκόπηση- συγκεκριµένα µοτίβα συµπεριφορών που είτε είναι είτε δεν είναι αποδεκτά ανάλογα µε το φύλο του παιδιού. Τέλος, πρέπει να σηµειώσουµε ότι, όπως µε όλα τα φαινόµενα που ερευνώνται και ερµηνεύονται ανάλογα µε το εξελικτικό επίπεδο των παιδιών, έτσι και στις φιλίες δεν γνωρίζουµε αν τα αγόρια κατακτούν καθυστερηµένα ή δεν κατακτούν ποτέ τα χαρακτηριστικά στις φιλίες τους που έχουν τα κορίτσια. Επιπρόσθετα, παρατηρείται µεγάλη διακύµανση στον τρόπο που τα αγόρια αντιλαµβάνονται και βιώνουν τη φιλία. Ερευνητικά δεδοµένα δείχνουν ότι υπάρχει και ένα ποσοστό αγοριών που δίνει έµφαση στο βαθµό οικειότητας όπως τα κορίτσια (Buhrmester, 1996). 4. Η σηµασία της φιλίας στην κοινωνική ανάπτυξη του παιδιού Οι φιλίες αποτελούν ένα µοναδικό πλαίσιο µέσα στο οποίο προάγεται η κατάκτηση δεξιοτήτων βασικών για την κοινωνική, γνωστική και συναισθηµατική ανάπτυξη του παιδιού (Newcomb και Bagwell, 1999). Έρευνες δείχνουν ότι η ικανότητα των παιδιών να δηµιουργούν και να διατηρούν φιλίες µπορούν να προβλέψουν την ύπαρξη ή όχι κοινωνικής επάρκειας στην εφηβεία και στην ενήλικη ζωή (Bagwell et al., 1998 Buhrmester, 1996 Cassidy & Asher, 1992). Είναι χαρακτηριστικό ότι σε καµία έρευνα και από κανένα ερευνητή δεν αναφέρεται ποτέ ότι το να έχει κανείς φίλους συνδυάζεται µε αρνητικές κοινωνικές δεξιότητες. Οι ερευνητές, προκειµένου να εξετάσουν τη σηµασία που έχουν οι φιλίες στην ανάπτυξη του παιδιού, εξετάζουν δύο κυρίως συνθήκες: α) το µέγεθος του κοινωνικού δικτύου ενός παιδιού, το αν έχει δηλαδή το παιδί πολλούς ή λίγους φίλους και β) τα χαρακτηριστικά στοιχεία που καθορίζουν την ποιότητα της φιλίας (Hartup, 1999). Ι. Ύπαρξη Φίλων Τόσο συγχρονικές, όσο και διαχρονικές έρευνες δείχνουν ότι τα παιδιά που έχουν πολλούς φίλους εµφανίζουν λιγότερα προβλήµατα συµπεριφοράς από εκείνα που δεν έχουν, εµφανίζουν συντροφικότητα και συνεργατικότητα στις αλληλεπιδράσεις τους, υιοθετούν αλτρουιστική συµπεριφορά και έχουν µεγαλύτερη αυτοπεποίθηση και κοινωνικότητα (Hartup, 1993 Newcomb & Bagwell, 1996). Οι Newcomb & Bagwell (1996), σε µια επισκόπηση ερευνών σε παιδιά µε και χωρίς φίλους, κατέδειξαν ότι τα - 29 -

-Βιβλιογραφική Ανασκόπηση- παιδιά χωρίς αµοιβαίες φιλίες προσαρµόζονταν δυσκολότερα στο σχολείο και είχαν αρνητική εικόνα εαυτού, σε σχέση µε τα παιδιά που βίωναν στενούς συναισθηµατικούς δεσµούς µε άλλα παιδιά της ηλικίας τους. Συνοπτικά, έρευνες σε δυάδες παιδιών που ήταν στενοί φίλοι και δυάδες παιδιών που απλά γνωρίζονταν δείχνουν ότι: α) οι φίλοι γνωρίζονται καλύτερα µεταξύ τους και έτσι µπορούν να επικοινωνήσουν και να συνεργαστούν αποτελεσµατικότερα και αποδοτικότερα (Ladd & Emerson, 1984), β) οι φίλοι έχουν διαφορετικές προσδοκίες από µια σχέση, ειδικά σε ό,τι αφορά την αρωγή και την υποστήριξη που παίρνουν και δίνουν στους άλλους (Bigelow, 1977), γ) στις δυάδες των στενών φίλων φαίνεται να καλλιεργείται ένα κλίµα συνεργασίας και άµεσης επίλυσης προβληµάτων (Gottman, 1983), δ) οι φίλοι αναζητούν συχνότερα από τους µη φίλους τρόπους επίλυσης τυχόν διαφωνιών και συγκρούσεων, γεγονός που υποστηρίζεται από τη συνεχόµενη αλληλεπίδραση τους (Hartup & Laursen, 1991). Ο Hartup (1992) υποστηρίζει ότι οι συναισθηµατικές, γνωστικές και κοινωνικές εµπειρίες που αποκτά κανείς µέσα από τις φιλίες είναι εξίσου σηµαντικές για την κοινωνική ανάπτυξη, µε τις εµπειρίες που αποκοµίζει το παιδί µέσα από τις σχέσεις του στην οικογένεια. Παράλληλα εντοπίζει τέσσερις αναπτυξιακές λειτουργίες των στενών φιλιών των παιδιών: α) δηµιουργούν πλαίσια µέσα στα οποία τα παιδιά αναπτύσσουν βασικές κοινωνικές δεξιότητες, όπως την ικανότητα για επικοινωνία και συνεργασία, β) παρέχουν στα παιδιά ποικίλες πληροφορίες για τον εαυτό τους, τους άλλους και τον κόσµο και ιδιαίτερα δίνουν στα παιδιά την ευκαιρία να κατανοήσουν την οπτική γωνία των άλλων, γ) προσφέρουν ευκαιρίες για διασκέδαση και ανακουφίζουν από το στρες της καθηµερινότητας, δ) παρέχουν πρότυπα σχέσεων που είναι σηµαντικά στην µετέπειτα ζωή του παιδιού και τέλος ε) δίνουν στα παιδιά ευκαιρίες για την ανάπτυξη του αισθήµατος της κοινωνικής στήριξης και ασφάλειας, την ανάπτυξη της αυτοεκτίµησης και την έκφραση της προσωπικής αξίας. Πιο πρόσφατα ο Bukowski (2001) πρότεινε ακόµη δύο λειτουργικά χαρακτηριστικά των φιλιών: το να δίνουν το ερέθισµα για την απόκτηση δεξιοτήτων και µάθηση και το να δηµιουργούν το περιβάλλον εκείνο µέσα στο οποίο καλλιεργούνται συµπεριφορές από τα παιδιά. Μέσα από τις στενές σχέσεις µε τους φίλους του το παιδί αντλεί πληροφορίες που το βοηθούν να γνωρίσει καλύτερα τον εαυτό του, τους άλλους και τον κόσµο που το - 30 -

-Βιβλιογραφική Ανασκόπηση- περιβάλλει. Οι αλληλεπιδράσεις µε τους συνοµηλίκους του µαθαίνουν στο παιδί πώς και πότε µπορεί να εκφράσει τα συναισθήµατά του, πώς να τα ρυθµίζει µε τον κατάλληλο κάθε φορά τρόπο, πώς να ελέγχει τα αρνητικά συναισθήµατα, ιδίως το θυµό και την επιθετικότητα, και πώς να κατανοεί τα συναισθήµατα των άλλων. Τέλος, η φιλική σχέση είναι ένα πλαίσιο µέσα από το οποίο το παιδί αντλεί υποστήριξη, όταν υπάρχουν προβλήµατα στις διαπροσωπικές του σχέσεις. Ένα σηµαντικό ζήτηµα είναι το κατά πόσο µια σταθερή φιλική σχέση µπορεί να αντισταθµίσει δυσάρεστες επιπτώσεις αρνητικών γεγονότων στη ζωή του παιδιού, όπως τη σχολική αποτυχία, τις ενδοοικογενειακές συγκρούσεις, κ.α. Αποτελέσµατα ερευνών δείχνουν ότι ακόµη και παιδιά µε χαµηλή δηµοτικότητα στην οµάδα οµηλίκων διαθέτουν συχνά έναν πολύ καλό φίλο, ο οποίος µπορεί να αποτελέσει για αυτά πηγή συναισθηµατικής στήριξης σε δυσάρεστες διαπροσωπικές καταστάσεις και λειτουργεί προστατευτικά προς τις δυσάρεστες επιπτώσεις της χαµηλής αποδοχής (Venberg, 1990). Παρόλα, όµως, τα άµεσα και εµφανή οφέλη που αποκτούν τα παιδιά από τις φιλίες τους, δεν έχει εξεταστεί ιδιαίτερα το αν και σε ποιο βαθµό οι συµπεριφορές αυτές είναι διαχρονικές και παρουσιάζονται και σε µετέπειτα στάδια της ζωής των παιδιών. Η πλειοψηφία των ερευνών που έχουν διεξαχθεί µέχρι σήµερα είναι συγχρονικές και δεν επιτρέπουν να διερευνηθεί αν είναι η έλλειψη φίλων που δηµιουργεί δυσλειτουργικές συµπεριφορές στο παιδί ή οι συµπεριφορές αυτές προϋπάρχουν και προκαλούν δυσκολίες στη σύναψη φιλιών (Hartup 1999). ΙΙ. Ποιότητα στενής φιλίας Εκτός, όµως, από την ύπαρξη ή όχι των φίλων, ο δεύτερος παράγοντας που επηρεάζει τη σηµασία που θα έχουν οι φίλοι για την ανάπτυξη του παιδιού, είναι η ποιότητα της σχέσης µε τους ανθρώπους αυτούς. Η αναπτυξιακή σηµασία της φιλίας στηρίζεται όχι µόνο στην ύπαρξη φίλων, άλλα και στην ικανότητα του παιδιού να δηµιουργεί και να διατηρεί φιλίες υψηλής ποιότητας (Bukowski, Hoza & Boivin, 1994 Cauce, 1986). Οι ερευνητές αναγνωρίζουν ότι όλες οι φιλίες δεν είναι ίδιες, ούτε έχουν την ίδια επίδραση στο παιδί. Ο Sullivan (1953), πρώτος, αναφέρθηκε στη σηµασία που έχουν οι φιλίες υψηλής ποιότητας στην κοινωνική ανάπτυξη του παιδιού τονίζοντας πως - 31 -