ΑΓΟΡΕΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΩΝ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΩΝ ΙI ΑΓΟΡΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ ΚΑΙ ΓΗΣ ΦΥΣΙΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ (physical capital): Είναι το απόθεμα των παραχθέντων αγαθών που συμβάλλουν στην παραγωγή άλλων αγαθών και υπηρεσιών. ΓΗ (land): Είναι ο συντελεστής παραγωγής που προσφέρει η ίδια η φύση. Το φυσικό κεφάλαιο και η γη αποτελούν τον ενσώματο πλούτο (tangible wealth) μίας οικονομίας. Χρηματοοικονομικός πλούτος μη ενσώματος Παράδειγμα Επικεντρώνοντας στο παραγωγικό κεφάλαιο (εκτός κατοικιών) Μεταβολή τεχνολογίας αύξηση έντασης κεφαλαίου 1
Σημαντικές δυσκολίες μέτρησης αποθέματος κεφαλαίου (capital stock) Ρόλος απόσβεσης (depreciation) Οικονομική Λογιστική Ανάγκη νέων επενδύσεων για διατήρηση ή/και επαύξηση αποθέματος κεφαλαίου Ακαθάριστη επένδυση (gross investment) είναι η παραγωγή νέων κεφαλαιουχικών αγαθών και η βελτίωση των ήδη υπαρχόντων Καθαρή επένδυση (net investment) είναι η ακαθάριστη επένδυση μειωμένη κατά την απόσβεση του αποθέματος κεφαλαίου Αποθέματα και ροές 1 Απόθεμα (stock) ονομάζουμε την ποσότητα ενός περιουσιακού στοιχείου σε μία συγκεκριμένη χρονική στιγμή Η τιμή του αποθέματος του περιουσιακού στοιχείου (asset price) είναι το ποσό που απαιτείται για να αγοραστεί το περιουσιακό στοιχείο (= με το άθροισμα της αξίας όλων των μελλοντικών ροών των υπηρεσιών που παρέχει το περιουσιακό στοιχείο) Αποθέματα και ροές 2 Ροή (flow) ονομάζουμε το σύνολο των υπηρεσιών που παρέχει ένα περιουσιακό στοιχείο σε ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα Μίσθωμα (rental rate) είναι το κόστος παροχής των υπηρεσιών μίας μονάδας του περιουσιακού στοιχείου για μία χρονική περίοδο 2
Αποθέματα, ροές και τιμές σε αγορές παραγωγικών συντελεστών Παρούσα αξία και επιτόκιο Τόκος (interest) / Επιτόκιο (interest rate) /Ανατοκισμός (compound interest payment) Η παρούσα αξία (present value) ενός ευρώ σε ένα μελλοντικό χρόνο είναι το ποσό που αν το δανείσουμε σήμερα, θα μας δώσει ένα ευρώ σ αυτό το μελλοντικό χρόνο Προφανώς εξαρτάται από: Την περίοδο δανεισμού Το επιτόκιο δανεισμού Παράδειγμα 1 3
Παράδειγμα 2 Προφανώς, η τιμή ενός περιουσιακού στοιχείου πρέπει να ισούται με το άθροισμα της αξίας όλων των μελλοντικών ροών των υπηρεσιών που παρέχει το περιουσιακό στοιχείο Προεξοφλημένο σε όρους παρούσας αξίας (Κόστος ευκαιρίας του χρηματικού ποσού που δαπανάται για την αγορά του περιουσιακού στοιχείου) Ονομαστικό και πραγματικό επιτόκιο Το ονομαστικό επιτόκιο (nominal interest rate) δείχνει πόσα ευρώ εισπράττονται από τόκους δανείου ενός ευρώ για διάστημα ενός έτους Το πραγματικό επιτόκιο (real interest rate) μετράει την απόδοση ενός δανείου με τη μεταβολή των αγαθών που μπορούν να αγορασθούν παρά με την αύξηση της ονομαστικής (χρηματικής) αξίας του δανειακού κεφαλαίου 4
Μελλοντική κατανάλωση Μελλοντική κατανάλωση 14/12/2015 Πραγματικό επιτόκιο = Ονομαστικό επιτόκιο πληθωρισμός Ονομαστικό επιτόκιο: θετικό Πραγματικό επιτόκιο: θετικό ή αρνητικό Προσδιορισμός του πραγματικού επιτοκίου 1 A' Η καμπύλη AA' είναι η καμπύλη παραγωγικών δυνατοτήτων μεταξύ τωρινής και μελλοντικής κατανάλωσης: αφιερώνοντας πόρους σε επενδύσεις, η μελλοντική κατανάλωση μπορεί να αυξηθεί A Τωρινή κατανάλωση Η κλίση της καμπύλης ισούται με (1+i), όπου i είναι το ποσοστό απόδοσης της επένδυσης. Προσδιορισμός του πραγματικού επιτοκίου 2 A' U E A U Με δεδομένες τις προτιμήσεις της κοινωνίας μεταξύ τωρινής και μελλοντικής κατανάλωσης ο άριστος συνδυασμός είναι ο Ε όπου η UU εφάπτεται με την καμπύλη παραγωγικών δυνατοτήτων Η κλίση των δύο καμπυλών στο Ε είναι (1+r), όπου r είναι το πραγματικό επιτόκιο που εξισώνει την αποδοτικότητα των επενδύσεων με την τάση για φειδώ των καταναλωτών Τωρινή κατανάλωση 5
Ζήτηση υπηρεσιών κεφαλαίου 1 Η ανάλυση για την (παράγωγη) καμπύλη ζήτησης των υπηρεσιών του συντελεστή κεφάλαιο είναι παρόμοια με αυτήν για την καμπύλη ζήτησης εργασίας τόσο σε επίπεδο επιχείρησης όσο και σε επίπεδο κλάδου παραγωγής Ζήτηση υπηρεσιών κεφαλαίου 2 Κανόνας: MCK = MRPK r = MVPK (στην απλούστερη, ανταγωνιστική, περίπτωση) Προφορά υπηρεσιών κεφαλαίου 1 Βραχυχρόνια περίοδος Προφορά υπηρεσιών κεφαλαίου σταθερή, προσδιορισμένη από το υπάρχον απόθεμα κεφαλαίου Μακροχρόνια περίοδος Απαιτούμενο μίσθωμα κεφαλαίου: Το μίσθωμα που καλύπτει ακριβώς το κόστος ευκαιρίας της κατοχής ενός κεφαλαιουχικού αγαθού 6
Προφορά υπηρεσιών κεφαλαίου 2 Το απαιτούμενο μίσθωμα κεφαλαίου (R) προσδιορίζεται από: Την τιμή του κεφαλαιουχικού αγαθού (K) Το πραγματικό επιτόκιο (r) Το ποσοστό απόσβεσης (d) R = K(r+d) Θετική σχέση μεταξύ απαιτουμένου μισθώματος και προφοράς υπηρεσιών κεφαλαίου Βραχυχρόνια και μακροχρόνια προσφορά υπηρεσιών κεφαλαίου στην οικονομία Βραχυχρόνια, προσφορά σταθερή Μακροχρόνια, θετική κλίση Αύξηση επιτοκίων ή ποσοστού απόσβεσης, μετάβαση από SS σε S S Καμπύλη προσφοράς κλάδου παραγωγής Μακροχρόνια καμπύλη προφοράς μικρού κλάδου παραγωγής: οριζόντια Κλάδος παραγωγής με σημαντική χρήση κεφαλαίου: καμπύλη προσφοράς θετικής κλίσης Ρόλος διεθνών αγορών κεφαλαίου 7
Ισορροπία στην αγορά υπηρεσιών κεφαλαίου Βραχυχρόνια και μακροχρόνια αποτελέσματα αύξησης μισθών σε μικρό κλάδο παραγωγής Αρχικό σημείο ισορροπίας Ε Αύξηση μισθών, μείωση παραγωγής, μετατόπιση DD σε D D Βραχυχρόνια ισορροπία στο E Μακροχρόνια ισορροπία στο E Παράδειγμα μακροχρόνιας προσαρμογής κεφαλαίου κλάδων παραγωγής Γη και πρόσοδος Γη: Παραγωγικός συντελεστής σταθερός τόσο βραχυχρόνια όσο και μακροχρόνια 8
Κατανομή της γης μεταξύ ανταγωνιστικών χρήσεων Χρήση γης ανάλογα με την επικρατούσα πρόσοδο Ζήτηση για αγροτική χρήση D F Ζήτηση για οικιστική χρήση D H Συνολική ζήτηση D 1 (οριζόντιο D F και D H ) Αρχικά, L F, L H, R 0 (L F +L H =L) Αύξηση ζήτησης γης για οικιστική χρήση D H Βραχυχρόνια υψηλότερες αποδόσεις οικιστικής (R 1 >R 0 ) Αλλαγή χρήσεων γης Τελικά, L F, L H, R 2 (L F +L H =L) Εξίσωση αποδόσεων Λειτουργική διανομή του εισοδήματος Η λειτουργική διανομή του εισοδήματος δείχνει πως κατανέμεται το εθνικό εισόδημα μεταξύ των διαφόρων συντελεστών της παραγωγής. Οι συνολικές αμοιβές ή το εισόδημα ενός συντελεστή παραγωγής είναι η τιμή του πολλαπλασιασμένη επί τη συνολική απασχολούμενη ποσότητα του Προσωπική διανομή του εισοδήματος Η προσωπική διανομή του εισοδήματος δείχνει πως κατανέμεται το εθνικό εισόδημα μεταξύ των διαφόρων ατόμων, ανεξάρτητα από τις υπηρεσίες συντελεστών από τις οποίες τα άτομα αυτά λαμβάνουν το εισόδημά τους Σχετίζεται με θέματα ανισότητας και φτώχειας 9
Σημαντικός παράγοντας ανισοκατανομής προσωπικού εισοδήματος: ιδιοκτησία πλούτου (εισοδήματα από κέρδη και μισθώματα) Ρόλος ανθρωπίνου κεφαλαίου (εισοδήματα) και συνταξιοδοτικών δικαιωμάτων (πλούτος) Εκτιμήσεις εισοδηματικών μεριδίων των πληθυσμιακών δεκατημορίων (Ελλάδα, 1974, 1994, 2008) Δεκατημόριο 1974 1994 2008 1 (φτωχότερο 10%) 2,3 3,1 3,7 2 4,0 4,8 5,2 3 5,1 5,9 6,2 4 6,1 7,0 7,1 5 7,2 8,1 8,2 6 8,4 9,3 9,3 7 9,9 10,6 10,5 8 12,0 12,3 12,1 9 15,3 14,9 14,6 10 (πλουσιότερο 10%) 29,7 24,0 23,3 Διαχρονικές μεταβολές δεικτών ανισότητας: Ελλάδα, 1974-2008 Καταναλωτική δαπάνη Διαθέσιμο εισόδημα 100 95 90 85 80 75 70 65 60 55 50 1974 1982 1988 1994 1999 2004 2008 Gini Atkinson (ε=0.5) Atkinson (ε=2.0) 100 95 90 85 80 75 70 65 60 55 50 1974 1982 1988 1994 1999 2004 2008 Gini Atkinson (ε=0.5) Atkinson (ε=2.0) 10
ΚΙΝΔΥΝΟΣ ΚΑΙ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑ Μέχρι τώρα υποθέταμε βεβαιότητα κατά τη λήψη των αποφάσεων των οικονομικών μονάδων Όμως, η (οικονομική) ζωή είναι γεμάτη αβεβαιότητες, κινδύνους και ελλιπή πληροφόρηση Σύντομη εισαγωγή περισσότερα στη Χρηματοοικονομική Ατομικές συμπεριφορές έναντι του κινδύνου Ι Δίκαιο παιχνίδι (fair game): αυτό το οποίο κατά μέσο όρο δίνει μηδενικό κέρδος Π.χ. Πιθανότητα κέρδους 100 ευρώ: 50% Πιθανότητα απώλειας 100 ευρώ: 50% (ένα παρόμοιο παιχνίδι με κέρδος/απώλεια 1000 ευρώ είναι επίσης δίκαιο, αλλά έχει υψηλότερο κίνδυνο) Ποιοι παίκτες θα συμμετάσχουν σε ένα δίκαιο παιχνίδι; Ατομικές συμπεριφορές έναντι του κινδύνου ΙΙ Κάποιος που είναι ουδέτερος έναντι του κινδύνου (risk neutral) - ενδιαφέρεται μόνο για το αν οι πιθανότητες οδηγούν κατά μέσο όρο σε κέρδος. Κάποιος που αποφεύγει τον κίνδυνο (risk averse) - θα αρνηθεί να συμμετάσχει σε ένα δίκαιο παιχνίδι Κάποιος που είναι ριψοκίνδυνος (risk lover) - θα στοιχηματίσει ακόμη και αν ένας αυστηρός μαθηματικός υπολογισμός αποδεικνύει ότι οι πιθανότητες δεν είναι ευνοϊκές. 11
Ατομικές συμπεριφορές έναντι του κινδύνου ΙΙΙ Αντίστοιχη συμπεριφορά απέναντι στις ασφάλειες Περιουσιακό στοιχείο αξίας 100.000 ευρώ (π.χ. σπίτι) Πιθανότητα καταστροφής 1% (π.χ. πυρκαγιά) Προσδοκώμενη αξία σπιτιού: 99.000 ευρώ ( = 100.000x0.99 + 0x0.01 ) Ασφάλιση για 1.500 ευρώ Ποιοι παίκτες θα αγοράσουν ασφάλεια; Ατομικές συμπεριφορές έναντι του κινδύνου ΙV Φθίνουσα οριακή χρησιμότητα του πλούτου Η αποφυγή του κινδύνου μπορεί να ερμηνευτεί με τη φθίνουσα οριακή χρησιμότητα του πλούτου (diminishing marginal utility of wealth) Οι ατομικές συμπεριφορές ακολουθούν την αρχή της φθίνουσας οριακής χρησιμότητας του πλούτου όταν ίσες διαδοχικές αυξήσεις της κατανάλωσης προσθέτουν όλο και λιγότερο στη συνολική χρησιμότητα Επομένως, τα άτομα των οποίων οι προτιμήσεις ακολουθούν αυτόν τον κανόνα αποφεύγουν τα δίκαια παιχνίδια 12
Συμμετοχή ή μη σε δίκαιο παιχνίδι Άτομο που αποφεύγει τον κίνδυνο Συμμετοχή ή μη σε δίκαιο παιχνίδι Ριψοκίνδυνο άτομο Κίνδυνος και ασφάλεια Ι Η συνένωση κινδύνων (risk pooling) - λειτουργεί μέσω της συνάθροισης ανεξάρτητων κινδύνων με σκοπό να καταστήσει το σύνολο περισσότερο βέβαιο. Παράδειγμα: Γάμος αγρότη με ηθοποιό 13
Κίνδυνος και ασφάλεια ΙΙ Αντίστοιχο οικονομικό πρόβλημα: Ασφάλιση ηλικιωμένων Ποσοστά θνησιμότητας γνωστά Ασφάλιση δυνατή/πιθανή (όχι όμως στην περίπτωση συστημικού κινδύνου) Η διασπορά του κινδύνου (risk-sharing) - λειτουργεί μέσω της μείωσης των ποσών. Παράδειγμα: Lloyd s του Λονδίνου Συνενώνοντας και διασπείροντας τους κινδύνους, η ασφάλιση επιτρέπει στα άτομα να αντιμετωπίζουν πολλούς κινδύνους με σχετικά χαμηλά ασφάλιστρα Ηθικός κίνδυνος και δυσμενής επιλογή I Ουσιαστικά, στην αγορά ασφαλειών έχουμε μεταφορά (αγοραπωλησία) «κινδύνων» μεταξύ ατόμων με διαφορετικές συμπεριφορές απέναντι στον κίνδυνο Δύο προβλήματα με την ασφάλιση Ηθικός κίνδυνος (moral hazard) - είναι η χρήση εσωτερικής πληροφόρησης με σκοπό να εκμεταλλευτεί κάποιος τον αντισυμβαλλόμενο σε ένα συμβόλαιο. - π.χ. όταν κάποιος δεν φροντίζει αρκετά την περιουσία του επειδή γνωρίζει ότι είναι ασφαλισμένη. Λύση: Μετακύλιση μέρους του κόστους στον ασφαλιζόμενο (π.χ. όχι ολική ασφάλιση) Ηθικός κίνδυνος και δυσμενής επιλογή II Δυσμενής επιλογή (adverse selection) - λαμβάνει χώρα όταν τα άτομα χρησιμοποιούν την εσωτερική τους πληροφόρηση για να αποδεχτούν ή να απορρίψουν ένα συμβόλαιο, με αποτέλεσμα εκείνοι που το αποδέχονται να μην αποτελούν ένα μέσο δείγμα του πληθυσμού. - π.χ. η περίπτωση των καπνιστών που κάνουν ασφάλεια ζωής. Λύση: παροχή επιπρόσθετων πληροφοριών στις ασφαλιστικές εταιρείες 14
Αβεβαιότητα και απόδοση περιουσιακών στοιχείων Ι Ας υποθέσουμε ότι υπάρχουν δύο μόνο περιουσιακά στοιχεία: κρατικά ομόλογα και μετοχές Απόδοση κρατικών ομολόγων: τόκοι (με βεβαιότητα) Απόδοση μετοχών: μερίσματα + κέρδη κεφαλαίου (χωρίς βεβαιότητα) Ανταλλακτική σχέση μεταξύ υψηλότερης απόδοσης και χαμηλότερης βεβαιότητας Αβεβαιότητα και απόδοση περιουσιακών στοιχείων ΙΙ Επιλογή χαρτοφυλακίου (portfolio selection) I Ο καταναλωτής που αποφεύγει τον κίνδυνο προτιμάει την υψηλότερη μέση απόδοση σε ένα χαρτοφυλάκιο περιουσιακών στοιχείων, - αλλά δεν του αρέσει ο υψηλότερος κίνδυνος. Η διαφοροποίηση χαρτοφυλακίου (portfolio diversification) - είναι η στρατηγική περιορισμού του κινδύνου με τη συνένωση των κινδύνων διαφόρων περιουσιακών στοιχείων, των οποίων οι ατομικές αποδόσεις συμπεριφέρονται διαφορετικά η μία από την άλλη. 15
Επιλογή χαρτοφυλακίου (portfolio selection) II Αποτελεσματικές αγορές περιουσιακών στοιχείων (efficient asset markets) I Η θεωρία των αποτελεσματικών αγορών - λέει ότι το χρηματιστήριο είναι ένας ευαίσθητος επεξεργαστής πληροφοριών, - που αντιδρά άμεσα στις νέες πληροφορίες για να προσαρμόσει σωστά τις τιμές των μετοχών. Μια αποτελεσματική αγορά περιουσιακών στοιχείων ήδη ενσωματώνει τις υπάρχουσες πληροφορίες στις τιμές των αγαθών με ορθό τρόπο. Αποτελεσματικές αγορές περιουσιακών στοιχείων (efficient asset markets) II Εμπειρικές μελέτες δείχνουν ότι, συνήθως, τα χρηματιστήρια είναι αποτελεσματικές αγορές Όμως, υπάρχουν και κερδοσκοπικές φούσκες (speculative bubbles) J.M. Keynes: Χρηματιστήριο σαν έπαθλο διαγωνισμού ομορφιάς Μακροχρόνια πάντως, οι τιμές των μετοχών φαίνεται να ακολουθούν τα θεμελιώδη μεγέθη των επιχειρήσεων και της οικονομίας (fundamentals) 16