1 Ελλθνικι Δθμοκρατία Σεχνολογικό Εκπαιδευτικό Κδρυμα Ηπείρου Γλωςςική Ανάπτυξη Ενότθτα 12: Ανάπτυξη Επικοινωνιακών Ικανοτήτων & Γλώςςα Ευγενία Σόκθ
2 Ανοιχτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα ςτο ΤΕΙ Ηπείρου Σμιμα Λογοκεραπείασ Γλωςςική Ανάπτυξη Ενότητα 12: Ανάπτυξθ Επικοινωνιακϊν Ικανοτιτων & Γλϊςςα. Σόκθ Ευγενία Επίκουρθ Κακθγιτρια Ιωάννινα, 2015
Άδειεσ Χρήςησ Σο παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται ςε άδειεσ χριςθσ Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπωσ εικόνεσ, που υπόκειται ςε άλλου τφπου άδειασ χριςθσ, θ άδεια χριςθσ αναφζρεται ρθτϊσ. 3 3
4 Χρηματοδότηςη Σο ζργο υλοποιείται ςτο πλαίςιο του Επιχειρθςιακοφ Προγράμματοσ «Εκπαίδευςη και Δια Βίου Μάθηςη» και ςυγχρθματοδοτείται από τθν Ευρωπαϊκι Ζνωςθ (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Σαμείο) και από εκνικοφσ πόρουσ. Σο ζργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα ςτο TEI Ηπείρου» ζχει χρθματοδοτιςει μόνο τθ αναδιαμόρφωςθ του εκπαιδευτικοφ υλικοφ. Σο παρόν εκπαιδευτικό υλικό ζχει αναπτυχκεί ςτα πλαίςια του εκπαιδευτικοφ ζργου του διδάςκοντα.
Σκοποί ενότητασ Αυτι θ ενότθτα αςχολείται κεωρθτικά ςτθν ανάπτυξθ των ικανοτιτων επικοινωνίασ με τθν ορκι χριςθ τθσ γλϊςςασ. 5 5
Περιεχόμενα ενότητασ Γνωςτικζσ Διαςτάςεισ Χριςθσ Λόγου Κοινωνικζσ Διαςτάςεισ Χριςθσ Λόγου 6 6
Γνωςτικζσ Διαςτάςεισ Χρήςησ Λόγου 7
Γνωςτικζσ Διαςτάςεισ Χρήςησ Λόγου (1 από 15) Μια ανάλυςθ των χριςεων τθσ γλϊςςασ μπορεί να ςυντελεςτεί από πολλζσ ςκοπιζσ. Τπάρχει, για παράδειγμα, θ ανάλυςθ των αφθρθμζνων λειτουργιϊν του λόγου ςτθν οποία ζχει επιδοκεί χαρακτθριςτικά ο Halliday (1973) ι θ εκνογραφικι ανάλυςθ τθσ ομιλίασ τθσ οποίασ τα κεμζλια ζχει κζςει ο Hymes (1974). 8 8
Γνωςτικζσ Διαςτάςεισ Χρήςησ Λόγου (2 από 15) Η ςυγκρότθςθ κάκε μορφισ λόγου κζτει δικζσ τθσ γνωςτικζσ απαιτιςεισ, επειδι κακορίηεται από διαφορετικζσ ςχζςεισ του κζματοσ αναφοράσ με το πλαίςιο επικοινωνίασ κακϊσ και από διαφορετικζσ αρχζσ εςωτερικισ οργάνωςθσ. Θα εξετάςουμε εδϊ οριςμζνεσ περιπτϊςεισ τζτοιων διαφορϊν ανάμεςα ςτα είδθ του λόγου για να πάρουμε μια ιδζα των γνωςτικϊν δυςκολιϊν που αντιμετωπίηει ςε κάκε περίπτωςθ το παιδί. 9 9
Γνωςτικζσ Διαςτάςεισ Χρήςησ Λόγου (3 από 15) το χϊρο τθσ ψυχολογίασ, θ πρϊτθ επεξεργαςμζνθ πρόταςθ για το διττό ρόλο τθσ γλϊςςασ προιλκε από τον Vygotsky (1934), ο οποίοσ υπζκεςε ότι θ γλϊςςα αναπτφχκθκε καταρχιν ωσ όργανο επικοινωνίασ, αλλά από ζνα ςθμείο και μετά εξελίχτθκε ςε όργανο τθσ ςκζψθσ. 10 1
Γνωςτικζσ Διαςτάςεισ Χρήςησ Λόγου (4 από 15) Ο Vygotsky μασ πρόςφερε, μεταξφ άλλων, και μια υπόκεςθ- περιγραφι του πϊσ θ γλϊςςα μετατρζπεται από όργανο επικοινωνίασ ςε όργανο ςκζψθσ κατά τθν ανάπτυξθ του παιδιοφ. Σο παιδί αρχίηει κάποια ςτιγμι να χρθςιμοποιεί τθ γλϊςςα όχι μόνο για να απευκυνκεί ςε άλλα άτομα αλλά και για να επεξεργαςτεί ςκζψεισ και ςυναιςκιματα για τον εαυτό του. 11 1
Γνωςτικζσ Διαςτάςεισ Χρήςησ Λόγου (5 από 15) τθ Nelson (1989) βρίςκουμε διαφορετικζσ ψυχολογικζσ και ψυχογλωςςολογικζσ προςεγγίςεισ των μονολόγων ςτουσ οποίουσ επιδιδόταν ζνα κορίτςι δφο περίπου ετϊν πριν το βραδινό φπνο ςτο κρεβάτι τθσ. φμφωνα με τον Vygotsky, ο μονόλογοσ αυτόσ είναι καταρχιν διαπλεγμζνοσ με τισ πράξεισ του παιδιοφ, που είναι ςυνικωσ το παιχνίδι του, και λειτουργεί μάλιςτα κατευκυντικά για τθν οργάνωςθ των πράξεων. 12 1
Γνωςτικζσ Διαςτάςεισ Χρήςησ Λόγου (6 από 15) Με βάςθ τισ παραπάνω παρατθριςεισ, μποροφμε να διαχωρίςουμε δφο μορφζσ λόγου: τθν κοινωνικι ομιλία που απευκφνεται ςε άλλα άτομα και τθν προςωπικι ομιλία που ςυνιςτά ςκζψθ και που ςυνικωσ είναι άφωνθ και εςωτερικι. φμφωνα πάντα με το ςκεπτικό του Vygotsky, θ πρωταρχικι χριςθ τθσ γλϊςςασ είναι θ κοινωνικι και, ςυνεπϊσ, θ πιο φυςικι μορφι ομιλίασ για το παιδί είναι ο διάλογοσ με άλλα άτομα. 13 1
Γνωςτικζσ Διαςτάςεισ Χρήςησ Λόγου (7 από 15) Με βάςθ αυτζσ τισ επιςθμάνςεισ, βλζπουμε και γιατί μια παρατιρθςθ του Piaget (1923) για το μονόλογο των παιδιϊν ζχει κατακρικεί από τον Vygotsky και δε κεωρείται ςιμερα αξιόπιςτθ. Παρατθρϊντασ το μονόλογο που ςυνοδεφει το παιχνίδι, ο Piaget ςυμπζρανε ότι πρόκειται για ανϊριμθ εγωκεντρικι μορφι λόγου. 14 1
Γνωςτικζσ Διαςτάςεισ Χρήςησ Λόγου (8 από 15) Όταν αρχίηει να μιλά, μπορεί να δείξει τι κζλει και ταυτόχρονα να το ηθτιςει μζςα από τισ λζξεισ. Ακόμθ αργότερα, κα μάκει να εκφράηει ζνα αίτθμα μόνο μζςα από λζξεισ. Από τα παραπάνω ςυνάγεται ότι ο περιςςότερο αποπλαιςιωμζνοσ λόγοσ είναι ςυνικωσ ο γραπτόσ. τον προφορικό λόγο, ςυνειςφζρει ςτον προςδιοριςμό του μθνφματοσ ςυχνά το φυςικό πλαίςιο και θ χριςθ άλλων μζςων επικοινωνίασ. (Bruner, 1975) 15 1
Γνωςτικζσ Διαςτάςεισ Χρήςησ Λόγου (9 από 15) Ο λόγοσ εξάλλου για το παρελκόν, το μζλλον και το υποκετικό δεν απαντάται εξαρχισ ςτθν ανάπτυξθ του παιδιοφ αλλά απαιτεί ικανότθτεσ αποκζντρωςθσ από το άμεςο ορατό παρόν (Piaget, 1923). Ο Briton (1970) κάνει εδϊ ζνα χριςιμο διαχωριςμό ανάμεςα ςτθ γλϊςςα του παρόντοσ και ςτθ γλϊςςα τθσ μετάκεςθσ. 16 1
Γνωςτικζσ Διαςτάςεισ Χρήςησ Λόγου (10 από 15) Η μελζτθ μάλιςτα τθσ ανάπτυξθσ τθσ επικοινωνίασ (Bruner, 1983) δείχνει μια πορεία όπου το παιδί αρχίηει να εκφράηεται με μθ λεκτικά μζςα, ςυνδυάηει ςτθ ςυνζχεια τα μθ λεκτικά μζςα με λεκτικά και φτάνει, τζλοσ, να εκφράηεται μόνο με λεκτικά μζςα. 17 1
Γνωςτικζσ Διαςτάςεισ Χρήςησ Λόγου (11 από 15) Μια από τισ πιο λεπτομερείσ υποκζςεισ για τθν ανάπτυξθ των λειτουργιϊν τθσ γλϊςςασ ςτο παιδί ζχουμε από τον Halliday (1975), ο οποίοσ μελζτθςε τθν ανάπτυξθ διαφόρων λειτουργιϊν ςτθν ομιλία του γιου του, από τθν θλικία των εννζα ζωσ δεκαοκτϊν μθνϊν. 18 1
Γνωςτικζσ Διαςτάςεισ Χρήςησ Λόγου (12 από 15) τθν ανάλυςθ λοιπόν του Halliday (1975) διαφαίνεται μια πορεία εξζλιξθσ που ζχει αρκετζσ φορζσ επιςθμανκεί. Η χριςθ τθσ γλϊςςασ για να κατευκυνκοφν οι πράξεισ των άλλων ακόμθ και οι πράξεισ του ίδιου του ατόμου που μιλά ςτθν περίπτωςθ που ζχουμε το μονόλογο που ςυνοδεφει το παιχνίδι των παιδιϊν- είναι πιο πρϊιμθ από αυτι όπου θ γλϊςςα γίνεται το μζςο ςκζψθσ για τον κόςμο. 19 1
Γνωςτικζσ Διαςτάςεισ Χρήςησ Λόγου (13 από 15) Οι πολφ κακθμερινζσ χριςεισ τθσ γλϊςςασ είναι ςυνικωσ για τθν επιτζλεςθ πράξεων. Ακόμθ ωςτόςο και ο απλόσ ςχολιαςμόσ γεγονότων, προςϊπων κλπ. ςτθν κακθμερινι ςυνομιλία ςυνιςτά μια ερμθνευτικι χριςθ τθσ γλϊςςασ. Η ερμθνευτικι χριςθ ιθσ γλϊςςασ απαιτεί ικανότθτεσ αφαίρεςθσ πάνω ςτα γεγονότα του κόςμου και είναι, ςυνεπϊσ, πάντα πιο δφςκολθ. 20 2
Γνωςτικζσ Διαςτάςεισ Χρήςησ Λόγου (14 από 15) Ο Briton (1970) κάνει εδϊ μια διάκριςθ ανάμεςα ςε εκφραςτικό και ςε εκφραςτικό λόγο. Παραδείγματα εκφραςτικοφ λόγου είναι το μυκιςτόρθμα και το κακθμερινό κουτςομπολιό και του αναφορικοφ λόγου ζνα επιςτθμονικό άρκρο ι μια δικαςτικι απόφαςθ. 21 2
Γνωςτικζσ Διαςτάςεισ Χρήςησ Λόγου (15 από 15) Προκφπτει από τισ παραπάνω ενδεικτικζσ παρατθριςεισ ότι οριςμζνεσ χριςεισ τθσ γλϊςςασ είναι πιο δφςκολεσ από άποψθ γνωςτικι. Η πιαηετιανι παράδοςθ ςτθ μελζτθ τθσ νοθμοςφνθσ (Piaget, 1923) ζχει αναφερκεί ςε ικανότθτεσ γνωςτικισ αποκζντρωςθσ που απαιτοφνται για τθ μετάδοςθ πλθροφοριϊν ςε άλλα άτομα. 22 2
Κοινωνικζσ Διαςτάςεισ Χρήςησ Λόγου 2
Κοινωνικζσ Διαςτάςεισ Χρήςησ Λόγου (1 από 12) Οι διαφορετικζσ διαδικαςίεσ κοινωνικοποίθςθσ είναι φυςικό να εμπεριζχουν εκ των πραγμάτων και διαφορετικζσ χριςεισ τθσ γλϊςςασ. Σο πότε μιλά ζνα παιδί, με ποια άτομα, για ποιο λόγο, για ποιο κζμα και με ποιο τρόπο είναι παράγοντεσ που ποικίλλουν ανάλογα με το κοινωνικό-πολιτιςμικό περιβάλλον. 24 2
Κοινωνικζσ Διαςτάςεισ Χρήςησ Λόγου (2 από 12) Οριςμζνα μάλιςτα πορίςματα τθσ ψυχογλωςςολογικισ ζρευνασ για τον τρόπο που τα ενιλικα άτομα επικοινωνοφν με τα παιδιά αποδεικνφονται ςιμερα ιδιαίτερα εκνοκεντρικά, αφοφ φαίνεται πωσ αφοροφν μόνο τα τυπικά μεςοαςτικά ςτρϊματα του δυτικοφ κόςμου. 25 2
Κοινωνικζσ Διαςτάςεισ Χρήςησ Λόγου (3 από 12) Σα ενιλικα άτομα μιλοφν λοιπόν ςυνικωσ ςτα βρζφθ αλλά ακόμθ και ςτα αγζννθτα μωρά ςτθν κοιλιά. Αντικζτωσ, οι φτωχοί μαφροι μιασ κοινότθτασ του Νότου των ΗΠΑ όχι μόνο δε μιλοφν ςτα βρζφθ αλλά το κεωροφν παράλογο και ανϊφελο (Heath, 1983). Οι Ινδιάνοι Chipewyan (Scollon & Scollon 1979) πιςτεφουν ότι τα παιδιά μιλοφν μια τελείωσ δικι τουσ γλϊςςα ζωσ τθν θλικία των πζντε και ότι δεν ζχει ςυνεπϊσ νόθμα να μιλά κανείσ/καμιά ςε αυτά. 26 2
Κοινωνικζσ Διαςτάςεισ Χρήςησ Λόγου (4 από 12) Αυτό ίςωσ οφείλεται και ςτο γεγονόσ ότι τθ φροντίδα των μικρϊν παιδιϊν τθν αναλαμβάνουν τα μεγαλφτερα παιδιά τθσ κοινότθτασ και πολφ λιγότερο τα ενιλικα άτομα. τουσ Λοφο τθσ Κζνυασ (Blount, 1977), εκτιμάται πολφ θ ικανότθτα των παιδιϊν να κατανοοφν τι τουσ λζγεται αλλά δεν ενκαρρφνεται διόλου θ δικι τουσ πρωτοβουλία ςτο να μιλοφν. 27 2
Κοινωνικζσ Διαςτάςεισ Χρήςησ Λόγου (5 από 12) Τπάρχουν άλλωςτε πολφ διαφορετικζσ αντιλιψεισ ωσ προσ το πϊσ μακαίνουν τα παιδιά να μιλοφν και, ςυνεπϊσ, ωσ προσ το ρόλο των ενθλίκων ςε αυτι τθ διαδικαςία. Οι φτωχοί/ζσ μαφροι/εσ που μελζτθςε θ Heath (1983) πιςτεφουν ότι τα παιδιά μακαίνουν να μιλοφν από μόνα τουσ γιατί θ φφςθ τα προίκιςε με αυτι τθν ικανότθτα. 28 2
Κοινωνικζσ Διαςτάςεισ Χρήςησ Λόγου (6 από 12) Ο ςχολιαςμόσ πάνω ςτο τι ζχει ιδθ πει το παιδί, μζςα από τθν επανάλθψθ και επζκταςθ των εκφράςεων του, είναι άλλο ζνα ςυχνό φαινόμενο ςτθ μεςοαςτικι Δφςθ (Cazden, 1965). φμφωνα με τθν ζρευνα τθσ Cazden (1965, 1972), αυτόσ φαίνεται πωσ είναι ο πιο ςυνθκιςμζνοσ τρόποσ παρζμβαςθσ των γονιϊν ςτθ μάκθςθ τθσ γλϊςςασ -και όχι οι διορκϊςεισ των οποιωνδιποτε λακϊν. 29 2
Κοινωνικζσ Διαςτάςεισ Χρήςησ Λόγου (7 από 12) Οι διαπολιτιςμικζσ διαφορζσ ςτουσ τρόπουσ γλωςςικισ επικοινωνίασ με τα παιδιά μάσ οδθγοφν ςε δφο ςθμαντικά ςυμπεράςματα για τθν ανάπτυξθ των ικανοτιτων γλωςςικισ επικοινωνιασ και τθ ςχζςθ τουσ με τθν εκπαίδευςθ, τα οποία ακοφγονται ςε πρϊτθ ςκζψθ αντιφατικά. Σα παιδιά φτάνουν ςτο ςχολείο με εξίςου αναπτυγμζνεσ γλωςςικζσ γνϊςεισ αλλά ταυτόχρονα με αρκετά διαφορετικζσ επικοινωνιακζσ δεξιότθτεσ. 30 3
Κοινωνικζσ Διαςτάςεισ Χρήςησ Λόγου (8 από 12) Ζχουμε επανειλθμμζνα αναφερκεί ςτθ μελζτθ τθσ ανκρωπολόγου Heath (1983) για τισ χριςεισ του λόγου ςε τρεισ διαφορετικζσ κοινότθτεσ του Νότου των ΗΠΑ. Θα αντλιςουμε από αυτι τθ μελζτθ οριςμζνα ενδεικτικά παραδείγματα ωσ προσ το πϊσ οι διαφορετικζσ ςυνικειεσ ηωισ και οι διαφορετικζσ παραδόςεισ λόγου οδθγοφν και τα παιδιά ςτο να αποκτιςουν διαφορετικζσ ςυνικειεσ γλωςςικισ επικοινωνίασ. 31 3
Κοινωνικζσ Διαςτάςεισ Χρήςησ Λόγου (9 από 12) Αναφζραμε το παράδειγμα του ελλθνικοφ νθπιαγωγείου για να δείξουμε απλϊσ ότι θ ζλλειψθ οικειότθτασ των παιδιϊν με οριςμζνεσ μορφζσ λόγου, μπορεί να αντιμετωπιςτεί με διαφορετικοφσ τρόπουσ από το ςχολείο. Είναι δθλαδι κεωρθτικά δυνατό να μθν αξιολογθκοφν αρνθτικά τα παιδιά αλλά να προςαρμοςτεί το ςχολείο ςτουσ τρόπουσ επικοινωνίασ τουσ. 32 3
Κοινωνικζσ Διαςτάςεισ Χρήςησ Λόγου (10 από 12) Άλλωςτε και ςτθν περιοχι των ΗΠΑ που μελζτθςε θ Heath, ζγιναν τθ δεκαετία του 70 μεγάλεσ προςπάκειεσ εκ μζρουσ των δαςκάλων να ςυνειδθτοποιιςουν τθν αρνθτικι τουσ ςτάςθ απζναντι ςτα παιδιά με διαφορετικζσ παραδόςεισ λόγου και να αναρωτθκοφν για το πόςο ςωςτοί είναι οι τρόποι του ςχολείου. 33 3
Κοινωνικζσ Διαςτάςεισ Χρήςησ Λόγου (11 από 12) ε τζτοιεσ περιπτϊςεισ, τα φτωχά ζγχρωμα παιδιά ζπαψαν να κεωροφνται ανίκανα για μάκθςθ και άρχιςαν να διαπρζπουν ςτουσ ςτόχουσ που ζβαηε το ςχολείο ωσ προσ τθ μάκθςθ τθσ ανάγνωςθσ και τθσ γραφισ. Αντί να μακαίνουν, για παράδειγμα, ανάγνωςθ μζςα από γραπτζσ ιςτορίεσ, μάκαιναν μζςα από ετικζτεσ, ταμπζλεσ, αγγελίεσ και άλλα χριςιμα και οικεία ςτθν κακθμερινι τουσ ηωι κείμενα. 34 3
Κοινωνικζσ Διαςτάςεισ Χρήςησ Λόγου (12 από 12) Κδιου τφπου ερωτιςεισ ςυνθκίηονται και ςτο ςχολείο μετά τθν αφιγθςθ ι το διάβαςμα μιασ ιςτορίασ. Σα παιδιά άλλων κοινωνικϊν προελεφςεων που δεν είχαν ποτζ εμπειρίεσ με τζτοιεσ ερωτιςεισ, ςυχνά δεν μποροφν να τισ απαντιςουν. Σουσ είναι τόςο αςυνικιςτεσ αυτζσ οι ερωτιςεισ που δε φαίνεται να κατανοοφν καν γιατί τουσ τισ κάνουν. 35 3
Βιβλιογραφία Blount, B. (1977). «Ethnography and caretaker-child interaction» ςτο Snow & Ferguson (eds.). Briton, J. (1970). Language and Learning. Harmondsworth: Penguin. Bruner, J. (1974). «From communication to language: a psychological perspective». Cognition, 3, 255-287. Bruner, J. (1983). Child Talk, Oxford: Oxford University Press. Cazden, C.B. (1965). «Environmental assistance to the child s acquisition of grammar». Ανέκδοτη διδακτορική διατριβή, Harvard University. Cazden,C.B. (1972). Child Language and Education. New York: Holt, Rinehart & Winston. Halliday, M.A. K. (1973). Explorations in the Functions of Language. London: Edward Arnold. Halliday, M. A.,K. (1975). Learning How to Mean: Explorations in the Development of Language. London: Edward Arnold. Heath, S. B. (1983). Ways with Words. Cambridge: Cambridge University Press. Hymes, D. (1974). Foundations in Sociolinguistics. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. Piaget, J. (1923). The Language and Thought of the Child. London: Routledge & Kegan Paul. Scollon, R. & Scollon, S. (1979). Linguistic Convergence: An Ethnography of Speaking at Fort Chipewyan. Alberta. New York: Academic Press. Vygotsky, L. S. (1934/1988). κζψθ και Γλϊςςα. Ακινα: Γνϊςθ. 3
37 Σημείωμα Αναφοράσ Copyright Σεχνολογικό Κδρυμα Ηπείρου. Ευγενία Σόκθ. Γλωςςικι Ανάπτυξθ. Ζκδοςθ: 1.0 Ιωάννινα, 2015. Διακζςιμο από τθ δικτυακι διεφκυνςθ: http://eclass.teiep.gr/courses/logo131/
Σημείωμα Αδειοδότηςησ Σο παρόν υλικό διατίκεται με τουσ όρουσ τθσ άδειασ χριςθσ Creative Commons Αναφορά Δθμιουργοφ-Μθ Εμπορικι Χριςθ-Όχι Παράγωγα Ζργα 4.0 Διεκνζσ [1] ι μεταγενζςτερθ. Εξαιροφνται τα αυτοτελι ζργα τρίτων π.χ. φωτογραφίεσ, Διαγράμματα κλπ., τα οποία εμπεριζχονται ςε αυτό και τα οποία αναφζρονται μαηί με τουσ όρουσ χριςθσ τουσ ςτο «θμείωμα Χριςθσ Ζργων Σρίτων». Ο δικαιοφχοσ μπορεί να παρζχει ςτον αδειοδόχο ξεχωριςτι άδεια να χρθςιμοποιεί το ζργο για εμπορικι χριςθ, εφόςον αυτό του ηθτθκεί. [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/deed.el 3
3 Τζλοσ Ενότητασ Επεξεργαςία: Ταφιάδησ Διονφςιοσ Ιωάννινα, 2015
40 Σημειώματα
4 Γλωςςική Ανάπτυξη Ανάπτυξθ Επικοινωνιακϊν Ικανοτιτων & Γλϊςςα, ΣΜΗΜΑ ΛΟΓΟΘΕΡΑΠΕΙΑ, ΣΕΙ ΗΠΕΙΡΟΤ - Ανοιχτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα ςτο ΤΕΙ Ηπείρου Διατήρηςη Σημειωμάτων Οποιαδιποτε αναπαραγωγι ι διαςκευι του υλικοφ κα πρζπει να ςυμπεριλαμβάνει: το θμείωμα Αναφοράσ το θμείωμα Αδειοδότθςθσ τθ Διλωςθ Διατιρθςθσ θμειωμάτων το θμείωμα Χριςθσ Ζργων Σρίτων (εφόςον υπάρχει) μαηί με τουσ ςυνοδευόμενουσ υπερςυνδζςμουσ.
Τζλοσ Ενότητασ 4