Σελίδα1 ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΟΤ ΘΕΑΣΡΟΤ Θεατροπαιδαγωγικά Προγράμματα σε Κοινωνικούς Φώρους & Υορείς ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΣΟ 2016-2017 Διδάσκουσα: Κωστή Κατερίνα kosti.katerina@gmail.com Α. ΕΙΑΓΩΓΗ ΣΟ ΜΑΘΗΜΑ Ι. Θεατροπαιδαγωγική Πολλοί θεωρούν ότι το Δράμα ή το θέατρο είναι κάτι που συμβαίνει σε μια σκηνή, η οποία χωρίζει το κοινό από τους καλλιτέχνες κατά τον Bernie Warren (2000, 111-115) αυτό δεν ευσταθεί κι αποτελεί μια παρεξήγηση των δυνατοτήτων του Δράματος, πολύ περιοριστική, καθώς έτσι νοείται ως μοναδικό απόκτημα των ατόμων που έχουν συγκεκριμένες δεξιότητες και ταλέντα. Απέναντι σε αυτήν την αντίληψη επαγγελματίες του θεάτρου σήμερα έχουν να αντιπροτείνουν έννοιες, όπως Διαδραστικό (Interactive) ή Αναπτυξιακό (Developmental) Δράμα και δραματοθεραπεία (drama therapy). Η προέλευση του Δράματος βρίσκεται στην αφήγηση και τις τελετουργίες, οι οποίες συνήθως προκύπτουν από αυθόρμητες ενέργειες, που σταδιακά αποκτούν συμβολικό χαρακτήρα. Καθώς οι συμβολικές αυτές πράξεις επαναλαμβάνονται, το αυθόρμητο στοιχείο χάνεται και στη θέση του οι τελετουργίες επιβάλλουν το συνειδητό έλεγχο των πράξεων, εμποδίζοντας τη φαντασία και τη συναισθηματική αντίδραση. Ωστόσο, κατά τη γένεσή του το Δράμα διαμορφώνεται από την ανθρώπινη αλληλεπίδραση, λεκτική, φυσική και συναισθηματική, η οποία διέπει όλη την ανθρώπινη ζωή, καθώς σε αυτήν συνεχώς αλλάζουμε ρόλους, ώστε να ανταποκριθούμε σε καταστάσεις που βρίσκονται συχνά έξω από τον έλεγχό μας. Κατά τον Bernie Warren, το Δράμα δημιουργείται από τη στιγμή που ο ατομικός κόσμος της φαντασίας γίνεται πράξη, γι αυτό κι έχει πρωτίστως επικοινωνιακή διάσταση η έλλειψη ευελιξίας στην εναλλαγή ρόλων στη ζωή, σημαίνει και αδυναμία επικοινωνίας. Όταν συμβαίνει κάτι τέτοιο, το ίδιο το Δράμα ως διαδικασία είναι δυνατό να ενεργοποιήσει την επικοινωνιακή δεξιότητα μέσω του παιχνιδιού ρόλων και της διερεύνησης του χαρακτήρα μπορεί κάποιος να αρχίσει να φαντάζεται πώς θα αισθανόταν αν ήταν κάποιος άλλος, εναλλάσσοντας κοινωνικούς ρόλους και δοκιμάζοντας τα συναισθήματα που τους αντιστοιχούν. Είναι, επομένως, η διαδικασία του Δράματος αυτή που μπορεί μέσω της
Σελίδα2 ανάληψης ρόλων και της συνδρομής της φαντασίας και των συναισθημάτων, να αναπτύξει τις δυνατότητες επικοινωνίας και να καταστήσει το άτομο ικανό να αλληλεπιδρά στην κοινωνία στη λειτουργία του αυτή αναγνωρίζεται μια άλλη, πέρα από την κοινώς δεκτή και καθαρά αισθητική, διάσταση του Δράματος, αυτή της παιδαγωγικής ανθρωπαγωγικής διαμόρφωσης συνειδήσεων. II. Θεωρητική θεμελίωση της σύνδεσης Παιδαγωγικής του Θεάτρου και της κοινωνίας Η σύνδεση της Παιδαγωγικής του Θεάτρου με την κοινωνία στηρίζεται εν πολλοίς στον Paulo Friere και στον Augusto Boal, οι οποίοι μίλησαν για την ελεύθερη σκέψη κι έκφραση ως βασικές προϋποθέσεις για την κοινωνική δικαιοσύνη. Η μετασχηματιστική παιδαγωγική του Paulo Freire: Η έννοια της κριτικής ή μετασχηματιστικής παιδαγωγικής, με την οποία συνδέεται στενά η Παιδαγωγική του Θεάτρου, διατυπώθηκε από τον Paulo Freire (2009), ο οποίος το 1970 δημοσίευσε το γνωστότερο βιβλίο του, την Παιδαγωγική των Καταπιεσμένων, όπου υποστήριξε ότι το παραδοσιακό πλαίσιο διδασκαλίας είναι μια διαδικασία «κατάθεσης» (banking) γνώσης, στην οποία οι μαθητές λειτουργούν ως απλοί αποδέκτες και ο δάσκαλος ως «καταθέτης», γεγονός που διαιωνίζει την καταπίεση των αδυνάτων και τη στασιμότητα στην κοινωνία. Αντίθετα, κατά τον Freire, η εκπαίδευση θα έπρεπε να είναι μια ελεύθερη ανταλλαγή ιδεών και οι ρόλοι του δασκάλου και του μαθητή θα έπρεπε να εναλλάσσονται και όλοι μαζί να εμπλέκονται σε μια συμμετοχική διαδικασία στην οποία όλοι θα έχουν αμοιβαία οφέλη. Για το σκοπό αυτό ο Freire αρνείται τον αφηγηματικό χαρακτήρα της παραδοσιακής εκπαίδευσης και θεωρεί πως ο δάσκαλος πρέπει να δείχνει εμπιστοσύνη στην εγγενή δημιουργική δύναμη του ανθρώπου, εισάγοντας την εκπαίδευση «που θέτει προβλήματα» («problem posing» education), η οποία στηρίζεται στον ανοιχτό και απελευθερωτικό διάλογο και την πράξη, με σκοπό την κοινωνική εξέλιξη (βλ. επίσης Άλκηστις 2008, 153-159). Σο Θέατρο του Καταπιεσμένου του Augusto Boal: Εμπνευσμένος από τον Freire, ο Boal (2002) θεωρεί ότι το θέατρο είναι μια μορφή γνώσης 1 κι ότι αυτό μπορεί να αποτελέσει ένα μέσο μετασχηματισμού της κοινωνίας, εισάγοντας το «Θέατρο του Καταπιεσμένου» («Theatre of the Oppressed»), όπου το κοινό γίνεται ενεργός 1 Οι ιδέες του Boal ακολουθούν, επίσης, την εξέλιξη που έχει συμβεί στο Θέατρο κατά το πρώτο μισό του 20 ου αιώνα, με τον Konstantin Stanislawski, ο οποίος εισήγαγε την έννοια της βίωσης του ρόλου, τους Charles Dullin και Léon Chancerel, με τη νέα αντίληψη για την παιδαγωγική του θεάτρου, και κυρίως τον Bertolt Brecht, που αντιλαμβανόταν το θέατρο ως ένα μέσο αλλαγής του κόσμου (Αυδή & Φατζηγεωργίου 2007, 33-37).
Σελίδα3 συμμέτοχος στη δράση, με στόχο να αλλάξει την πραγματικότητα στην οποία ζει. Ο Boal εισάγει ένα θέατρο απελευθερωτικό, όπου οι άνθρωποι παίρνουν την ευθύνη για τη ζωή τους. Φαρακτηριστική της απελευθερωτικής τέχνης του θεάτρου, κατά τον Boal, είναι η δυνατότητα των συμμετεχόντων να σχηματίζουν, με την ενίσχυση του μεσολαβητή (joker), οι ίδιοι εικόνες, για να αποδώσουν συλλογικές σκέψεις, άλλοτε δηλωτικά κι άλλοτε συνυποδηλωτικά. Η εξεικόνιση των συναισθημάτων αποτελεί μια συγκεκριμενοποίηση αυτού που οι άνθρωποι σκέφτονται, ανασύροντας από την εμπειρία της ζωής, χωρίς το άγχος της ακριβούς γλωσσικής έκφρασης, μέσα από ρεαλιστικές, ουτοπικές ή συμβολικές εκφράσεις. Πρόκειται για μια διαδικασία απελευθερωτική από τα στερεότυπα της έκφρασης, η οποία οξύνει τη φαντασία κι ευαισθητοποιεί το συμμετέχοντα, ώστε να μελετά ό,τι βλέπει γύρω του και να γίνεται παρατηρητής του εαυτού του, χωρίς τα στερεότυπα της λεκτικής επικοινωνίας (Σσιάρας 2014, 29). Σο Θέατρο της Εικόνας (Picture Theatre), όπως ονομάζεται η προσέγγιση αυτή, δίνει τη δυνατότητα σε όλους, είτε πρόκειται για παιδιά είτε για ενήλικες, να γίνουν από θεατές (spectators) ενεργά μέλη (spect-actors), που εξερευνούν, αναλύουν, μετατρέπουν, αλλάζουν την πραγματικότητα, στην οποία ζουν, αποκτώντας ευθύνη για τη ζωή (Άλκηστις 2008, 29-30). Εξελισσόμενο το Θέατρο της Εικόνας, εμπλουτισμένο πια με το λόγο, γίνεται Θέατρο της Εφημερίδας (Newspaper Theatre) 2, Θέατρο της Αγοράς (Forum Theatre) 3 ή ακόμη και Αόρατο Θέατρο (Invisible Theatre) 4 ή Νομοθετικό Θέατρο (Legislative Theatre) 5, που από κοινού αποτελούν συστατικά μέρη του Θεάτρου του Καταπιεσμένου [Theatre of the Oppressed (Άλκηστις 2008, 44-74)]. 2 Σο Θέατρο της Εφημερίδας χρησιμοποιείται ευρέως σε δραστηριότητες θεάτρου του δρόμου, ιδιαίτερα όταν πρόκειται να καταγγελθούν παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων ή άλλες βιαιότητες. Έτσι, προκαλείται το ενδιαφέρον και η προσοχή των ανθρώπων γύρω από τη δράση. 3 Σο Θέατρο της Αγοράς είναι διαδραστικό θέατρο με στόχο την αντιπαράθεση πάνω σε σοβαρά προβλήματα και την ενεργό συμμετοχή των θεατών που καλούνται να «παίξουν» στη σκηνή μια δική τους εκδοχή της ιστορίας. 4 Σο Αόρατο Θέατρο προετοιμάζεται από ηθοποιούς, με σκοπό να εμπλέξει το κοινό που συμμετέχει σε αυτό αυθόρμητα, χωρίς να το γνωρίζει. 5 Σο Νομοθετικό Θέατρο στοχεύει με τεχνικές του Θεάτρου της Αγοράς να οδηγήσει σε προτάσεις για νόμους, διατάγματα και κανονισμούς για τη λειτουργία ενός πολιτεύματος.
Σελίδα4 ΙΙΙ. Θεατροπαιδαγωγική και κοινωνία το πλαίσιο των εξελίξεων αυτών η παιδαγωγική του θεάτρου καθίσταται μια οργανωμένη αναζήτηση της γνώσης του εαυτού στην ανθρώπινη συμπεριφορά και την αυτοέκφραση, με τη χρήση κίνησης, ρυθμού, λόγου, ήχου και παιχνιδιού ρόλων αποτελεί μια καλλιτεχνική διαδικασία που στηρίζεται στο παιχνίδι και την αλληλεπίδραση η διαδικασία αυτή επιτρέπει στους μαθητευόμενους να ερευνήσουν, να ανακαλύψουν, να μιλήσουν, να ασχοληθούν, να δεχτούν, να απορρίψουν και να κατανοήσουν αυτόν τον σύνθετο κόσμο, δομώντας νέες οπτικές από οικείες δράσεις κι επεκτείνοντας τη φαντασία τους μέσα από την ομαδική αλληλεπίδραση και συνεργασία. Επομένως, το Δράμα είναι μια φυσική διαδικασία μέσω της οποίας οι μαθητευόμενοι μπορούν να διευρύνουν τις εμπειρίες και τις ιδέες τους μέσω της τέχνης (Kondoyianni et al. 2013, 31). Η δυναμική της παιδαγωγικής του θεάτρου, η οποία περιλαμβάνει διάδραση και επικοινωνία των μαθητευομένων και βασίζεται σε προσωπικά βιωμένες εμπειρίες, μπορεί ακριβώς να αγγίξει τις ανάγκες όλων των ηλικιών, επιδρώντας θετικά σε ποικίλης μορφής διαδικασίες μάθησης, συχνά μέσα από ευαίσθητους κοινωνικούς ρόλους, όπως αυτοί των προσφύγων, των μεταναστών, των τροφίμων φυλακών ή των ηλικιωμένων (Kondoyianni et al. 2013). Εξάλλου, ποικίλα κοινωνικά προβλήματα στις μέρες μας καθιστούν αναγκαία μια ανθρώπινη θετική αλληλεπίδραση. ε μια εποχή κοινωνικοπολιτικών και οικονομικών αλλαγών, οι οποίες μετασχηματίζουν ολόκληρο τον κόσμο, η Σέχνη και ειδικότερα το Δράμα έχουν τη δυνατότητα να απαντήσουν στις προκλήσεις και να δώσουν ίσως λύση σε προβλήματα. Σο Δράμα είναι μια «δεύτερη ευκαιρία μάθησης» για όσους έχουν χάσει την πρώτη κι ένας πρόσφορος τρόπος, για να γεφυρωθούν χάσματα που προβληματίζουν την κοινωνία. Γι αυτό η αξιοποίηση της παιδαγωγικής του θεάτρου σε χώρους κοινωνικής αναφοράς αποτελεί ένα σύγχρονο ζητούμενο και αφορά άμεσα τους επαγγελματίες του θεάτρου (Piekkari 2005, 5-13). Η δυναμική του Δράματος στους κοινωνικούς χώρους στηρίζεται κυρίως σε τέσσερα χαρακτηριστικά του, κατά τους Owens και Barber (1997): 1. Σο πρώτο αφορά στον παιγνιώδη χαρακτήρα, ο οποίος αποτελεί ουσιώδες στοιχείο της ανθρώπινης ύπαρξης. Αυτό αφορά τόσο στα παιδιά όσο και στους ενήλικες, οι οποίοι για ποικίλους λόγους έχουν σταματήσει να «παίζουν δημιουργικά» στη ζωή τους. Σέτοιοι λόγοι μπορεί να είναι ο φόβος της γελοιοποίησης, η ασφάλεια των άκαμπτων ιδεών και της τυποποιημένης συμπεριφοράς, αλλά και η δυσπιστία της προσωπικής δυνατότητας για δημιουργικότητα. Δίνοντας σε παιδιά και σε ενήλικες τη δυνατότητα να «παίξουν σοβαρά» μέσω του Δράματος, τους προσφέρουμε μια
Σελίδα5 γνήσια «δεύτερη ευκαιρία» για μάθηση μέσω του παιχνιδιού, αλλά και για απόλαυση της μαθησιακής διαδικασίας. 2. Σο δεύτερο αφορά στη δυνατότητα που παρέχει το Δράμα να χρησιμοποιείται ως εργαλείο μάθησης σε περιβάλλοντα στα οποία είναι πολύ δύσκολο να προωθηθεί η μαθησιακή διαδικασία. Προσφέροντας μια «νέα αρχή», το Δράμα λειτουργεί ως κίνητρο για άτομα που αντιμετωπίζουν μαθησιακές δυσκολίες, αλλά ανοίγει και το δρόμο για την καλλιέργεια αυτοεκτίμησης και την ανάπτυξη προσωπικών και συναισθηματικών δεξιοτήτων. Σα Δράμα μπορεί, επίσης, να υπηρετήσει θεραπευτικούς σκοπούς, διερευνώντας δύσκολα προσωπικά ή ομαδικά ζητούμενα μέσω αποστασιοποιημένων αλληγοριών και συμβόλων. Έτσι, μπορεί να καλλιεργήσει μια αίσθηση προσωπικής ή συλλογικής ταυτότητας και αμοιβαίας στήριξης. 3. Σο τρίτο αφορά στη δυνατότητα του Δράματος, όπως έχουν δείξει εμπειρικές έρευνες, να επιδρά σημαντικά σε ποικίλες ομάδες σε φυλακές, σχολεία, άσυλα κοκ. Ερευνητικά δεδομένα από πολλές χώρες σε βάθος δεκαετιών έχουν δείξει ότι το Δράμα προωθεί ποιοτική μάθηση που λαμβάνει υπόψη διαφορετικά μαθησιακά προφίλ, μέσω των ποικίλων ερεθισμάτων που χρησιμοποιεί, ακουστικών, κιναισθητικών, οπτικών, απτικών, πολυαισθητηριακών, μαθηματικών, διαπροσωπικών και συναισθηματικών 6. 4. Σο τέταρτο αφορά στην ιδεολογική διάσταση του Δράματος, καθώς πιστεύεται ότι μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο για ενδυνάμωση κοινωνικών ομάδων και κατά συνέπεια μπορεί να προωθήσει την κοινωνική αλλαγή και την άρση του κοινωνικού αποκλεισμού περιθωριοποιημένων ομάδων και να δημιουργήσει ευκαιρίες για ανάληψη πρωτοβουλιών από τους άμεσα εμπλεκόμενους κι όχι άνωθεν, όπως προβλέπει η τυπική εκπαίδευση. Σο συμμετοχικό δράμα είναι ένας δημοκρατικός και κριτικός μηχανισμός μέσω του οποίου μαθητές και δάσκαλοι μαθαίνουν ο ένας από τον άλλο και κυρίως μαθαίνουν μαζί. Η παιδαγωγική αυτή προσέγγιση ανήκει στο κονστρουκτιβιστικό παιδαγωγικό παράδειγμα, το οποίο δίνει έμφαση στην παραδοχή ότι οι εκπαιδευόμενοι δεν είναι άδεια δοχεία για να τους γεμίζουμε με πληροφορίες και δοτές ιδέες. Είναι αντίθετα οι διαχειριστές της μάθησής τους, η οποία μορφοποιείται μέσω του 6 Ο Howard Gardner (1985) εισάγει τη θεωρία για τους πολλαπλούς τύπους νοημοσύνης, σύμφωνα με την οποία οι μαθητευόμενοι μαθαίνουν με πολλούς και ποικίλους τρόπους, ανάλογα με τον τύπο νοημοσύνης που έχουν κυρίως αναπτύξει. Οι τύποι νοημοσύνης είναι οι εξής: 1 ος γλωσσικός ή γλωσσολογικός, 2 ος λογικομαθηματικός, 3 ος οπτικός/χωρικός, 4 ος κιναισθητικός, 5 ος διαπροσωπικός, 6 ος μουσικός ή ακουστικός, 7 ος ενδοπροσωπικός, 8 ος φυσιοκρατικός, 9 ος υπαρξιακός.
Σελίδα6 κοινωνικοπολιτισμικού πλαισίου στο οποίο ζουν. Σο Δράμα αποτελεί μια πολυαισθητηριακή μορφή Σέχνης, που ενεργοποιεί τη φαντασία, την ονειροπόληση, τη χρήση του σώματος, μέσα από ομαδικές δραστηριότητες οι οποίες αναπτύσσουν την κοινωνική μάθηση, τη συναισθηματική νοημοσύνη, την επιχειρηματολογία, τη σκέψη, το στοχασμό και άλλες μετα-γνωστικές δεξιότητες, πρωταρχικές για την ανθρώπινη διάσταση. Όλες αυτές οι παραδοχές αντλούνται από τις κονστρουκτιβιστικές θεωρίες του Bruner και του Vygotsky, αλλά και τη θεωρία του Gardner (Σσιάρας 2014, 121-122). Έτσι, το Δράμα μπορεί να συμβάλει στην αλλαγή και την ανάπτυξη κοινωνιών και ατόμων. IV. Η Δραματική τέχνη σε κοινωνικούς φορείς Ποικίλες δράσεις μπορούν να αναπτυχθούν στο πλαίσιο αυτό με γνώμονα τις ανάγκες των κοινωνιών και τις ιδιαίτερες καταστάσεις που αντιμετωπίζουν τοπικές κοινότητες και επιμέρους ομάδες. Παρακάτω δίνονται πολύ συνοπτικά μερικοί μόνο κοινωνικοί φορείς στους οποίους η Δραματική Σέχνη έχει τη δυνατότητα να απευθύνει κοινωνικό έργο: - Εργαστήρια για ηλικιωμένους σε χώρους περίθαλψης και φροντίδας της τρίτης ηλικίας (ΚΑΠΗ, Οίκοι ευγηρίας, μονάδες φροντίδας ηλικιωμένων) με δράσεις που δίνουν έμφαση στην αφήγηση ιστοριών από το παρελθόν, στον αυτοσχεδιασμό και το θέατρο αναμνήσεων. - Εργαστήρια για τροφίμους φυλακών σε σωφρονιστικά ιδρύματα με έμφαση σε δράσεις σχετικές με το κοινωνικό δράμα και την κατάκτηση της προσωπικής ταυτότητας μέσω της Δραματικής Σέχνης στην Εκπαίδευση. - Εργαστήρια σε χώρους πολιτισμικής αναφοράς, όπως αρχαιολογικοί χώροι και μουσεία, πινακοθήκες και βιβλιοθήκες. - Εργαστήρια, παραστάσεις, κουκλοθέατρο σε νοσοκομεία για πάσχοντες από ανίατες ασθένειες, κυρίως παιδιά. - Εργαστήρια σε χώρους φιλοξενίας προσφύγων, με δραστηριότητες για όλες τις ηλικίες και με στόχο την αποσυμπίεση από το ψυχολογικό και συναισθηματικό στρες, την ενδυνάμωση των ανθρώπων και την προετοιμασία για τη ζωή έξω από τα κέντρα φιλοξενίας. - Εργαστήρια σε κέντρα απεξάρτησης, με στόχο την κοινωνική ενδυνάμωση των ατόμων και την κατάκτηση μιας ταυτότητας του εγώ, αναγκαίας για την επανένταξη στην κοινωνία. - Εργαστήρια σε σχολεία και κατασκηνώσεις, με «δύσκολα» θέματα που απασχολούν τη μαθητική κοινότητα, όπως το bullying, η αντισύλληψη, η σεξουαλική
Σελίδα7 ταυτότητα κοκ. - Εργαστήρια σε χώρους ειδικής αγωγής, με στόχο την ψυχαγωγία, την καλλιέργεια της αυτοεκτίμησης, την άμυνα απέναντι σε αρνητικά συναισθήματα, την κοινωνική ένταξη. - Εργαστήρια σε σχολές γονέων, με έμφαση σε δραστηριότητες τόνωσης του ενδιαφέροντος των γονέων για τη μόρφωση και κοινωνική ένταξη των παιδιών τους. Βιβλιογραφία Άλκηστις (2008). Μαύρη Αγελάδα - Άσπρη Αγελάδα: Δραματική Σέχνη στην Εκπαίδευση και Διαπολιτισμικότητα. Αθήνα: Σόπος. Αυδή, Α. & Φατζηγεωργίου, Μ. (2007). Η Σέχνη του Δράματος στην Εκπαίδευση. 48 Προτάσεις για Εργαστήρια Θεατρικής Αγωγής. Αθήνα: Μεταίχμιο. Boal, A. (2002). Games for Actors and Non-Actors (Σransl. A. Jackson). London: Routledge. Freire, P. (2009). Η Αγωγή του Καταπιεζόμενου (Μτφρ. Γ. Κρητικός). Αθήνα: Κέδρος. Gardner, H. (1985). Towards a Theory of Dramatic Intelligence. In J. Kase-Polisini (Ed.), Creative Drama in a Developmental Context, 295-312. Lanham: University Press of America. Kondoyianni, A., Lenakakis, A. & Tsiotsos, N. (2013). Intercultural and Lifelong Learning based in Education Drama. Scenario 2013 (2), 27-47. Owens, A. & Barber, K. (1997). Dramaworks: Successful Drama Pretexts Across the Age Range. Carlisle: Carel Press. Piekkari, J. (2005). Drama - a Way to Social Inclusion. Turku: University of Turku, Centre for Extension Studies. Σσιάρας, Α. (2014). Η Αναπτυξιακή Διάσταση της Διδακτικής του Δράματος στην Εκπαίδευση. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήσης. Warren, B. (2000). Drama: Using the Imagination as a Stepping-Stone for Personal Grouth. In B. Warren (Ed.), Using the Creatice Arts in Therapy, 111-132. London: Routledge.