6 ε παξάδνζε -Η Κξίζε ηνπ εκεξηλνχ ρνιείνπ- Σν ζρνιείν αληαλαθιά ηελ θαηάζηαζε πνπ επηθξαηεί ζηελ θνηλσλία, πξάγκα πνπ ζεκαίλεη φηη ε θξίζε αμηψλ πνπ παξαηεξείηαη λα θαζίζηαηαη εκθαλήο θαη ζηνλ ρψξν ηεο εθπαίδεπζεο. Καηαξράο, νη καζεηέο δηδάζθνληαη θπξίσο ρξεζηκνζεξηθέο γλψζεηο. Αμίεο, φπσο ε παξάδνζε, ε παηξίδα, ν αλζξσπηζκφο έρνπλ παξαρσξήζεη ηε ζέζε ηνπο ζε ηδαληθά, ηα νπνία ηθαλνπνηνχλ απνθιεηζηηθψο ηηο νηθνλνκηθέο αλαγθαηφηεηεο. Σν αλσηέξσ έρεη σο ζπλέπεηα ην ζρνιείν λα επλνεί ηελ απνζηήζηζε, ηελ εθκάζεζε, φρη, φκσο, θαη ηελ κάζεζε. Δπηπιένλ, ην ζρνιείν δελ αλαπηχζζεη ηνλ θξηηηθφ ζηνραζκφ, ηελ επαηζζεζία θαη ηελ θαληαζία ηνπ καζεηή, κε ζπλέπεηα απηφο λα κεηαηξέπεηαη ζ έλα κνλνδηάζηαην άηνκν, δίρσο γλψκε πνπ δελ πξνβιεκαηίδεηαη, δελ έρεη πλεπκαηηθέο αλεζπρίεο θαη ελδηαθέξνληα, δελ θξίλεη, αιιά νχηε αλέρεηαη ηελ θξηηηθή. Αθφκε, δελ εκθπζά ζηνπο καζεηέο ην ζεβαζκφ ζηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα θαη ηελ πίζηε ζηελ πξναγσγή ηνπ ζπιινγηθνχ ζπκθέξνληνο. Όζνλ αθνξά ην γλσζηηθφ κέξνο, ην ζρνιείν δελ κπνξεί λα παξαθνινπζήζεη ηηο εμειίμεηο ζηνλ πλεπκαηηθφ ρψξν, αληηζέησο, επηκέλεη ζε γλψζεηο πνπ ζηηο πην αλεπηπγκέλεο ρψξεο ζεσξνχληαη, ήδε, παξσρεκέλεο. Ο ζεκαληηθφηεξνο, φκσο, παξάγνληαο νιφθιεξνπ ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο είλαη ν ίδηνο ν εθπαηδεπηηθφο, ν νπνίνο έξρεηαη ζε επαθή κε ηνπο καζεηέο, απηφο πνπ ζα εθαξκφζεη ην εθπαηδεπηηθφ πξφγξακκα, άξα απφ απηφλ εμαξηάηαη ζε κεγάιν βαζκφ ε επηηπρία ή ε απνηπρία ηνπ. Γπζηπρψο, φκσο, ν εθπαηδεπηηθφο έρεη πεξηνξηζηεί ζήκεξα ζηνλ ξφιν ηνπ απινχ κεηαδφηε γλψζεσλ. Η θξηζηκφηεηα ηεο ζεκεξηλήο θαηάζηαζεο απαηηεί απφ ηνλ εθπαηδεπηηθφ λα ζπλεηδεηνπνηήζεη ηνλ παηδαγσγηθφ ξφιν, πνπ επηηειεί. Γειαδή λα θαηαλνήζεη ην ζχλζεην θνηλσληθφ ξφιν, λα παξαβεί γηα ιίγν ην απζηεξφ δηδαθηηθφ πξφγξακκα θαη λα γίλεη «θνηλσλφο» κε ηνπο καζεηέο ηνπ. Αλαγθαία πξνυπφζεζε είλαη ε αλάπηπμε ηνπ δηαιφγνπ κε ηνπο καζεηέο. Ο δηάινγνο ζα απνθιείεη ηνλ κνλφινγν θαη ζα εκπεξηέρεη ηνλ αληίινγν. Κπξίσο, έξγν ηνπ εθπαηδεπηηθνχ είλαη λα θέξεη ην καζεηή ζ έλα ζεκείν πνπ λα κε ρξεηάδεηαη πηα ηε βνήζεηά ηνπ. Αιιά απηφ απαηηεί λα έρεη επξπρσξία ςπρήο, πιεξφηεηα πλεχκαηνο θαη ζάξξνο, πνπ ζα ηνπ επηηξέςνπλ λα αλαηξέζεη ηνλ ίδην ηνλ εαπηφ ηνπ. Η θνηλσλία, σζηφζν, κεηαβάιιεηαη θαη καδί ηεο κεηαβάιιεηαη θαη ην ζρνιείν. Απηέο νη κεηαβνιέο αληαλαθιψληαη αλαγθαζηηθά θαη ζην ξφιν ηνπ εθπαηδεπηηθνχ. Οη θνηλσληθνπνιηηηζκηθέο αιιαγέο, ε εμέιημε ηεο ηερλνινγίαο (Κνηλσλία ηεο Πιεξνθνξίαο) θαη ε ηαρχηεηα δηαθίλεζεο ησλ πιεξνθνξηψλ, ζε ζπλδπαζκφ κε ηε ζπλερή αχμεζε ηεο γλψζεο, δηακφξθσζαλ κηα άιιε αληίιεςε γηα ην ξφιν αιιά θαη ην έξγν ηνπ εθπαηδεπηηθνχ, ε νπνία εληζρχεηαη θαη κε ηε ζεψξεζε ηνπ εθπαηδεπηηθνχ έξγνπ σο θνηλσληθνχ ξφινπ. Όκσο, νη φπνηεο αιιαγέο θαη αληηιήςεηο, δελ ήηαλ ηθαλέο λα θαηαζηήζνπλ ηνλ εθπαηδεπηηθφ αλελεξγφ κέζα ζηε ζρνιηθή αίζνπζα.
Οη φξνη ζρνιείν θαη κάζεζε δε λννχληαη ρσξίο λα ιάβνπκε ππφςε ηνλ εκπιεθφκελν ξφιν ηνπ εθπαηδεπηηθνχ. Η κάζεζε δε δχλαηαη λα επηηεπρζεί ρσξίο ηελ παξνπζία ηνπ εθπαηδεπηηθνχ κέζα ζηελ ηάμε, φζν θη αλ εμειίζζεηαη ε ηερλνινγία, φζν θαη αλ δηαηππψλνληαη λέεο ζεσξίεο θαη αλ εθαξκφδνληαη λέεο κέζνδνη δηδαζθαιίαο. Ο πην βαζηθφο θαη δπλακηθφο παξάγνληαο είλαη ν ελζνπζηψδεο εθπαηδεπηηθφο, ν νπνίνο κε ηελ επηζηεκνληθή ηνπ ζπγθξφηεζε, ην πάζνο θαη ην κεξάθη ηνπ ελεκεξψλεηαη θαη αμηνινγεί δπλακηθά ηα λέα δεδνκέλα θαη πηνζεηεί ηξφπνπο πξαθηηθήο εθαξκνγήο ηνπο, πξνθεηκέλνπ λα επεξεάζεη ζεηηθά φρη κφλν ηε κάζεζε θαη αγσγή ηνπ καζεηή, αιιά θαη ηε κειινληηθή ηνπ εμέιημε θαη πνξεία. - Ο ιφγνο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ 1 - φ,ηη αθνξά ην ιφγν ηνπ ζηελ ηάμε, ν εθπαηδεπηηθφο ζα φθεηιε λα ζέβεηαη: ην επίπεδν γισζζηθήο ηθαλφηεηαο θαη θνηλσληθήο σξηκφηεηαο ησλ ζπκκεηερφλησλ ηε ζηάζε ησλ κειψλ ηεο νκάδαο ηνπο ζεζκηθνχο πεξηνξηζκνχο ηηο απαηηήζεηο ηνπο καζήκαηνο. Σν πέξαζκα απφ ην δηδαθηηθφ ζηνλ επηθνηλσληαθφ θπζηθφ ιφγν, ζα έπξεπε λα γίλεηαη κε κηα ξηδηθή αιιαγή ζηε δηαλνκή ηνπ ιφγνπ, ζηε δηεπζέηεζε ησλ ζεκάησλ, ζηελ αμηνιφγεζε ηνπ ιφγνπ θαη ηελ επζχλε γηα ηε ζσζηή ιεηηνπξγία ηεο δηάδξαζεο, γηα ηα νπνία πξηλ, ηελ απνθιεηζηηθή επζχλε έθεξε ν εθπαηδεπηηθφο. ε θάζε πεξίπησζε πάλησο, ν εθπαηδεπηηθφο ζα φθεηιε λα απνθεχγεη ηηο κεγαινζηνκίεο, ηα βαξχγδνππα ιφγηα θαη ηηο εζηθνινγίεο (ζπκβνπιέο, δηαηαγέο, αλαγγειίεο ηεο αληθαλφηεηαο ή ηεο αλεπάξθεηαο ησλ καζεηψλ). ΠΑΙΓΑΓΩΓΙΚΔ ΠΡΑΚΣΙΚΔ ζα αλαιχζνπκε ηηο παηδαγσγηθέο πξαθηηθέο, πνπ ν εθπαηδεπηηθφο ζα φθεηιε λα πηνζεηήζεη γηα λα βειηηψζεη ηε ζηάζε ηνπ απέλαληη ζηνπο καζεηέο ηνπ. Έηζη ινηπφλ, ελ πξψηνηο, ζα δνχκε ηηο ηερληθέο δηαρείξηζεο ηεο ηάμεο θαη ηνπο ηνκείο πνπ επεξεάδνπλ ηε ζρέζε αλάκεζα ζηνλ εθπαηδεπηηθφ θαη ηνπο καζεηέο. Σέινο, ζα αλαιχζνπκε δχν παξάγνληεο, πνπ επεξεάδνπλ θαηά θχξην ιφγν ηε δηάδξαζε ζηελ ηάμε: ηελ νξγάλσζε ηνπ ρψξνπ ηεο ηάμεο θαη ηελ κε ιεθηηθή επηθνηλσλία κεηαμχ ηνπ εθπαηδεπηηθνχ θαη ησλ καζεηψλ. 1. Η δηαρείξηζε ηελ εθπαίδεπζε ππάξρνπλ ζεζκηθά εκπφδηα, φπσο ε ζρεηηθή έιιεηςε θηλήηξσλ γηα ηνπο καζεηέο, ν ζπληεξεηηζκφο ησλ ζεζκψλ θαη ησλ εθπαηδεπηηθψλ, ν κεγάινο αξηζκφο καζεηψλ ηδηαίηεξα ζηα δεκφζηα ζρνιεία ηεο Γεπηεξνβάζκηαο Δθπαίδεπζεο. Σα παξαπάλσ έρνπλ ζαλ απνηέιεζκα ηελ κε 1 Γεωργοσλοπούλοσ Ε., «Προς έναν επανακαθοριζμό ηης παιδαγωγικής ζτέζης: ο διαδραζηικός ρόλος ηοσ εκπαιδεσηικού», ζηο Ο Ρόλος ηοσ Εκπαιδεσηικού ζηο ύγτρονο τολείο, ζζ. 5-6.
ελεξγφ ζπκκεηνρή ησλ καζεηψλ ζηε καζεζηαθή δηαδηθαζία. Ο εθπαηδεπηηθφο ζα κπνξνχζε λα επεμεξγαζηεί ηερληθέο, πνπ δίλνπλ θίλεηξα ζηνπο καζεηέο ηνπ, κε ζθνπφ λα επηηχρεη ηνλ θαιχηεξν έιεγρν ηεο ηάμεο θαη ηελ θαιχηεξε απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο δηδαζθαιίαο ηνπ. Σα θίλεηξα είλαη πνιχ ζεκαληηθά γηα ηε κάζεζε, θαη είλαη ηφζν πεξηζζφηεξν αλαγθαία, φζν ε κάζεζε απαηηεί κηα καθξά θαη δχζθνιε πξνζπάζεηα. Η επηθνηλσληαθή πξνζέγγηζε ππνθαζηζηά ηελ θπξηαξρία ηνπ εθπαηδεπηηθνχ κ εθείλε ηνπ καζεηή, ν νπνίνο θαζίζηαηαη ελεξγφο, ελψ κεηψλεηαη ν κνλφινγνο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ. Ο εθπαηδεπηηθφο εζίδεη ηνπο καζεηέο λα επσκίδνληαη έλα κεγάιν ηκήκα ηεο εθκάζεζήο ηνπο, αλαιακβάλνληαο νη ίδηνη ηηο επζχλεο ηνπο, νξγαλψλνληαο ηε δνπιεηά ηνπο απηφλνκα θη έρνληαο θξηηηθή ζηάζε, ψζηε λα είλαη δεκηνπξγηθνί, λα καζαίλνπλ. Ο εθπαηδεπηηθφο θάλεη ζπλεηή επηινγή ησλ ζπζηαηηθψλ ηεο δηδαθηηθήο πξάμεο. Γηδάζθεη ηελ νπζία, ζχκθσλα κε ηηο αλάγθεο ησλ καζεηψλ, επηθεληξψλνληαο ηε δηδαζθαιία ηνπ ζην καζεηή. Λακβάλεη ππφςε ηηο δηαλνεηηθέο ηθαλφηεηεο ησλ καζεηψλ, ηηο ςπρνινγηθέο θαη ζπλαηζζεκαηηθέο ηνπο ηδηαηηεξφηεηεο θαη ηελ θνηλσληθή ηνπο ηάμε. Δπηπιένλ, ηηο αλάγθεο θαη ηηο ηθαλφηεηεο επηθνηλσλίαο ησλ καζεηψλ, πνπ δηζηάδνπλ λα ζπκκεηέρνπλ ζε επηθνηλσληαθέο δξαζηεξηφηεηεο. Γηακνξθψλεη ηηο απαηηήζεηο ηνπ ζχκθσλα κε ηηο δπλαηφηεηεο θαη ηηο ηθαλφηεηεο ησλ καζεηψλ. Τηνζεηεί δηαθνξνπνηεκέλε Παηδαγσγηθή, δειαδή αθελφο «πξνζαξκφδεη ηηο καζεζηαθέο ζεσξίεο θαη ηα εγρεηξίδηα ζηε καζεζηαθή θαηάζηαζε, ζηα πξνθίι, ζηηο δπλαηφηεηεο θαη ζηε καζεζηαθή ζηξαηεγηθή ησλ καζεηψλ», θαη αθεηέξνπ «πξνζαξκφδεη ηηο καζεζηαθέο θαηαζηάζεηο ζηηο αλάγθεο θαη ζηηο εηδηθέο δπζθνιίεο ησλ καζεηψλ, αλάινγεο ηεο δηαθνξεηηθήο ηνπο πνξείαο». Υξεζηκνπνηεί ηερληθέο γηα λα πξνζαξκφζεη έλα εγρεηξίδην ζηελ ςπρνινγία ησλ καζεηψλ. Μπνξεί επίζεο λα επεμεξγαζηεί εξσηεκαηνιφγηα ζέκαηα, πνπ ζα απνηειέζνπλ θνηλφ ηφπν θαη κέζν πξνζέγγηζεο κεηαμχ δαζθάινπ θαη καζεηψλ. Θα κπνξνχζε επίζεο λα παξάγεη δηδαθηηθφ πιηθφ (λα δεκηνπξγεί νπηηθν-αθνπζηηθφ πιηθφ). Ο εθπαηδεπηηθφο: πηνζεηεί ζηξαηεγηθέο θαη ηερληθέο, πνπ πξνζαξκφδεη ζε ζπγθεθξηκέλεο εξγαζηαθέο ζπλζήθεο θαη ζχκθσλα κε ηε δηθή ηνπ ηδηνζπγθξαζία. θάλεη καδί κε ηνπο καζεηέο απνινγηζκφ ηεο ήδε αθνκνησκέλεο απφ εθείλνπο γλψζεο, πξνθεηκέλνπ πάλσ ζ απηή λα νηθνδνκήζεη λέα πιεξνθνξία θαη λέα γλψζε. βνεζά ηνπο καζεηέο λα αλαθαιχςνπλ κφλνη ηνπο λέα πεδία κάζεζεο θαη λα ζπζηεκαηνπνηήζνπλ απηά πνπ ήδε θαηέρνπλ. επαλαπξνζδηνξίδεη ην ξφιν ηνπ, πεξηνξίδνληαο ηελ αδηαθνξία ή ην αίζζεκα κάηαηεο πξνζπάζεηαο, πνπ είλαη δπλαηφ λα ληψζεη ν ίδηνο θαη πνπ κπνξεί λα πξνθιεζεί απφ έλα ζπγθεθξηκέλν πξφγξακκα.
δεκηνπξγεί επλντθέο ζπλζήθεο γηα ηελ αλάπηπμε λέσλ δεμηνηήησλ ζηνπο καζεηέο, φπσο ηελ επεμεξγαζία ηνπ πξνγξάκκαηνο ηεο χιεο θαη ηελ επηινγή δηδαθηηθψλ θεηκέλσλ. πξνηείλεη απζεληηθά θαη ελδηαθέξνληα θείκελα, επηθνηλσληαθέο δξαζηεξηφηεηεο θαη παηρλίδηα ξφισλ (αλ πξφθεηηαη γηα θαζεγεηή μέλσλ γισζζψλ). 2. Η δηάδξαζε θαη νη παξάγνληεο πνπ ηελ επλννχλ Μεηαμχ ησλ παξαγφλησλ απηψλ πνπ θηλεηνπνηνχλ ηε γλψζε, νη πην ζεκαληηθνί είλαη νη αθφινπζνη: 1\ην γφεηξν πνπ αζθεί ην κάζεκα ζηνπο καζεηέο 2\ην εθπαηδεπηηθφ πιηθφ πνπ ρξεζηκνπνηείηαη, αιιά θπξίσο 3\ ε πξνζσπηθφηεηα ηνπ εθπαηδεπηηθνχ θαη ην θνηλσληθφ ηνπ πξνθίι (θχιν, ειηθία, εκθάληζε, νηθνλνκηθφ θαη θνηλσληθφ επίπεδν), θαζψο θαη 4\ νη ζρέζεηο πνπ δεκηνπξγνχληαη αλάκεζα ζηνλ εθπαηδεπηηθφ θαη ηνπο καζεηέο, αιιά θαη αλάκεζα ζηνπο ίδηνπο ηνπο καζεηέο, νη νπνίεο έρνπλ ζρέζε κε ην βαζκφ ηεο νκνηνγέλεηαο ηεο νκάδαο, ηεο αιιεινθαηαλφεζεο, ηεο αλεθηηθφηεηαο, ηεο ζπλεξγαζίαο. 5\ ην κάζεκα ην ίδην (αλ πξφθεηηαη γηα αγαπεκέλν κάζεκα ή φρη) 6\ ν ίδηνο ν δηδάζθνληαο πνπ ραξαθηεξίδεηαη απφ: 7\ ην θχιν ηνπ (Αλ πξφθεηηαη γηα άληξα, ζπρλά αηζζάλεηαη ηδηαίηεξε ηξπθεξφηεηα γηα ηα θνξίηζηα θαη ηελ αλάγθε λα ηα πξνζηαηεχζεη. Αλ πξφθεηηαη γηα γπλαίθα, ηα θνξίηζηα είηε εθηνλψλνπλ ηελ αλάγθε ηνπο γηα ζηνξγή, είηε αηζζάλνληαη αληαγσληζηηθά) 8\ ηελ ειηθία ηνπ (Αλ πξφθεηηαη γηα εθπαηδεπηηθφ κεγαιχηεξεο ειηθίαο, επηβάιιεηαη επθνιφηεξα ζηνπο καζεηέο. Αλ πξφθεηηαη γηα λεφηεξν εθπαηδεπηηθφ, έρεη θαιχηεξε ζπλεξγαζία κε ηα παηδηά) 9\ ηελ θνηλσληθή ηνπ ηάμε (νη ηαμηθέο δηαθνξέο απνηεινχλ ίζσο εκπφδην γηα ηελ πνηφηεηα ηεο ζρέζεο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ κε ηνπο καζεηέο ηνπ) 10\ ε θνπιηνχξα θη ε λννηξνπία ηνπ 11\ ν ραξαθηήξαο ηνπ 12\ ν ξφινο ηνπ 13\ ν ηξφπνο νξγάλσζεο ηνπ ζρνιείνπ (αλ πξφθεηηαη γηα δεκνθξαηηθφ ζρνιείν ή φρη) 14\ ν ξφινο ησλ ζπλαδέιθσλ θαη ηνπ δηεπζπληή (Θα πξέπεη λα έρνπλ φινη εληαία πνιηηηθή ζε ηπρφλ πξνβιήκαηα ειέγρνπ ηεο ηάμεο) 15\ ν ξφινο ησλ καζεηψλ θαη ησλ γνληψλ ηνπο 16\ ε θνηλσληθή ηάμε θαη ε θνπιηνχξα ησλ νηθνγελεηψλ ησλ καζεηψλ.
Κιεξνλνκηθφηεηα θαη πεξηβάιινλ Οη παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ ηελ αλάπηπμε ηνπ αηφκνπ είλαη νη: 1\γελεηηθνί, βηνινγηθνί θαη αλαθεξφκαζηε ζηηο ηδηφηεηεο πνπ ην άηνκν θιεξνλνκεί απφ ηνπο γνλείο θαη ηνπο πξνγφλνπο 2\κε γελεηηθνί βηνινγηθνί παξάγνληεο, νη νπνίνη επαθίεληαη ζηηο εμσηεξηθέο επηδξάζεηο, φπσο γ)ην θνηλσληθφ θαη ςπρνινγηθφ πεξηβάιινλ (νηθνγέλεηα, ζρνιείν, ζπλνκήιηθνη) δ)ην θπζηθφ, θνηλσληθφ, πνιηηηζηηθφ πεξηβάιινλ πνπ κεγαιψλεη ην άηνκν 2. Κιεξνλνκηθφηεηα θαη πεξηβάιινλ Σν παηδί, φηαλ έξρεηαη ζηνλ θφζκν, θέξλεη καδί ηνπ δηάθνξεο θαηαβνιέο πνπ θιεξνλνκεί απφ ηνπο γνλείο ηνπ. Απηέο φιεο νη θαηαβνιέο ή εζσηεξηθέο δπλάκεηο, απνηεινχλ ηελ θιεξνλνκηθφηεηα ηνπ νξγαληζκνχ. Απηή ε θιεξνλνκηθφηεηα δέρεηαη ηηο επηδξάζεηο ηνπ πεξηβάιινληνο ή ησλ εμσηεξηθψλ δπλάκεσλ. Σνπο εμειηθηηθνχο ςπρνιφγνπο απαζρφιεζε ε ζρέζε κεηαμχ θιεξνλνκηθφηεηαο θαη πεξηβάιινληνο. Οη πεξηζζφηεξνη ςπρνιφγνη πιένλ απνδέρνληαη φηη «ε εμέιημε είλαη πξντφλ αιιεινεπίδξαζεο ηνπ νξγαληζκνχ θαη ηνπ πεξηβάιινληνο». Η εμέιημε πξνζδηνξίδεηαη ζαλ κηα δηαδηθαζία αληαιιαγήο ελεξγεηψλ κεηαμχ ηνπ νξγαληζκνχ θαη ηνπ πεξηβάιινληνο. Οη εζσηεξηθέο δπλάκεηο απνηεινχλ ηελ θιεξνλνκηθφηεηα ηνπ νξγαληζκνχ, ελψ νη εμσηεξηθέο δπλάκεηο πνπ επηδξνχλ πάλσ ζηνλ νξγαληζκφ απφ ηε ζηηγκή ηεο δεκηνπξγίαο ηνπ, απνηεινχλ ην πεξηβάιινλ. Οη εζσηεξηθέο δπλάκεηο θαη ε θιεξνλνκηθφηεηα επηβάιινπλ πεξηνξηζκνχο ζηελ εμέιημε, αιιά παξφια απηά, ην πεξηβάιινλ είλαη ππεχζπλν γηα ηελ έθηαζε πνιιψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηεο πξνζσπηθφηεηαο ηνπ αηφκνπ. Γηα παξάδεηγκα, ηα πεξηζζφηεξα ελδηαθέξνληα πνπ εθδειψλεη θάπνηνο θιεξνδνηνχληαη απφ ην πεξηβάιινλ. Πην πξφζθαηεο έξεπλεο έρνπλ δείμεη ηελ έθηαζε ηεο επίδξαζεο ηνπ πεξηβάιινληνο ζηελ αχμεζε ή ζηε κείσζε ηνπ δείθηε λνεκνζχλεο. Ο Α. Ρ. δέλζελ ζε εξγαζίεο ηνπ, φρη κφλν ππνζηήξημε ηε ζπκβνιή ηνπ πεξηβάιινληνο, αιιά θαη πξνρψξεζε ζηε δεκηνπξγία κηαο εηθνληθήο παξάζηαζεο. Καηά ηνλ δέλζελ νη γφλνη θαη ε εκβξπαθή πεξίνδνο δίλνπλ ηα 80% ηεο λνεκνζχλεο θαη ηα 20% νθείινληαη ζε επηδξάζεηο ηνπ πεξηβάιινληνο. Παξάδεηγκα: Έρνπκε δχν άηνκα, ηνλ Α θαη ηνλ Β πνπ έρνπλ, ιφγσ θιεξνλνκηθφηεηαο, κέηξηα λνεκνζχλε. Αλ ν Α θαηά ηε δηάξθεηα ηεο βαζηθήο αλάπηπμήο ηνπ, πεξάζεη κέζα απφ εκπινπηηζκέλν πεξηβάιινλ ζα απμήζεη ηε λνεκνζχλε ηνπ κέρξη θαη 20%. Αλ ν Β δήζεη ζε θησρφ πεξηβάιινλ, δελ θεξδίδεη ηίπνηε πεξηζζφηεξν απφ ηηο θιεξνλνκηθέο δπλαηφηεηέο ηνπ. 2 Μ. Μάλδπια- Αι. Κνπζνπλήο-. Κνπζνπλήο- Α. Παληαδνπνχινπ- Π. Γεξνγηάλλε, «Σν γελεηηθφ θαη θνηλσληθφ πεξηβάιινλ σο παξάγνληαο δηακφξθσζεο ηεο πξνζσπηθφηεηαο: απφ ηνπο θιαζηθνχο ζπγγξαθείο έσο ζήκεξα», ζην ΙΑΣΡΙΚΑ ΥΡΟΝΙΚΑ ΒΟΡΔΙΟΓΤΣΙΚΗ ΔΛΛΑΓΟ 2011, Σόμος 8, Σεύτος 1, ζζ. 56-67, ζ. 57.
Άξα ν άλζξσπνο «γελληέηαη» ή «γίλεηαη»; Μηα εξψηεζε πνπ έρεη απαζρνιήζεη ρηιηάδεο αλζξψπνπο, εδψ θαη πνιιά ρξφληα. Η απάληεζε δε βξίζθεηαη ινηπφλ ζην έλα ή ζην άιιν άθξν, αιιά θάπνπ ζηε κέζε. Τπήξραλ δχν ξεχκαηα: Σν έλα ήηαλ νη «Φπζηνθξάηεο». Απηνί, ζεσξνχζαλ φηη ν «άλζξσπνο γελληέηαη», φηη δειαδή ε θιεξνλνκηθφηεηα είλαη ζρεδφλ ν κνλαδηθφο παξάγνληαο αλάπηπμεο ηνπ αηφκνπ.σν άιιν ήηαλ νη «Πεξηβαιινληηζηέο» πνπ ππνζηήξηδαλ πσο ν «άλζξσπνο γίλεηαη», θαζψο θπξίαξρνο παξάγνληαο ζηελ αλάπηπμε ηνπ αηφκνπ (θαηά ηελ άπνςε ηνπο) ήηαλ ηα πεξηβαιινληηθά εξεζίζκαηα πνπ δέρεηαη 3. Η θιεξνλνκηθφηεηα θαζνξίδεη ηελ «ηάζε» πνπ έρεη έλα άηνκν λα δηακνξθσζεί κε θάπνηα ραξαθηεξηζηηθά, αιιά γηα λα εθθξαζηεί ε γελεηηθά ππάξρνπζα ηάζε απαηηείηαη ε θαηάιιειε πεξηβαιινληηθή επίδξαζε. Δπνκέλσο, ε θιεξνλνκηθφηεηα είλαη ππεχζπλε γηα ηνλ έλαλ απφ ηνπο δχν παξάγνληεο αλάπηπμεο, ηελ «σξίκαλζε». Γειαδή ηελ δηαδηθαζία εμέιημεο ησλ γελεηηθά θαζνξηζκέλσλ ραξαθηεξηζηηθψλ. Ο δεχηεξνο παξάγνληαο αλάπηπμεο, ε «κάζεζε», είλαη πξντφλ αηνκηθήο πξνζπάζεηαο θαη πεξηβαιινληηθψλ επηδξάζεσλ. Σν πεξηβάιινλ ζπκβάιιεη ζηελ «κάζεζε», ην δεχηεξν παξάγνληα ηεο αλάπηπμεο, πνπ θαζνξίδεηαη απφ ηηο εκπεηξίεο θαη ηελ αηνκηθή πξνζπάζεηα θάζε αλζξψπνπ. Σν πεξηβάιινλ βνεζάεη ηνλ άλζξσπν λα αλαπηχμεη φζα «δπλάκεη» έρεη κέζα ηνπ. α εξεζίζκαηα πνπ δέρεηαη έλα παηδί είλαη εμίζνπ ζεκαληηθά γηα ηελ αλάπηπμε θαη δηακφξθσζε ηεο πξνζσπηθφηεηάο ηνπ, φζν θαη ε γελεηηθά θαζνξηζκέλε θιεξνλνκηά ηνπ. Π.ρ. έλα παηδί πνπ δελ ηξέθεηαη ζσζηά δελ κπνξεί λα έρεη ηελ ίδηα αλάπηπμε κε έλα άιιν παηδί πνπ αθνινπζεί έλα πινχζην θαη ηζνξξνπεκέλν δηαηηνιφγην 4. Πεξηβάιινλ Σν άκεζν θνηλσληθφ πεξηβάιινλ, ην απνηεινχλ ηα κέιε ηεο νηθνγέλεηαο, νη θίινη, νη ζπκκαζεηέο θαη νη εθπαηδεπηηθνί. Σα άηνκα απηά αζθνχλ κεγάιε επίδξαζε γηα ηελ απφθηεζε εκπεηξηψλ θαη ηε δηακφξθσζε ηεο πξνζσπηθφηεηαο ηνπ αηφκνπ. Δπίζεο, επίδξαζε ζηε δηακφξθσζε ηνπ ραξαθηήξα αζθνχλ ηα ΜΜΔ. Η επηξξνή δελ πεξηνξίδεηαη κφλν ζηελ δηακφξθσζε ηεο πξνζσπηθφηεηαο, αιιά θαη ζηα εμσηεξηθά ραξαθηεξηζηηθά. Γηα παξάδεηγκα, αλ ην πεξηβάιινλ δελ είλαη επλντθφ έρνπκε επίδξαζε ζην χςνο θαη ηε ζσκαηηθή αλάπηπμε. Αθφκα θαιή ηαηξηθή πεξίζαιςε θαη θαιή δηαηξνθή, είλαη βαζηθά γηα ηηο θηλεηηθέο δεμηφηεηεο ηνπ παηδηνχ. Πσο Αληηιακβάλεηαη ηελ Έλλνηα ην Δθπαηδεπηηθφ χζηεκα 3 Μ. Μάλδπια- Αι. Κνπζνπλήο-. Κνπζνπλήο- Α. Παληαδνπνχινπ- Π. Γεξνγηάλλε, «Σν γελεηηθφ θαη θνηλσληθφ πεξηβάιινλ σο παξάγνληαο δηακφξθσζεο ηεο πξνζσπηθφηεηαο: απφ ηνπο θιαζηθνχο ζπγγξαθείο έσο ζήκεξα», ζην ΙΑΣΡΙΚΑ ΥΡΟΝΙΚΑ ΒΟΡΔΙΟΓΤΣΙΚΗ ΔΛΛΑΓΟ 2011, Σόμος 8, Σεύτος 1, ζζ. 56-67, ζ. 57. 4 Ι. Πσργιωηάκης, Διζαγωγή ζηην Παιδαγωγική, θ. έκδοζη, εκδ. Ελληνικά Γράμμαηα, Αθήνα 2000, ζ. 260.
Ο εθπαηδεπηηθφο νθείιεη λα βξίζθεηαη ζε εηνηκφηεηα. Πξέπεη λα γλσξίδεη θαιά ην θάζε παηδί μερσξηζηά, γηαηί ν θαζέλαο είλαη κηα ηδηαίηεξε πξνζσπηθφηεηα κε δηθά ηεο ραξαθηεξηζηηθά. Πξέπεη λα νξγαλψλεη ηε δηδαζθαιία ηνπ, ψζηε λα ζπκκεηέρνπλ φινη νη καζεηέο θαη λα θξνληίδεη λα θαιχπηνληαη νη αλάγθεο ηνπο, δίρσο πξάηηεη κε δηεθπεξαησηηθφ ηξφπν θαη λα πεξηνξίδεηαη ζηελ νινθιήξσζε ηεο χιεο. Δάλ ν εθπαηδεπηηθφο δερηεί φηη κφλν ε θιεξνλνκηθφηεηα ζπκβάιιεη ζηελ αλάπηπμε ηνπ αηφκνπ, ηφηε δελ έρεη ζεκαζία ην έξγν ηνπ. Αλ πάιη απνδερζεί κφλν ηελ επίδξαζε ηνπ πεξηβάιινληνο ζα απνγνεηεπηεί απφ ηα απνηειέζκαηα. Η νξζή ζηάζε είλαη ε απνδνρή ηεο επίδξαζεο ηνπ πεξηβάιινληνο θαη ηεο θιεξνλνκηθφηεηαο δεδνκέλνπ φηη νη άλζξσπνη θιεξνλνκνχλ δπλαηφηεηεο, αιιά ηηο αλαπηχζζνπλ κε ηελ θαηάιιειε δηδαζθαιία. Σν επλντθφ παηδαγσγηθφ πεξηβάιινλ ζα βνεζήζεη φζνπο δηαζέηνπλ κεγάιεο δπλαηφηεηεο, λα αλαπηπρζνχλ πιήξσο. Δπνκέλσο, είλαη αλαγθαία ε χπαξμε ελφο ήξεκνπ θαη ζπλεξγαηηθνχ θιίκαηνο, ζην νπνίν ζα πθίζηαληαη ηα αθφινπζα ζηνηρεία: α)αιιειεπίδξαζε β)αιιειεμάξηεζε γ)θνηλνί ζηφρνη δ)νξγαλσκέλε δνκή ε)ρξήζε ηνπ κηθξνχ νλφκαηνο ηνπ παηδηνχ ζη)ιήςε απνθάζεσλ απ φια ηα κέιε ηεο νκάδαο 5. Οθείινπκε λα επηζεκάλνπκε ηελ επηθηλδπλφηεηα ηεο άπνςεο, ε νπνία ηζρπξίδεηαη πσο αλ θάπνηνο γελλεζεί έρνληαο ρακειφ ππφβαζξν δελ ππάξρεη θακία πξννπηηθή βειηίσζεο. Η ζεσξία απηή ερεί ξαηζηζηηθή, αλ θαη κέρξη ζήκεξα ππάξρνπλ πνιινί πνπ ηελ απνδέρνληαη. Η αληίιεςε φηη απνθιεηζηηθφο παξάγνληαο ζηε δηακφξθσζε ηνπ θαηλνηχπνπ είλαη ην πεξηβάιινλ, απνηειεί κηα αηζηφδνμε πξφηαζε, αθνχ απνδέρεηαη φηη ηα θιεξνλνκηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ αηφκνπ επηδέρνληαη αιιαγήο θαη βειηίσζεο. Αθνχ δηαηείλεηαη φηη κε ηελ θαηάιιειε αγσγή θαη πξνζθνξά γλψζεο κπνξεί λα βνεζήζεη θάζε καζεηή λα μεπεξάζεη ηπρφλ δπζθνιίεο κάζεζεο. Σελ επίδξαζε ηνπ κνληέινπ απηνχ ζηελ παηδαγσγηθή ζθέςε θαη πξάμε κπνξνχκε λα ηελ παξαθνινπζήζνπκε ζε φιν ην δηάζηεκα ηεο Ιζηνξίαο ηεο Παηδαγσγηθήο, απφ ηνλ σθξάηε (ε αξεηή είλαη δηδαθηή). ΣΟ ΜΟΝΣΔΛΟ ΣΗ ΑΛΛΗΛΔΠΙΓΡΑΗ Σν κνληέιν απηφ ππνζηεξίδεη ηελ άπνςε πσο ε δηακφξθσζε ηνπ θαηλνηχπνπ δελ απνδίδεηαη εμ νινθιήξνπ νχηε ζηελ θιεξνλνκηθφηεηα νχηε ζην πεξηβάιινλ αιιά, νη δχν απηνί παξάγνληεο αιιειεμαξηψληαη κε ηέηνην ηξφπν, ψζηε λα κε γίλεηαη αηζζεηφο ν βαζκφο κε ηνλ νπνίν ν θαζέλαο επηδξά ζηε ζπκπεξηθνξά ηνπ αηφκνπ. Πξνο ηελ θαηεχζπλζε απηή είρε νδεγήζεη ηελ έξεπλα ε A. Anastasi, ε νπνία ππνζηήξηδε φηη είλαη ιάζνο λα ξσηάκε, αλ ε αλάπηπμε ηνπ θαηλνηχπνπ επεξεάδεηαη πεξηζζφηεξν απφ ηελ θιεξνλνκηθφηεηα ή ην πεξηβάιινλ. Απηφ πνπ ρξεηάδεηαη λα αλαδεηνχκε είλαη κε πνηνλ ηξφπν ε 5 Α. Πολίτης, σημ. στο μάθ. Παιδαγωγικά, σ. 26.
θιεξνλνκηθφηεηα θαη ην πεξηβάιινλ αιιειεπηδξνχλ, γηα λα δψζνπλ ην ζπγθεθξηκέλν θαηλφηππν. Παξάγνληεο Αγσγήο Οη παξάγνληεο αγσγήο είλαη ε νηθνγέλεηα, ην ζρνιείν, ε θνηλσλία, ε εθθιεζία θαη ην θξάηνο. Οηθνγέλεηα Απνηειεί ηνλ πξσηαξρηθφ παξάγνληα ηεο αγσγήο ηνπ παηδηνχ. Ο φξνο νηθνγέλεηα ρξεζηκνπνηείηαη κε ηελ ζηελή θαη ηελ επξχηεξε έλλνηα. ηελ πξψηε πεξίπησζε πεξηιακβάλεη θπξίσο ηνπο γνλείο θαη ηα παηδηά, ελψ ζηε δεχηεξε είλαη δπλαηφ λα πεξηιάβεη κεγαιχηεξεο θνηλσληθέο νκάδεο. Σν παηδί δελ αλαπηχζζεηαη ςπρηθψο θαη πλεπκαηηθψο νκαιά δίρσο ηελ ζαιπσξή ηεο νηθνγέλεηαο. Παηδηά πνπ κεγάισζαλ ζε νξθαλνηξνθεία αλαπηχρζεθαλ κε κεγάιε βξαδχηεηα θαη παξνπζίαζαλ πλεπκαηηθή, θνηλσληθή θαη ςπρνινγηθή θαζπζηέξεζε. Η ζχγρξνλε ςπρνινγία παξαδέρεηαη φηη ηα πξψηα πέληε ρξφληα ηεο δσήο ηνπ παηδηνχ έρνπλ κεγάιε ζεκαζία ζηελ δηακφξθσζε ηνπ ραξαθηήξα ηνπ. Οη εκπεηξίεο ηεο παηδηθήο ειηθίαο θαη ε αλάκλεζε ησλ εκπεηξηψλ απηψλ ζηα κεηέπεηηα ρξφληα ηεο δσήο αθήλνπλ ζπλήζσο δσεξά ίρλε ζηελ πξνζσπηθφηεηα ηνπ αηφκνπ. Ο ηξφπνο κε ηνλ νπνίν αηζζαλφκαζηε θαη ζθεπηφκαζηε, νη αληηδξάζεηο θαη ε ζπκπεξηθνξά καο ζηηο πνηθίιεο πεξηζηάζεηο ηεο δσήο καο, είλαη δπλαηφ λα νθείινληαη ζε ιεζκνλεκέλεο εκπεηξίεο ηεο παηδηθήο καο ειηθίαο, πνπ καο ππνρξεψλνπλ, αζπλείδεηα θαη απηφκαηα, λα αληηδξνχκε κε έλαλ νξηζκέλν ηξφπν. Γη απηφ θαη ε νηθνγέλεηα είλαη ην πξψην ζρνιείν ηνπ παηδηνχ. είλαη ν βαζηθφηεξνο παξάγνληαο αγσγήο θαη κφξθσζεο απηνχ. πλνςίδνληαο ζα ιέγακε φηη νηθνγέλεηα ζπκβάιιεη: 1. ζηελ ζσκαηηθή αλάπηπμε θαη ηελ πγεία ηνπ παηδηνχ. 2. Πξνζθέξεη ζην παηδί ηηο πξσηαξρηθέο γλψζεηο. 3. Αλαπηχζζεη ηηο δηαλνεηηθέο ηνπ δπλάκεηο. Καιιηεξγεί ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο. 5. Θέηεη ηα ζεκέιηα ηνπ ραξαθηήξα ηνπ θαη βνεζάεη ηελ εζηθή αγσγή ηνπ. 6. Γίλεη δεζηαζηά θαη αγάπε θαη ηθαλνπνηεί ηηο βαζηθέο ςπρηθέο αλάγθεο ηνπ, δειαδή ηελ αγάπε θαη ζηνξγή ηνπ, ηε ζπλαηζζεκαηηθή ηνπ αζθάιεηα, ηελ αλαγλψξηζε θαη επηδνθηκαζία. Πξνζθέξεη ηα πξφηππα πνπ είλαη απαξαίηεηα ζηα παηδηά. Δηδηθφηεξα, γνλείο, νη νπνίνη δελ έδηλαλ αγάπε ζηα παηδηά ηνπο θαη επεδείθλπαλ ριηαξή πεηζαξρία, κεγάισζαλ παηδί, ην νπνίνη εκθαληδφηαλ παξακειεκέλν, επέιεγε λα είλαη ζπλήζσο κφλν ηνπ. Απφ ηελ άιιε, νη απηαξρηθνί γνλείο, ζηνπο νπνίνπο ζπλήζσο θπξίαξρν πξφζσπν είλαη ν παηέξαο, αιιά θαη ε κεηέξα. Έλα παηδί, ην νπνίν κεγαιψλεη ζε απηαξρηθή νηθνγέλεηα ππαθνχεη άθξηηα ζηνπο θαλφλεο πνπ ηνπ επηβάιινπλ, δελ απνθηάεη πνιιέο ηθαλφηεηεο, είλαη ζπλήζσο αλαπνθάζηζην θαη ηνπ ιείπεη ε θαληαζία θαη ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο σο ελήιηθνο αθνινπζεί ηελ ηαθηηθή ησλ γνλέσλ ηνπ. Σέινο, νη δεκνθξαηηθνί γνλείο δείρλνπλ ζεβαζκφ θαη πξαγκαηηθή αγάπε γηα ην παηδί, ηα πξνβιήκαηα αληηκεησπίδνληαη κε θαηαλφεζε θαη δηάινγν, πνπ
βαζίδεηαη ζην ζεβαζκφ θαη ηελ ειεπζεξία. Η νηθνγέλεηα δείρλεη εκπηζηνζχλε ζην παηδί θαη ε ηάζε γηα αλεμαξηεηνπνίεζε εθδειψλεηαη ζην παηδί απφ ηα πξψηα ρξφληα ηεο δσήο ηνπ. Μφιηο αξρίδεη λα βαδίδεη, δεηάεη λα απνδεζκεπηεί απφ ηελ πξνζηαζία ησλ γνλέσλ ηνπ. Αξγφηεξα ζα αξρίζεη λα αληηδξά ζηηο πεξηζζφηεξεο απαηηήζεηο ησλ γνλέσλ ηνπ θαη λα πξνθαιεί έηζη αηκφζθαηξα έληαζεο ζην ζπίηη. Μέζα ζ απηή ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ε επίηεπμε αξκνληθψλ δηαπξνζσπηθψλ ζρέζεσλ κεηαμχ γνλέσλ θαη παηδηψλ είλαη δχζθνιε, εηδηθά ζηελ πεξίνδν εθεβηθήο ειηθίαο. Βέβαηα, ε ηάζε γηα αλεμαξηεηνπνίεζε ζπλππάξρεη κε ηελ ηάζε ησλ παηδηψλ θαη ησλ εθήβσλ γηα εμάξηεζε γηαηί αηζζάλνληαη αδχλακα λα αληηκεησπίζνπλ κφλνη ηνπο ηηο απαηηήζεηο ηεο δσήο. ήκεξα σζηφζν παξνπζηάδεηαη θάπνηα άκβιπλζε ζηελ έληαζε ησλ ζρέζεσλ γνλέσλ θαη εθήβσλ, ε νπνία νθείιεηαη θπξίσο ζηελ θνηλσληθή κεηαβνιή, ζηε δεκνθξαηηθνπνίεζε θαη θνηλσληθνπνίεζε ηεο νηθνγέλεηαο θαη ηέινο ζηελ επαλαηνπνζέηεζή ηεο απέλαληη ζηηο δηάθνξεο αμίεο. ρνιείν Έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθνχο παξάγνληεο αγσγήο είλαη ην ζρνιείν, ην νπνίν απνηειεί έλαλ απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο παηδαγσγηθνχο θαη κνξθσηηθνχο παξάγνληεο. πγρξφλσο, έρεη επσκηζηεί ηηο κεγαιχηεξεο επζχλεο γηα ηελ αγσγή θαη κφξθσζε ησλ παηδηψλ θαη ησλ λέσλ, ηδίσο, ζηελ επνρή καο, φπνπ ε νηθνγέλεηα, ιφγσ ηεο ραιάξσζεο ησλ εζψλ θαη ηελ επαγγεικαηηθή απαζρφιεζε ησλ κεηέξσλ, αδπλαηεί λα αληαπνθξηζεί ζηηο αλάγθεο κίαο νινθιεξσκέλεο παηδείαο. Δπνκέλσο, ην ζρνιείν αλαπιεξψλεη ην πθηζηάκελν θελφ αλαιακβάλνληαο πιήξσο ην παηδεπηηθφ έξγν. Σν έξγν ηνπ ζρνιείνπ είλαη πξσηίζησο παηδεπηηθφ θαη αθνινχζσο δηδαθηηθφ. H ζρνιηθή αγσγή δηαθέξεη πνιχ απφ ηελ αγσγή πνπ ζπληειείηαη ζηελ θνηλσλία σο πξνο ηνπο ζθνπνχο, ηα δηαηηζέκελα κέζα, ηηο κεζφδνπο δηδαζθαιίαο, ηελ αλαθάιπςε θαη ηθαλνπνίεζε ησλ αηνκηθψλ δηαθνξψλ ησλ καζεηψλ, ηελ παξνρή θαηάιιεισλ επθαηξηψλ γηα ηελ αλάπηπμε ησλ ηθαλνηήησλ θαη δηακφξθσζε ηνπ ραξαθηήξα ηνπο. Κνηλσλία Η θνηλσλία επεξεάδεη ηελ αγσγή θαη ηελ εμέιημε φρη κφλν ηνπ καζεηή, αιιά ηνπ δαζθάινπ θαη γεληθά ηνπ αλζξψπνπ, επεηδή ηα κνξθσηηθά αγαζά, ηα αλαιπηηθά πξνγξάκκαηα κφξθσζεο θαη επηκφξθσζεο ησλ δαζθάισλ θ.ιπ. επηιέγνληαη απφ ηελ ίδηα, αλεμάξηεηα απφ ην αλ ζηηο απνθάζεηο ηεο θαίλεηαη πσο ιακβάλεη ππφςε ηεο θαη ηηο απφςεηο άιισλ θνξέσλ. Η αγσγή ζηελ πεξίπησζε απηή εμεηάδεηαη θαη κειεηάηαη, ινηπφλ, σο κηα ιεηηνπξγία ηεο θνηλσλίαο. Απηή ε ελέξγεηα ηεο θνηλσλίαο έρεη σο απνηέιεζκα λα πεξηνξίδεη ηελ ειεπζεξία θαη ηελ πξσηνβνπιία ηνπ δαζθάινπ θαηά ηελ άζθεζε ηνπ παηδαγσγηθνχ ηνπ έξγνπ (Φξηζηηάο,1994). Ωο εθ ηνχηνπ, ε θνηλσλία δελ ζα έπξεπε λα παξεκβαίλεη ζην έξγν ηνπ δαζθάινπ, δηφηη πεξηνξίδεη ηελ πξσηνβνπιία θαη ηελ ειεπζεξία ηνπ.
Δθθιεζία Η αγσγή ησλ καζεηψλ πξέπεη λα ζρεηίδεηαη κε ην πεξηβάιινλ, πνπ αλαπηχζζνληαη αιιά θαη κε ηηο παξαδφζεηο ηνπ ηφπνπ, ζηελ Διιάδα ζεκαληηθφ κέξνο ηεο παξάδνζεο θαηέρεη ε εθθιεζία. ηελ επνρή καο, ππάξρεη ζχγρπζε ζρεηηθά κε ηελ έλλνηα ηεο εθθιεζίαο. Η έληαμε απηή είλαη αλαγθαίν λα είλαη πξάμε ειεπζεξίαο θαη φρη θαηαλαγθαζκνχ. Η κφξθσζε πνπ παξέρεηαη απφ απηή ζηα κέιε ηεο πεξηιακβάλεη φινπο ηνπο ηνκείο θαη απεπζχλεηαη ζε φινπο ηνπο πηζηνχο, αλεμαξηήησο απφ ηελ ειηθία ηνπο. Η ζηεξηγκέλε ζηελ εθθιεζηαζηηθή παξάδνζε αγσγή δελ δεκηνπξγεί πλεχκα αλειεπζεξίαο, δηφηη νη ίδηνη κπνξνχλ λα αμηνινγήζνπλ νηηδήπνηε δέρνληαη. Απιψο ζεκαίλεη φηη δηαπαηδαγσγνχληαη ηα παηδηά κε ηηο δηθέο ηεο αξρέο θαη παξαδφζεηο. Η αγσγή πνπ δέρνληαη ηα παηδηά απφ ηελ εθθιεζία δελ έρεη ζρέζε κε ην δφγκα θαη ην δνγκαηηζκφ αιιά αληίζεηα πεγάδεη απφ ηηο βαζχηεξεο εκπεηξίεο ηηο νπνίεο ε ίδηα δεη θαη ζηεξίδεηαη ζηελ ειεχζεξε επηινγή ησλ γνλέσλ λα ηα βαπηίδνπλ θαη λα ηα εληάζζνπλ ζηελ εθθιεζία. Απφ ηε ζηηγκή εθείλε ε εθθιεζία έρεη ην δηθαίσκα λα δηαπαηδαγσγήζεη ην καζεηή. Κξάηνο Σν θξάηνο απνηειεί λνκηθφ πξφζσπν ρσξίο θπζηθή ππφζηαζε θαη δελ κπνξεί λα ππνινγίδεηαη αλάκεζα ζηηο κνξθσηηθέο θνηλφηεηεο. Απφ ηνλ 18ν αηψλα φκσο απηφ έγηλε ν θχξηνο θνξέαο ηεο αγσγήο ησλ παηδηψλ θαη ησλ εθήβσλ. ην άξζξν 16 ηνπ ειιεληθνχ ζπληάγκαηνο αλαθέξεηαη: «Η παηδεία απνηειεί βαζηθή απνζηνιή ηνπ θξάηνπο θαη έρεη ζθνπφ ηελ εζηθή, πλεπκαηηθή, επαγγεικαηηθή θαη θπζηθή αγσγή ησλ Διιήλσλ, ηελ αλάπηπμε ηεο εζληθήο θαη ζξεζθεπηηθήο ζπλείδεζεο θαη ηε δηάπιαζή ηνπο ζε ειεχζεξνπο θαη ππεπζχλνπο πνιίηεο». Γηαθαίλεηαη φηη ν βαζηθφο ξφινο ηεο πνιηηείαο ζηελ αγσγή, αθνχ θαζνξίδεη ην πεξηερφκελν, ην ζθνπφ, θαη ηελ αλαγθαηφηεηα ησλ κέηξσλ, πνπ ζα ιάβεη ζηνλ ηνκέα ηεο παηδείαο, θαζψο λνκνζεηεί αιιαγέο θαη θαηλνηνκίεο ζηε ζρνιηθή δσή θαη ηελ εξγαζία. Σν θξάηνο ζηνρεχεη ζηελ απνηειεζκαηηθά εθπαίδεπζε πνπ ζρεηίδεηαη κε ηε κεγαιχηεξε απφδνζε, πνηνηηθή θαη πνζνηηθή, επίζεο, ζηελ ξχζκηζε ηεο ζρέζεο εθπαίδεπζεο θαη εξγαζίαο. Οη αιιαγέο απηέο θαη νη θαηλνηνκίεο απνζθνπνχλ ή πξέπεη λα απνζθνπνχλ ζηελ ηειεηφηεξε παηδεία γηα φινπο ηνπο πνιίηεο. Απηφ εμαζθαιίδεηαη κε ηνλ θαηάιιειν εθ κέξνπο ησλ θξαηηθψλ θνξέσλ πξνγξακκαηηζκφ θαη πξνεηνηκαζία θαη κε ηελ εμαζθάιηζε ηεο ηειεηφηεξεο, θαηά ην δπλαηφ, ππνδνκήο 6. 6 Α. Πνιίηεο, ζεκ. ζην κάζ. Παιδαγωγικά, ζ. 26.