ΔΕΣΜΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑ, ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ 2008 ΤΟΥ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ ΠΡΟΩΘΗΣΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ (ΔΕΣΜΗ 2008) Καθορισμός δυναμικού ενεργειακών καλλιεργειών στην Κύπρο ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ/ ΕΦΑΡΜ/0308 ΠΑΡΑΔΟΤΕΟ Π15 ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ ΠΛΑΙΣΙΟΥ ΣΤΗΡΙΞΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΩΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ ΑΝΑΔΟΧΟΣ ΦΟΡΕΑΣ: T.C. GEOMATIC LTD ΛΕΥΚΩΣΙΑ, 2010
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή 1. Κοινή Αγροτική Πολιτική 2. Ευρωπαϊκές Οδηγίες για την προώθηση της χρήσης ενέργειας από Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας 3. Βασικές προϋποθέσεις για την οικονομική βιωσιμότητα του «συστήματος παραγωγής βιοκαυσίμων» 4. Συμπεράσματα
Εισαγωγή Στόχος της παρούσας δέσμης είναι η γενική εξέταση της ασκούμενης πολιτικής για τις ενεργειακές καλλιέργειες τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Στα πλαίσια αυτά γίνεται ενδελεχής εξέταση του πλαισίου στήριξης των ενεργειακών καλλιεργειών μέσα από υφιστάμενα προγράμματα τα οποία συγχρηματοδοτούνται από την Ευρωπαϊκή Ένωση καθώς και μέσα από άλλα μέτρα που χρηματοδοτούνται αμιγώς από τον κρατικό προϋπολογισμό. Πέραν του θεσμικού πλαισίου στήριξης των ενεργειακών καλλιεργειών αναφορά γίνεται και σε σχετικές ευρωπαϊκές οδηγίες οι οποίες διέπουν τις συνθήκες καλλιέργειας των εν λόγω φυτών και μπορούν να δράσουν ως δυνητικοί περιορισμοί στην καλλιέργεια ενεργειακών φυτών. Το Παραδοτέο αυτό περιλαμβάνει επίσης προτάσεις επέκτασης / βελτίωσης του πλαισίου αυτού. Για τη συστηματική εξέταση του Ευρωπαϊκού Κανονιστικού Πλαισίου συγκεντρώθηκε και αξιοποιήθηκε όλη η διαθέσιμη πληροφόρηση. Η συγκέντρωση της πληροφόρησης πραγματοποιείται μέσω της παρακολούθησης των εργασιών του Συμβουλίου (Συμβούλιο Υπουργών Γεωργίας, Ειδική Επιτροπή Γεωργίας και Ομάδες Εργασίας για τη Γεωργία και Ομάδες Εργασίας για την Ενέργεια), των σχετικών Διαχειριστικών Επιτροπών της Ε. Επιτροπής (Επιτροπολογία, κυρίως Επιτροπή Αγροτικής Ανάπτυξης), της Επίσημης Εφημερίδας της Ευρωπαϊκής Ένωσης (δημοσίευση Ευρωπαϊκού Δικαίου) και των ανακοινώσεων τόσο του Συμβουλίου και της Επιτροπής. Το θεσμικό πλαίσιο στήριξης της καλλιέργειας και επεξεργασίας των ενεργειακών καλλιεργειών ορίζεται από την Κοινή Αγροτική Πολιτική (ΚΑΠ) και τους δύο Πυλώνες που την απαρτίζουν, τις Άμεσες Πληρωμές (Πυλώνας Ι) και την Αγροτική Ανάπτυξη (Πυλώνας ΙΙ).
Για την εξέταση της εθνικής νομοθεσίας και στον βαθμό που αυτή εφαρμόζει σε εθνικό επίπεδο τις ευρωπαϊκές οδηγίες και κανονισμούς η διαδικασία που ακολουθείται βασίζεται στην εξέταση όλων των διαθέσιμων στοιχείων της Επίσημης Εφημερίδας της Δημοκρατίας, διαδικτυακών δημοσιεύσεων, και στην επικοινωνία με τις αρμόδιες κρατικές υπηρεσίες. Μέσα από αυτή την προσέγγιση η Ομάδα Έργου έχει αποκτήσει μια αρκετά εμπεριστατωμένη εικόνα για το πλαίσιο στήριξης ενεργειακών καλλιεργειών και έχει διαμορφωθεί το γενικότερο πλάνο ως πρόταση προς τις αρμόδιες αρχές σχετικά με τις προοπτικές ανάπτυξης των ενεργειακών καλλιεργειών στην Κύπρο και τη δυνατότητα χρηματοδότησης της παραγωγής και επεξεργασίας τους. Πέραν του θεσμικού πλαισίου που διέπει τη στήριξη αλλά και τους περιορισμούς της καλλιέργειας ενεργειακών καλλιεργειών στο παρόν παραδοτέο γίνεται και σχετική αναφορά στις βασικές προϋποθέσεις που πρέπει να ισχύουν για την οικονομική βιωσιμότητα του «συστήματος παραγωγής βιοκαυσίμων». Η αναφορά στην οικονομική βιωσιμότητα του συστήματος δεν είναι διεξοδική αφού δεν αποτελεί το κύριο αντικείμενο του Παραδοτέου 15. Συνεπώς παρατίθενται οι βασικές αρχές οι οποίες θα πρέπει να πληρούνται για να μπορεί η καλλιέργεια των εν λόγω φυτών να είναι οικονομικά βιώσιμη τόσο για το πρωτογενή όσο και για το δευτερογενή τομέα παραγωγής.
1. Κοινή Αγροτική Πολιτική Α. Πρώτος πυλώνας ΚΑΠ Άμεσες Ενισχύσεις Ο πρώτος Πυλώνας της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής αφορά τις Άμεσες Ενισχύσεις οι οποίες καταβάλλονται για τα διάφορα είδη καλλιεργειών με κριτήριο την έκταση (εκταρική ενίσχυση). Η αναθεώρηση της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής το 2003 σε μια προσπάθεια ενίσχυσης της προσπάθειας για παραγωγή πράσινης ενέργειας καθιστούσε επιλέξιμες για εκταρική ενίσχυση τις αμιγώς ενεργειακές καλλιέργειες. Η ένταξη των ενεργειακών καλλιεργειών στις επιλέξιμες για ενίσχυση καλλιέργειες είχε ως αποτέλεσμα αυτές να δρουν πλέον ανταγωνιστικά με τα υπόλοιπα είδη καλλιεργειών τα οποία προορίζονταν για την παραγωγή τροφίμων και κλωστικών ινών. Πολλοί παραγωγοί με κριτήριο την υψηλή εκταρική επιδότηση εγκατέλειψαν τα είδη των καλλιεργειών που παραδοσιακά καλλιεργούσαν, κυρίως φυτά μεγάλης καλλιέργειας περιλαμβανόμενων και δημητριακών, και στράφηκαν στην καλλιέργεια ενεργειακών φυτών. Η στροφή προς αυτές τις καλλιέργειες αποτέλεσε κατά πολλούς μία από τις βασικές αιτίες που οδήγησαν στην κρίση της δραματικής αύξησης των τιμών των σιτηρών το 2007, αφού η καλλιέργεια ενεργειακών φυτών είχε περιορίσει τις εκτάσεις που καλλιεργούνταν με σιτηρά μειώνοντας και την προσφορά του βασικού αυτού προϊόντος. Ήδη έχει εκτιμηθεί ότι η ραγδαία αύξηση την βιομηχανίας των βιοκαυσίμων πιθανότατα θα κρατήσει τις τιμές των τροφίμων ανεβασμένες τουλάχιστο για την επόμενη δεκαετία (ΟΟΣΑ/FAO, 2007). Αυτό οφείλεται από τη μία στη παγκόσμια αύξηση της τιμής των δημητριακών λόγω της εξάπλωσης των ενεργειακών καλλιεργειών κι από την άλλη στην αυξημένες τιμές πρώτων υλών όπως το καλαμπόκι, που αντί να προορίζεται για ζωοτροφή, χρησιμοποιείται πια για να παράγει αιθανόλη. Το 2009 η Κοινή Αγροτική Πολιτική αναθεωρήθηκε και πάλι (Διαγνωστικός Έλεγχος ΚΑΠ) και ο νέος Κανονισμός για τις Άμεσες Ενισχύσεις (ΕΚ) 73/2009 κατάργησε τις εκταρικές ενισχύσεις για τις ενεργειακές καλλιέργειες, καθεστώς το οποίο ισχύσει μέχρι και σήμερα. Σημειώνεται ότι το διάστημα που μεσολάβησε από την ένταξη της Κύπρου στην ΕΕ το 2004 μέχρι και την κατάργηση της εκταρικής ενίσχυσης των ενεργειακών καλλιεργειών με τον Κανονισμό (ΕΚ) 73/2009
η ενίσχυση της καλλιέργειας ενεργειακών καλλιεργειών στην Κύπρο ήταν θεωρητικά επιλέξιμη δαπάνη. Αυτό που πρέπει να τονιστεί στο σημείο αυτό είναι ότι ο Κανονισμός (ΕΚ) 73/2009 δεν επιτρέπει την εκταρική ενίσχυση αμιγώς ενεργειακών καλλιεργειών. Ο ίδιος όμως κανονισμός δεν αποκλείει την εκταρική ενίσχυση σε ετήσιες ή δενδρώδεις καλλιέργειες τα παράγωγα των οποίων δύναται να χρησιμοποιηθούν και στην παραγωγή βιοκαυσίμων πέραν της χρήσης τους για παραγωγή τροφίμων και κλωστικών ινών. Τα είδη των καλλιεργειών τα οποία είναι επιλέξιμα για παροχή εκταρικής ενίσχυσης στην Κύπρο επισυνάπτονται ως Παράρτημα Ι. Β. Δεύτερος Πυλώνας Κοινής Αγροτικής Πολιτικής- Προγράμματα Αγροτικής Ανάπτυξης Τα Κράτη Μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης ετοιμάζουν και εφαρμόζουν πολυετή αναπτυξιακά προγράμματα με την συγχρηματοδότηση του Ευρωπαϊκού Γεωργικού Ταμείου Αγροτικής Ανάπτυξης (ΕΓΤΑΑ). Τα Προγράμματα Αγροτικής Ανάπτυξης των ΚΜ έχουν επταετή διάρκεια και στην παρούσα προγραμματική περίοδο καλύπτουν τα έτη από 2007 μέχρι 2013. Τα Προγράμματα έχουν ως νομική βάση τον Κανονισμό του Συμβουλίου 1698/2005 για την στήριξη της αγροτικής ανάπτυξης από το ΕΓΤΑΑ και τον Κανονισμό της Επιτροπής 1974/2006 για την θέσπιση των κανόνων εφαρμογής των προγραμμάτων. Υπάρχουν επίσης μια σειρά από άλλους κανονισμούς όπως ο 1975/2006 που καθορίζει τα ζητήματα ελέγχου, ωστόσο οι δύο πρώτοι Κανονισμοί παρέχουν το πλαίσιο των δράσεων που χρηματοδοτούνται από τον 2 ο πυλώνα της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής, δηλαδή της πολιτική αγροτικής ανάπτυξης. Το Κανονιστικό πλαίσιο παρέχει στα Κράτη Μέλη παρέχει πολλές δυνατότητες μέσα από μια σειρά μέτρων που προβλέπονται από τον βασικό Κανονισμό. Τα ΚΜ επιλέγουν μέσα από τις δυνατότητες αυτές τα μέτρα και τις δράσεις που επιθυμούν να εφαρμόσουν ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες και τις ανάγκες της κάθε περιοχής. Σε γενικές γραμμές η πολιτική αγροτικής ανάπτυξης κατηγοριοποιείται σε 4 κεντρικούς άξονες
προτεραιότητας: 1) την βελτίωση της ανταγωνιστικότητας του γεωργικού τομέα, 2) την βελτίωση του περιβάλλοντος και του τοπίου, 3) την βελτίωση της ποιότητας ζωής στις αγροτικές περιοχές και την διαφοροποίηση του γεωργικού εισοδήματος και 4) την προώθηση στρατηγικών τοπικής ανάπτυξης μέσω της πρωτοβουλίας LEADER. Η Ομάδα Έργου μελετώντας τις δυνατότητες που παρέχει το κανονιστικό πλαίσιο αγροτικής ανάπτυξης έχει εντοπίσει κάποια μέτρα που θα μπορούσαν να συμβάλουν στην ανάπτυξη των ενεργειακών καλλιεργειών στην Κύπρο. Οι δυνατότητες αυτές εντοπίζονται κυρίως στους 2 πρώτους Άξονες Προτεραιότητας. Συγκεκριμένα στον Άξονα Προτεραιότητας 1 εντοπίζουμε τις πρόνοιες του άρθρου 29 του Κανονισμού 1698/2005 «Συνεργασία για την ανάπτυξη νέων προϊόντων, επεξεργασιών και τεχνολογιών στον τομέα της γεωργίας και των τροφίμων και στον δασοκομικό τομέα».το μέτρο προβλέπει την παροχή στήριξης για την προαγωγή της συνεργασίας μεταξύ παραγωγών του πρωτογενούς τομέα στην γεωργία και τη δασοκομία, της βιομηχανίας μεταποίησης ή και τρίτων μερών. Στην συνεργασία συμμετέχουν τουλάχιστον δύο φορείς εκ των οποίων ο ένας τουλάχιστον είναι είτε παραγωγός του πρωτογενούς τομέα είτε ανήκει στη μεταποιητική βιομηχανία. Η στήριξη συμβάλει στην κάλυψη του κόστους αυτής της συνεργασίας. Πέραν του μέτρου αυτού, ο Άξονας Προτεραιότητας 1 προβλέπει την στήριξη των επενδύσεων στον γεωργικό τομέα (άρθρο 26) και στον τομέα της μεταποίησης (άρθρο 28). Το κάθε ΚΜ διατηρεί το δικαίωμα να καταρτίσει ένα δικό του κατάλογο επιλέξιμων επενδύσεων (μηχανήματα, κτήρια κτλ) τόσο για τη γεωργία όσο και για τη μεταποιητική βιομηχανία. Από πλευράς των μέτρων του Άξονα Προτεραιότητας 2 εντοπίζουμε την δυνατότητα παροχής αγροπεριβαλλοντικής ενίσχυσης με βάση την έκταση μέσα από τις πρόνοιες του άρθρου 39 «αγροπεριβαλλοντικές ενισχύσεις». Οι γεωργοπεριβαλλοντικές ενισχύσεις καλύπτουν μόνο τις δεσμεύσεις εκείνες που υπερβαίνουν τα σχετικά υποχρεωτικά πρότυπα. Οι δεσμεύσεις λαμβάνονται κατά γενικό κανόνα για περίοδο μεταξύ πέντε και επτά ετών. Τέλος μέσα από τον Άξονα Προτεραιότητας 3 (άρθρο 53 «διαφοροποίηση
προς μη γεωργικές δραστηριότητες») υπάρχει η δυνατότητα για κάλυψη των δαπανών που απαιτούνται για την δημιουργία μονάδας επεξεργασίας. Μελετώντας το Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης της Κύπρου για την επταετία 2007-2013 (4 η αναθεώρηση Νοεμβρίου 2010) δεν έχει εντοπιστεί οποιοδήποτε μέτρο που να συμβάλει στην ανάπτυξη ενεργειακών καλλιεργειών παρά το ότι το Κανονιστικό Πλαίσιο θα μπορούσε να καλύψει μια τέτοια πρωτοβουλία. Στο σημείο αυτό θεωρούμε ότι θα πρέπει να γίνει αναφορά στο αποτέλεσμα του Ελέγχου Υγείας της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (CAP Health Check) τον Ιανουάριο του 2009 (1 ος μήνας υλοποίησης του Έργου). Συνέπεια αυτού ήταν η τροποποίηση των Κοινοτικών Κατευθυντήριων Γραμμών για την Αγροτική Ανάπτυξη 2006/144/ΕΚ (απόφαση 2009/61/ΕΚ του Συμβουλίου) και ο Κανονισμός για την στήριξη της αγροτικής ανάπτυξης 1698/2005 (βλ. Καν. (ΕΚ) 74/2009) με στόχο να αναβαθμιστεί η σημασία που αποδίδεται στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και στην παραγωγή βιοενέργειας. Ως αποτέλεσμα των πιο πάνω τροποποιήσεων όλα τα ΚΜ υποχρεώθηκαν να υποβάλουν μέχρι 30 Ιουνίου 2009 αναθεωρημένα Προγράμματα Αγροτικής Ανάπτυξης ώστε να ενσωματώσουν δράσεις που να προωθούν μεταξύ άλλων την πιο πάνω προτεραιότητα. Ο ΣΦ4 παρακολούθησε συστηματικά τις τροποποιήσεις όλων των ΚΜ έτσι ώστε να εντοπιστούν καλές πρακτικές εφαρμογής τέτοιων μέτρων στήριξης. Συγκεκριμένα με την τροποποίηση του Κανονισμού 1968/2005 προστίθεται το Παράρτημα ΙΙ «Ενδεικτικός κατάλογος των τύπων ενεργειών και πιθανά αποτελέσματα σχετικά με τις προτεραιότητες που αναφέρονται στο άρθρο 16α». Ως δεύτερη βασική νέα προτεραιότητα έχει καθοριστεί η προώθηση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Στο παράρτημα αναφέρονται οι ακόλουθοι τύποι ενεργειών: α) παραγωγή βιοαερίου με χρήση οργανικών αποβλήτων (στη γεωργική εκμετάλλευση και τοπική παραγωγή) άρθρα 26 και 53), β) πολυετείς ενεργειακές καλλιέργειες (δασύλλια περιοδικής
υλοτόμησης με βραχυχρόνια αμειψισπορά και ποώδη αγρωστώδη) άρθρο 26, γ) επεξεργασία της γεωργικής / δασικής βιομάζας για ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (άρθρα 26,28,29,53,54) δ) εγκαταστάσεις / υποδομές για ανανεώσιμες πηγές ενέργειας με χρήση της βιομάζας και άλλων ανανεώσιμων πηγών ενέργειας άρθρο 53, 54, 56, 30) και ε) ενημέρωση και διάδοση γνώσεων σχετικά με τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (άρθρα 21 και 28) Σημειώνεται ότι με δεδομένη την απουσία ολοκληρωμένης και τεκμηριωμένης πρότασης για την ανάπτυξη ενεργειακών καλλιεργειών, η Κυπριακή Δημοκρατία δεν υπέβαλε στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρόταση για ένταξη μέτρου για στήριξη των ενεργειακών καλλιεργειών. Σχετική είναι η Απόφαση της Επιτροπής με ημερομηνία 15/12/2009 και αρ. Ε(2009) 10302).
2. Ευρωπαϊκές Οδηγίες για την προώθηση της χρήσης ενέργειας από Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας Επιπλέον της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής η Ομάδα Έργου επεκτάθηκε και στο νομοθετικό πλαίσιο μίας δέσμης ευρωπαϊκών οδηγιών που προωθούν τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας στις οποίες εμπίπτουν και οι ενεργειακές καλλιέργειες. Με βάση τις ευρωπαϊκές της δεσμεύσεις η Κύπρος μέχρι το 2020 καλείται να διαφοροποιήσει το ενεργειακό της ισοζύγιο. Οι δεσμεύσεις αυτές απαιτούν όπως το 13% της συνολικής ενέργειας η οποία καταναλώνεται στο νησί να προέρχεται από Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ) εκ των οποίων ποσοστό 10% (επί του 13%) θα πρέπει να προέρχεται από τη χρήση βιοκαυσίμων. Στις 23 Απριλίου 2009 το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο εξέδωσαν δύο πολύ σημαντικές οδηγίες, την 2009/30/ΕΚ 1 με την οποία τροποποιείται η οδηγία 98/70/ΕΚ όσον αφορά τις προδιαγραφές για τη βενζίνη, το ντίζελ και το πετρέλαιο εσωτερικής καύσης και την καθιέρωση μηχανισμού για την παρακολούθηση και τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, τροποποιείται η οδηγία 1999/32/ΕΚ του Συμβουλίου όσον αφορά την προδιαγραφή των καυσίμων που χρησιμοποιούνται στα πλοία εσωτερικής ναυσιπλοΐας και καταργείται η οδηγία 93/12/ΕΟΚ, και την 2009/28/ΕΚ 2 σχετικά με την προώθηση της χρήσης ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές και την τροποποίηση και τη συνακόλουθη κατάργηση των οδηγιών 2001/77/ΕΚ και 2003/30/ΕΚ. Οι Οδηγίες αυτές μεταξύ άλλων, καθορίζουν τα κριτήρια αειφορίας τα οποία πρέπει να χαρακτηρίζουν την παραγωγής βιοκαυσίμων και κατ επέκταση την καλλιέργεια ενεργειακών φυτών για να μπορούν οι εν λόγω ποσότητες βιοκαυσίμων να προσμετρούνται στα ποσοστά ΑΠΕ που αναφέρονται πιο πάνω. Με άλλα λόγια τα βιοκαύσιμα που χρησιμοποιεί κάθε κμ για να θεωρούνται ότι συμβάλουν στις ευρωπαϊκές υποχρεώσεις της χώρας για χρήση ΑΠΕ πρέπει να προέρχονται από καλλιέργειες ενεργειακών φυτών που καλλιεργήθηκαν με 1 Επίσημη Εφημερίδα της Ε. Ένωσης, L140/88, 05.06.2009 2 Επίσημη Εφημερίδα της Ε. Ένωσης, L140/16, 05.06.2009
βάση τα κριτήρια αειφορίας που αναφέρονται στο περιεχόμενο και στα παραρτήματα των εν λόγω Οδηγιών. Συνεπώς για τις ανάγκες του εν λόγω ερευνητικού έργου πρέπει πριν τις τελικές εισηγήσεις να ληφθούν υπόψη τα κριτήρια αυτά τα οποία αναμένεται να επιφέρουν περιορισμούς ως προς τις περιοχές οι οποίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως γη για καλλιέργεια βιοκαυσίμων. Περιληπτικά τα εν λόγω κριτήρια αναφέρουν ότι Τα βιοκαύσιμα και (τα βιορευστά) που λαμβάνονται υπόψη για τους σκοπούς που αναφέρονται πιο πάνω δεν πρέπει να έχουν παραχθεί από πρώτες ύλες προερχόμενες από εδάφη με υψηλή αξία βιοποικιλότητας, δηλαδή από εδάφη που είχαν έναν από τους ακόλουθους χαρακτηρισμούς τον Ιανουάριο του 2008 ή μετέπειτα, ανεξαρτήτως εάν τα εδάφη αυτά εξακολουθούν να έχουν αυτόν τον χαρακτηρισμό: πρωτογενή δάση και άλλες δασώδεις εκτάσεις, ήτοι δάση και άλλες δασώδεις εκτάσεις γηγενών ειδών, εφόσον δεν υπάρχει σαφής ένδειξη ανθρώπινης δραστηριότητας και δεν έχουν διαταραχθεί σημαντικά οι οικολογικές διεργασίες, περιοχές των οποίων η φύση έχει κηρυχθεί ως προστατευόμενη εκ του νόμου ή από τη σχετική αρμόδια αρχή, ή για την προστασία σπάνιων, απειλούμενων ή υπό εξαφάνιση οικοσυστημάτων ή ειδών, αναγνωρισμένες από διεθνείς συμφωνίες ή περιλαμβανόμενες σε καταλόγους που καταρτίζονται από διακυβερνητικές οργανώσεις ή τη Διεθνή Ένωση για τη Διατήρηση της Φύσης και των Φυσικών Πόρων, εκτός εάν υποβάλλονται στοιχεία που αποδεικνύουν ότι η παραγωγή των εν λόγω πρώτων υλών δεν θίγει τους ανωτέρω σκοπούς προστασίας της φύσης, λειμώνες υψηλής βιοποικιλότητας δηλαδή φυσικοί λειμώνες υψηλής βιοποικιλότητας, ήτοι λειμώνες οι οποίοι θα παραμείνουν λειμώνες ελλείψει ανθρώπινων δραστηριοτήτων και στους οποίους διατηρούνται η σύνθεση των φυσικών ειδών και τα οικολογικά χαρακτηριστικά και διεργασίες, ή μη φυσικοί λειμώνες υψηλής βιοποικιλότητας, ήτοι λειμώνες οι οποίοι θα παύσουν να είναι λειμώνες ελλείψει ανθρώπινων δραστηριοτήτων και οι οποίοι παρουσιάζουν μεγάλο πλούτο ειδών και καμία υποβάθμιση, εκτός αν
αποδεικνύεται ότι η συγκομιδή πρώτων υλών είναι απαραίτητη για τη διατήρηση του χαρακτηρισμού τους ως λειμώνων. Επιπλέον τα εν λόγω βιοκαύσιμα (και βιορευστά) δεν πρέπει να έχουν παραχθεί από πρώτες ύλες προερχόμενες από εκτάσεις υψηλών αποθεμάτων άνθρακα, δηλαδή από εκτάσεις που είχαν τον Ιανουάριο του 2008 και δεν έχουν πλέον ένα από τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: Υγροβιότοποι, δηλαδή εκτάσεις καλυπτόμενες ή κορεσμένες από νερό είτε μόνιμα είτε για σημαντικό μέρος του έτους συνεχώς, Δασωμένες περιοχές, δηλαδή εκτάσεις με επιφάνεια μεγαλύτερη από 1 εκτάριο, με δένδρα ύψους άνω των 5 μέτρων και με συγκόμωση μεγαλύτερη του 30 %, ή με δένδρα που έχουν τη δυνατότητα να φθάσουν, επιτόπου, τα όρια αυτά, Εκτάσεις με επιφάνεια μεγαλύτερη από 1 εκτάριο, με δένδρα ύψους άνω των 5 μέτρων και με συγκόμωση μεταξύ 10 % και 30 %, ή με δένδρα που έχουν τη δυνατότητα να φθάσουν, επιτόπου, τα όρια αυτά. Σημειώνεται επίσης ότι τα εν λόγω βιοκαύσιμα (και τα βιορευστά) δεν θα παράγονται από πρώτες ύλες που προέρχονται από εκτάσεις που είχαν χαρακτηριστεί τυρφώδες τον Ιανουάριο του 2008, εκτός εάν αποδειχτεί ότι η καλλιέργεια και η συγκομιδή της συγκεκριμένης πρώτης ύλης δεν συνεπάγεται την αποξήρανση προηγουμένως μη αποξηραμένου εδάφους. Οι γεωργικές πρώτες ύλες που καλλιεργούνται στην Κοινότητα και χρησιμοποιούνται για την παραγωγή των εν λόγω βιοκαυσίμων (και βιορευστών) πρέπει να λαμβάνονται σύμφωνα με τις απαιτήσεις και τα πρότυπα που προβλέπονται στις διατάξεις υπό τον τίτλο «Περιβάλλον», στο μέρος Α και στο σημείο 9 του παραρτήματος II του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 73/2009 του Συμβουλίου, της 19ης Ιανουαρίου 2009, σχετικά με τη θέσπιση κοινών κανόνων για τα καθεστώτα άμεσης στήριξης για τους γεωργούς στο πλαίσιο της κοινής γεωργικής πολιτικής και τη θέσπιση ορισμένων καθεστώτων στήριξης για τους γεωργούς και σύμφωνα με τις στοιχειώδεις απαιτήσεις καλής γεωργικής και περιβαλλοντικής κατάστασης που καθορίζονται σύμφωνα με το άρθρο 6 παράγραφος 1 του εν λόγω κανονισμού.
3. Βασικές προϋποθέσεις για την οικονομική βιωσιμότητα του «συστήματος παραγωγής βιοκαυσίμων» Σε αυτό το κεφάλαιο γίνεται αναφορά στις βασικές προϋποθέσεις που πρέπει να ισχύουν για την οικονομική βιωσιμότητα του «συστήματος παραγωγής βιοκαυσίμων». Η αναφορά στην οικονομική βιωσιμότητα του συστήματος δεν μπορεί στην παρούσα φάση να είναι διεξοδική αφού πολλά από τα απαραίτητα τεχνικοοικονομικά στοιχεία για τις εν λόγω καλλιέργειες δεν είναι διαθέσιμα, ενώ στην Κύπρο δεν υπάρχει διαμορφωμένη αγορά ενεργειακών φυτών μέσα από την οποία να μπορούν να σχηματιστούν οι όροι εμπορίας του προϊόντος και κυρίως η τιμή του. Συνεπώς, στη συνέχεια, παρατίθενται οι βασικές αρχές οι οποίες θα πρέπει να πληρούνται για να μπορεί η καλλιέργεια των εν λόγω φυτών να είναι οικονομικά βιώσιμη τόσο για το πρωτογενή όσο και για το δευτερογενή τομέα παραγωγής. Για να καταστεί βιώσιμη η παραγωγή βιοκαυσίμων από την επεξεργασία ενεργειακών φυτών θα πρέπει να προϋπάρξει ο σχεδιασμός και ακολούθως η εφαρμογή ενός Ολοκληρωμένου Στρατηγικού και Επιχειρησιακού Προγράμματος αντίστοιχο με αυτό που παρουσιάζεται γραφικά στο Διάγραμμα 1.
Διάγραμμα 1: Ολοκληρωμένο Σύστημα Παροχής Βιοκαυσίμων Υποσύστημα Παραγωγής πρώτης ύλης Βασικό βήμα είναι η παραγωγή της 1ης ύλης. Στο σχεδιασμό πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη το είδος της 1ης ύλης και το τελικό προϊόν στο οποίο στοχεύει το σύστημα (βιομάζα ή βιοντίζελ). Ακολούθως, και μετά τη στόχευση του συστήματος, θα πρέπει να επιλεγούν τα πιο αποδοτικά φυτά σε σχέση και με τις εδαφοκλιματικές και υδρολογικές συνθήκες που επικρατούν (σύσταση εδάφους, επικλινές, διακύμανση θερμοκρασίας, σχετικής υγρασίας κτλ). Το επόμενο βήμα είναι ο καθορισμός των περιοχών που δυνητικά θα μπορούσαν τα φυτά αυτά να καλλιεργηθούν λαμβανομένων υπόψη και άλλων παραγόντων πέραν των εδαφοκλιματικών συνθηκών όπως το μέγεθος του κλήρου ανά εκμετάλλευση για να υπάρχουν μεγάλα ενιαία τεμάχια που να επιδέχονται μηχανική καλλιέργεια καθώς επίσης και η ύπαρξη δικτύου μεταφοράς στα εργοστάσια επεξεργασίας. Τέλος το υποσύστημα παραγωγής της 1 ης ύλης θα πρέπει να περιλαμβάνει εκτίμηση του κόστους παραγωγής με σχετική ανάλυση ευαισθησίας στη μεταβολή των ποσοτικών και ποιοτικών αποδόσεων ώστε να καταστεί εφικτός ο προσδιορισμός της «δίκαιης τιμής» που θα πρέπει να λαμβάνουν οι παραγωγοί (Βακάκης, 2007). Η τιμή που
θα λαμβάνουν οι παραγωγοί αποτελεί ένα από τα βασικότερα στοιχεία επιτυχίας ή αποτυχίας του συστήματος. Η τιμή του προϊόντος είναι βασικός παράγοντας καθορισμού του Ακαθαρίστου Κέρδους των ενεργειακών καλλιεργειών. Με βάση το ύψος του Ακαθαρίστου Κέρδους οι παραγωγοί θα επιλέξουν κατά πόσο θα αντικαταστήσουν τις υφιστάμενες καλλιέργειες τους με καλλιέργειες ενεργειακών φυτών ή θα διατηρήσουν την υφιστάμενη διάρθρωση των καλλιεργειών. Υποσύστημα Μετατροπής πρώτης ύλης σε βιοκαύσιμα Το δεύτερο υποσύστημα, ίσως το πιο σημαντικό από όλους τους παράγοντες, αφορά την μετατροπή της 1ης ύλης σε βιοκαύσιμα. Βασικό στοιχείο του υποσυστήματος αποτελεί η διερεύνηση του μεγέθους, της τεχνολογικής δομής και της μεγίστης δυνατής διάρκειας της ετήσιας λειτουργίας του κάθε εργοστασίου: Το μέγεθος των εργοστασίων και η τεχνολογική τους δομή πρέπει να προσδιοριστούν με βάση τη διεθνή εμπειρία, το μέγεθος και την εποχικότητα της παραγωγής πρώτων υλών και τη δυνατότητα αποθήκευσής τους. Μία μονάδα μεταποίησης τέτοιων καλλιεργειών είναι απαραίτητο για να λειτουργεί επαρκώς να επεξεργάζεται μία ελάχιστη ποσότητα πρώτων υλών ετησίως και με συγκεκριμένη περιοδική κατανομή σε ένα έτος. Συνεπώς θα πρέπει πρωτίστως να διερευνηθεί το κατά πόσο η εγχώρια παραγωγή μπορεί να καλύψει τις ελάχιστες ανάγκες σε πρώτη ύλη μίας έστω μονάδας παραγωγής για να διασφαλίζεται η πλήρης, απρόσκοπτη και ορθή λειτουργία της μονάδας. Διερεύνηση θα πρέπει επίσης να γίνει και για τη δυνατότητα αξιοποίησης των υποπροϊόντων που θα προκύπτουν από την παραγωγή βιοκαυσίμων, για την αύξηση των εσόδων των βιομηχανικών μονάδων και διασφάλισης καλύτερης δυνατής τιμής της πρώτης ύλης για τους παραγωγούς (π.χ. κραμβάλευρο για την κτηνοτροφία, γλυκερίνη, ξυλώδες τμήμα για παραγωγή θερμικής και ηλεκτρικής ενέργειας και για την παραγωγή μονωτικών υλικών κ.α.). Υποσύστημα Αγοράς Βιοκαυσίμων Το τρίτο υποσύστημα αφορά τη διερεύνηση των συνθηκών που επικρατούν και θα
επικρατήσουν στην αγορά. Η πρώτη προσπάθεια θα πρέπει να επικεντρωθεί στην προσπάθεια για πρόβλεψη της ζήτησης και παραγωγής βιοκαυσίμων στην Κύπρο και στα Κράτη Μέλη της Ε.Ε. σε σχέση πάντοτε με τις δεσμεύσεις των ΚΜ για χρήση ΑΠΕ με χρονικό ορίζοντα το 2020. Ακολούθως μία πολύ σημαντική διερεύνηση θα πρέπει να γίνει για τη δυνατότητα εισαγωγής βιοκαυσίμων από το εξωτερικό σε τιμές που ενδεχόμενος να καθιστούν ασύμφορη την τοπική παραγωγή. Συνεπώς θα πρέπει να γίνει μία γενικότερη ανάλυση κόστους ωφελειών στο κατά πόσο είναι προς το γενικότερο συμφέρον τα βιοκαύσιμα να προέρχονται από εγχώρια παραγωγή ή να εισάγονται από τρίτες χώρες. Και ακόμη σε μία βαθύτερη οικονομική ανάλυση θα πρέπει να εξεταστεί το ενδεχόμενο τα προϊόντα που παράγονται από καλλιέργειες οι οποίες θα αντικατασταθούν από τα ενεργειακά φυτά να εισάγονται από τρίτες χώρες και να έχουν αυξημένο κόστος σε σύγκριση με την τοπική παραγωγή. Ο σχεδιασμός και ακολούθως η εφαρμογή ενός Ολοκληρωμένου Στρατηγικού και Επιχειρησιακού Προγράμματος κρίνεται αναγκαία αφού από τα συμπεράσματα που θα προκύψουν από τον σχεδιασμό του «συστήματος παραγωγής βιοκαυσίμων» θα καταγραφούν και οι δυνατότητες της κυπριακής γεωργίας να υποστηρίξουν τη λειτουργία του εν λόγω συστήματος για να καταστεί αυτό οικονομικά βιώσιμό και αποδοτικό.
4. Συμπεράσματα Στόχος του παρόντος παραδοτέου ήταν να εξετάσει τις δυνατότητες στήριξης των ενεργειακών καλλιεργειών μέσα από εθνικά ή κοινοτικά μέτρα καθώς επίσης και τυχόν περιορισμούς που τίθενται από το υφιστάμενο θεσμικό πλαίσιο. Από την έρευνα των δυνατοτήτων αυτών διαφαίνεται ότι ο πρώτος πυλώνας της ΚΑΠ δεν παρέχει πλέον τη δυνατότητα εκταρικής στήριξης καλλιεργειών με ενεργειακά φυτά (χωρίς να αποκλείονται άλλα είδη υφιστάμενων καλλιεργειών τα παράγωγα των οποίων μπορούν να χρησιμοποιηθούν και για τη χρήση βιοκαυσίμων). O δεύτερος πυλώνας της ΚΑΠ παρέχει την δυνατότητα για στήριξη τέτοιων καλλιεργειών τόσο μέσω της διενέργειας επενδύσεων για δημιουργία μονάδων επεξεργασίας είτε μέσα από την παροχή στρεμματικής ενίσχυσης σε εκμεταλλεύσεις που καλλιεργούν ενεργειακά φυτά με προϋπόθεση την εκπλήρωση συγκεκριμένων αγροπεριβαλλοντικών υποχρεώσεων. Στους περιορισμούς για την καλλιέργεια ενεργειακών φυτών εντάσσονται τα κριτήρια αειφορίας που αναφέρονται στις σχετικές Οδηγίες του Συμβουλίου και του Ε. Κοινοβουλίου. Με βάση το περιεχόμενο των εν λόγω Οδηγιών για να μπορούν οι παραγώμενες ποσότητες βιοκαυσίμων να προσμετρούνται στα ποσοστά ΑΠΕ που υποχρεούται να χρησιμοποιεί κάθε ΚΜ, η καλλιέργεια ενεργειακών φυτών οφείλει να ακολουθεί μία σειρά κριτηρίων αειφορίας τα οποία έχουν περιοριστικό χαρακτήρα ως προς τις γεωγραφικές εκτάσεις που μπορούν να καλλιεργηθούν. Εξετάζοντας επίσης τις προθέσεις των αρμόδιων υπηρεσιών του Υπουργείου Γεωργίας, Φυσικών Πόρων και Περιβάλλοντος που διαχειρίζονται το Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης 2007-2013 της Κύπρου στην φάση αυτή δεν θεωρείται σκόπιμη η ένταξη στο υφιστάμενο Πρόγραμμα που να αφορούν την στήριξη ενεργειακών καλλιεργειών. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι έχουν ήδη παρέλθει 4 χρόνια υλοποίησης του Προγράμματος και απομένουν μόνο άλλα 3 (2011, 2012, 2013) μέχρι την ολοκλήρωση του. Το διάστημα αυτό δεν θεωρείται ικανοποιητικό ώστε να ετοιμαστεί νέο μέτρο τόσο στα πλαίσια του
Άξονα Προτεραιότητας 1 (επενδύσεις) όσο και στον Άξονα Προτεραιότητας 2 (αγροπεριβαλλοντικά μέτρα). Σε ότι αφορά τις επενδύσεις θεωρείται εξαιρετικά επίφοβο να εγκριθούν μεγάλα επενδυτικά έργα στο τέλος της περιόδου υλοποίησης του Προγράμματος ενώ σε ότι αφορά την προκήρυξη νέου αγροπεριβαλλοντικού μέτρου σύμφωνα με τις οδηγίες της Επιτροπής δεν συνίσταται σε αυτή την φάση αφού οι δεσμεύσεις είναι τουλάχιστον πενταετείς. Η Ομάδα Έργου αντιλαμβάνεται τους πιο πάνω προβληματισμούς και εισηγείται όπως οι αρμόδιες υπηρεσίες λάβουν υπόψη την ανάγκη για δημιουργία μέτρου προώθησης ενεργειακών καλλιεργειών στο επόμενο Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης 2014-2020 υπό τους όρους και τις προϋποθέσεις που αναφέρονται πιο πάνω. Για να επιτευχθεί ο στόχος αυτός θα πρέπει οι αρμόδιες υπηρεσίες του Υπουργείου Γεωργίας, Φυσικών Πόρων και Περιβάλλοντος να είναι έγκαιρα προετοιμασμένες προς την κατεύθυνση αυτή. Ειδικότερα θα πρέπει να προϋπάρξει ο σχεδιασμός και ακολούθως η εφαρμογή ενός Ολοκληρωμένου Στρατηγικού και Επιχειρησιακού Προγράμματος αντίστοιχο με αυτό που παρουσιάζεται γραφικά στο Διάγραμμα 1 για να καταδειχθεί η οικονομική βιωσιμότητα ενός «συστήματος παραγωγής βιοκαυσίμων».. Τα αποτελέσματα του έργου αυτού υποβάλλονται ως συνεισφορά στην επιστημονική στήριξη της προσπάθειας αυτής. Το Κοινοτικό Κανονιστικό Πλαίσιο Αγροτικής Ανάπτυξης της επόμενης προγραμματικής περιόδου δεν είναι ακόμη γνωστό και αναμένεται να είναι διαθέσιμο περί τα τέλη του 2012. Σε αυτή την φάση γίνεται η διαβούλευση επί της Ανακοίνωσης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής «The CAP towards 2020: Meeting the food, natural and territorial challenges of the future» που δημοσιεύτηκε στις 18 Νοεμβρίου 2010. Όπως αναφέρεται στο έγγραφο της Επιτροπής ένας από τους 3 στόχους της μεταρρύθμισης της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής είναι η Βιώσιμη διαχείριση των φυσικών πόρων και η κλιματική δράση. Ο στόχος αυτός αποτελείται σε τρεις επιμέρους στόχους: α) την εξασφάλιση της παροχής δημόσιων αγαθών, β) την προώθηση της πράσινης ανάπτυξης
μέσω της καινοτομίας και γ) την απάμβλυνση και προσαρμογή στις κλιματικές αλλαγές. Οι διαπραγματεύσεις στο Συμβούλιο αναμένεται να ξεκινήσουν μετά το καλοκαίρι του 2011 αφού προηγηθεί η παρουσίαση των νομοθετικών προτάσεων.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι ΡΙΓΑΝΗ ΦΑΣΟΛΙΑ ΑΜΠΕΛΙΑ ΕΠΙΤΡΑΠΕΖΙΑ ΣΚΛΗΡΟ ΣΙΤΑΡΙ ΛΟΥΒΙΑ ΑΜΠΕΛΙΑ ΓΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΣΤΑΦΙΔΑΣ ΣΙΤΑΡΙ ΓΙΑ ΣΑΝΟ ΦΥΛΛΩΔΗ ΛΑΧΑΝΙΚΑ ΑΝΘΗ ΚΡΙΘΑΡΙ ΚΡΕΜΜΥΔΙΑ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΑΚΕΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ ΣΙΦΩΝΑΡΙ ΑΛΛΑ ΛΑΧΑΝΙΚΑ ΑΓΡΑΝΑΠΑΥΣΗ ΑΡΑΒΟΣΙΤΟΣ ΠΑΤΑΤΕΣ ΜΟΝΙΜΟΙ ΒΟΣΚΟΤΟΠΟΙ ΣΟΡΓΟ ΦΡΑΟΥΛΕΣ ΠΟΛΕΜΙΔΙΕΣ ΑΛΛΑ ΣΙΤΗΡΑ ΕΛΙΕΣ ΑΓΡΙΟΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΙΑ ΜΠΙΖΕΛΙΑ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΚΑ ΑΜΥΓΔΑΛΙΕΣ ΛΑΤΖΙΑ ΚΟΥΚΙΑ ΦΟΥΝΤΟΥΚΙΕΣ ΣΧΙΝΙΑ ΑΛΛΑ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΚΑ ΚΑΡΥΔΙΕΣ ΤΡΕΜΙΘΙΑ ΦΥΤΑ ΒΙΚΟΣ ΓΙΑ ΧΟΡΤΟ ΠΙΣΤΑΚΙΕΣ ΠΙΚΡΟΔΑΦΝΗ ΦΑΒΕΤΤΑ ΜΗΛΙΕΣ ΔΑΦΝΗ ΛΟΛΙΟ ΑΧΛΑΔΙΕΣ ΠΕΡΝΙΑ ΠΕΡΣΙΜΙ ΑΚΤΙΝΙΔΙΑ ΜΕΡΣΙΝΙΑ ΜΗΔΙΚΗ ΧΡΥΣΟΜΗΛΙΕΣ-ΚΑΪΣΙΕΣ ΜΑΡΑΘΕΥΤΙΚΟ ΚΑΠΝΟΣ ΚΕΡΑΣΙΕΣ ΛΕΥΚΑΔΑ ΛΟΥΒΑΝΑ ΔΑΜΑΣΚΗΝΙΕΣ ΠΡΟΜΑΡΑ ΡΕΒΙΘΙ ΡΟΔΑΚΙΝΙΕΣ ΣΠΟΥΡΤΙΚΟ ΦΑΚΗ ΝΕΚΤΑΡΙΝΙΕΣ ΜΟΡΟΚΑΝΕΛΛΑ ΒΙΚΟΣ ΓΙΑ ΣΠΟΡΟ ΣΥΚΙΕΣ ΓΙΑΝΝΟΥΔΙ ΡΟΒΙ ΓΙΑ ΣΠΟΡΟ ΡΟΔΙΕΣ ΦΛΟΥΡΙΚΟ ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΥΔΩΝΙΕΣ ΚΑΝΕΛΛΑ ΣΙΣΑΜΙ ΛΩΤΟΙ ΟΜΟΙΟ ΑΡΩΜΑΤΙΚΑ ΦΥΤΑ ΚΟΥΑΦΑ ΕΣΠΕΡΙΔΟΕΙΔΗ - ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΜΕΤΑΠΟΙΗΣΗΣ ΝΤΟΜΑΤΕΣ ΜΕΣΠΗΛΙΕΣ ΒΙΚΟΣ ΓΙΑ ΧΛΩΡΗ ΛΙΠΑΝΣΗ ΑΓΓΟΥΡΑΚΙΑ ΑΒΟΚΑΝΤΟ ΜΠΙΖΕΛΙ ΓΙΑ ΧΛΩΡΗ ΛΙΠΑΝΣΗ ΚΟΥΝΟΥΠΙΔΙΑ ΦΟΙΝΙΚΙΕΣ ΚΟΥΚΙΑ ΓΙΑ ΧΛΩΡΗ ΛΙΠΑΝΣΗ ΚΡΑΜΠΙΑ ΣΙΕΡΙΜΟΓΙΑ ΣΙΤΗΡΑ ΜΕΛΙΤΖΑΝΕΣ ΠΑΠΟΥΤΣΟΣΥΚΑ ΣΑΝΟΣ ΠΙΠΕΡΙΑ ΧΑΡΟΥΠΙΕΣ ΔΑΣΙΚΑ ΔΕΝΤΡΑ ΚΑΡΠΟΥΖΙΑ ΕΣΠΕΡΙΔΟΕΙΔΗ ΛΑΧΑΝΙΚΑ ΠΕΠΟΝΙΑ ΜΠΑΝΑΝΕΣ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΑ ΚΟΛΟΚΥΘΑΚΙΑ ΑΛΛΕΣ ΔΕΝΤΡΩΔΕΙΣ ΑΓΡΙΟΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΑ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ ΑΓΚΙΝΑΡΕΣ ΑΜΠΕΛΙΑ ΟΙΝΟΠΟΙΗΣΙΜΑ ΑΡΟΔΑΦΝΗ ΘΑΜΝΟΙ