ΒΑΪΤΣΑ ΧΑΝΗ-ΜΩΥΣΙΔΟΥ ΔΙΔΑΚΤΩΡ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Α.Π.Θ. ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑ ΚΑΙ ΒΟΥΛΓΑΡΟΙ ΛΟΓΙΟΙ ΤΟΝ 19 Ο ΑΙΩΝΑ Η υποταγή των Βουλγάρων στους Οθωμανούς το 1393 ήταν η απαρχή μιας περιόδου πνευματικής και οικονομικής οπισθοδρόμησης. Τον 19 ου αιώνα η Ελλάδα έπαιξε σπουδαίο ρόλο στην αφύπνιση του βουλγαρικού λαού. Οι εμπορικές συναλλαγές των δυο γειτονικών λαών, το κοινό θρησκευτικό δόγμα και η ευρεία διάδοση της ελληνικής γλώσσας έστρεψαν το ενδιαφέρον των σκεπτόμενων Βουλγάρων στα ελληνικά σχολεία, τα οποία θα μορφώσουν ένα αξιόλογο αριθμό βουλγάρων δασκάλων. Μέσα από τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας οι Βούλγαροι έγιναν φλογεροί προσκυνητές του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού και οι γνώσεις τους πάνω στην αρχαία και νέα Ελλάδα συνέβαλαν, ώστε να συνειδητοποιήσουν πόσο απαραίτητη για το λαό τους ήταν η παιδεία. Η φοίτηση σε ελληνικά σχολεία ήταν μια ανάγκη που προέκυψε από την ανυπαρξία βουλγαρικών σχολείων. Οι Βούλγαροι αναγνωρίζοντας την αξία τους χωρίς ενδοιασμό φοιτούσαν στην Αθήνα, Χίο, Άνδρο, Ιωάννινα, Σμύρνη, αλλά και στη Μεγάλη του Γένους Σχολή που συντηρούσε το Οικουμενικό Πατριαρχείο στην Κωνσταντινούπολη. Τα ελληνικά σχολεία 1 μέσης εκπαίδευσης έδιναν στους μαθητές τους σπουδαία γλωσσική κατάρτιση. Εκεί διδάσκονταν ελληνική Γραμματική, Αριθμητική, Γενική Ιστορία, Γεωγραφία, Γεωμετρία, Γαλλικά και Τουρκικά, μετέφραζαν αρχαία ελληνικά κείμενα του Ξενοφώντα, Ισοκράτη, Δημοσθένη, Πλούταρχου, των ποιητών Ομήρου, Αισχύλου, Σοφο- 1 A. Aleksievα, «Grăckata prosveta i formiraneto na Bălgarskata văzroždenska inteligencija», Studia Balcanica, Kn. 14, Sofia 1979, σσ. 156-180.
ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑ ΚΑΙ ΒΟΥΛΓΑΡΟΙ ΛΟΓΙΟΙ 125 κλή και Ευριπίδη. Όσο ακόμα δεν υπήρχε οργανωμένη βουλγαρική εκπαίδευση, σ αυτά δίδασκαν γνωστοί έλληνες δάσκαλοι, όπως οι Κωνσταντίνος Οικονόμος, Σαράντης Αρχιγένης, Αδάμ Τσαπέκος και Διαμαντής Τσαπέκος, αλλά και Βούλγαροι, όπως οι: ιεροδιάκονος Άνθιμος, Ιβ. Σελιμίνσκι, Δ. Σλάβτσεβ, Λ. Ατανάσοβ και Φ. Βέλεβ. 2 Οι περισσότεροι μορφωμένοι Βούλγαροι που ήταν α- πόφοιτοι ελληνικών σχολείων ασχολήθηκαν με τη συγγραφή, τη μετάφραση και τη δημοσιογραφία, παράλληλα με την εκπαιδευτική τους δράση, γεγονός που στενά συνδέθηκε με τα προβλήματα και τα ιδιαίτερα γνωρίσματα της εποχής της παλιγγενεσίας. Αυτή η γενιά βουλγάρων λογίων έγινε ο πνευματικός καθοδηγητής του βουλγαρικού λαού. Στα πλαίσια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας σημαντικό εκπαιδευτικό κέντρο για τη μόρφωση των Βουλγάρων υπήρξε η Ζωσιμαία Σχολή στα Γιάννενα, όπου δάσκαλοι σαν τον Αθανάσιο Ψαλίδα και Αναστάσιο Σακελάριο 3 συνέβαλαν με την άριστη εκπαίδευσή τους ώστε να διακριθούν αργότερα οι βούλγαροι μαθητές τους, όπως τα αδέρφια Κονσταντίν και Ντιμίταρ Μιλαντίνοβι 4, και τα αδέρφια Κονσταντίν και Ατανάς Ρόμπεβι. 5 Οι σπουδές των Κονσταντίν Μιλαντίνοβ και Κονσταντίν Ρόμπεβ στη Ζωσιμαία Σχολή τους βοήθησε να αποκτήσουν εγκυκλοπαιδική μόρφωση και να συνεχίσουν τις σπουδές τους στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Η φοίτηση στην ίδια Σχολή συντέλεσε στο να τελειώσει ο Ατανάς Ρόμπεβ το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Αθηνών, ενώ ο Δημήτριος Μιλαντίνοβ 2 Β. Σκορδέλης, «Εἰσαγωγή εἰς τά πρακτικά τοῦ ἐλληνικοῦ σχολείου Στενιμάχου», Θρακικά, τ. 1, Ἀθῆναι 1928, σ. 360. 3 G. Chassiotis, L imstruction publique chez les Grecs depuis la prise de Constantinople par les Turcs jusqu'à nos jours, Paris 1881, σσ. 425, 433. 4 I. Chadžov, Bratja Dimităr i Kostadin Milandinovi, Sofia 1944, 23, βλ. M. Arnaudov, Bratja Milandinovi, Sofia 1943, σ. 38. 5 NBKM BIA, f.27, a.e. 18, l. 12-13, βλ. N. Trajkov, «Edin star bălgarski rod v Makedonija», Zora, 6694, 10 Okt. 1941, βλ. Iv. Snegarov, «Prinos kăm istorijata na prosvetnoto delo v Makedonija», Makedonski Pregled, Kn. 1, 1927, σ. 44.
ΒΑΪΤΣΑ ΧΑΝΗ-ΜΩΥΣΙΔΟΥ 126 να ακολουθήσει το επάγγελμα του δασκάλου και να αναβαθμίσει το ελληνικό σχολείο στην Αχρίδα, όπου με τις ικανότητες και την εμπειρία του προσέλκυσε πολλούς μαθητές κατά την περίοδο 1837-1839, προσφέροντας μεγάλες υπηρεσίες στην εκπαίδευση των Βουλγάρων. 6 Επίσης αναδείχθηκαν σε αξιόλογα πνευματικά κέντρα η Σχολή των Κυδωνιών, η Σχολή του Καΐρη στην Άνδρο και οι Σχολές στην Κωνσταντινούπολη. Για την πνευματική πρόοδο των Βουλγάρων ιδιαίτερη σημασία είχε η Σχολή στις Κυδωνίες. Πληροφορίες για τα μαθήματα που διδάχτηκαν σ αυτήν και για την επιρροή που άσκησε στη σπουδάζουσα βουλγαρική νεολαία μάς έδωσε στις αναμνήσεις του ο Ιβάν Σελιμίνσκι, που ήταν μαθητής εκεί το 1817-1821. 7 Οι γνώσεις που αποκτήθηκαν σ αυτή τη Σχολή αποτέλεσαν σπουδαία βάση, πάνω στην οποία στηρίχθηκε η παραπέρα πνευματική πορεία των Βουλγάρων και η διαμόρφωση των αντιλήψεών τους. Για σύντομο χρονικό διάστημα (1836-1839) μεγάλη φήμη απέκτησε η Σχολή του Καΐρη στην Άνδρο. Όσοι σπούδασαν κοντά στον Καΐρη επωφελήθηκαν από τις ευρύτατες γνώσεις του, αλλά και από τη φήμη του ως δασκάλου με πολύπλευρη εκπαίδευση και σπουδαία εκπαιδευτική πείρα στη Σχολή των Κυδωνιών και στην Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης. 8 Στα μέσα του 19 ου αιώνα από τα ελληνικά σχολεία στην Οθωμανική αυτοκρατορία ιδιαίτερη σημασία είχε η Μεγάλη του Γένους Σχολή, το παλαιότερο εκπαιδευτικό ί- δρυμα για την απόκτηση ανώτερης μόρφωσης, όπου φοίτησαν οι πιο επιφανείς εκπρόσωποι της βουλγαρικής διανόη- 6 M. Arnaudov, Grigor Parličev, Sofia 1968, σ. 115. 7 Biblioteka D-r Iv. Seliminski, Kn. 2, Sofia, 1924, σ. 21, βλ. Cv. Kristanov, D-r Ivan Seliminski, Sofia 1962, σσ. 37-38. 8 Πολλοί ήταν οι βούλγαροι μαθητές του Καΐρη όπως: Ιβάν Ντομπρόβσκι, Ζαχάρι Στρούμσκι, Γκεόργκι Μπουσίλιν, Στέφαν Τσομάκοβ, Γκεόργκι Ατανάσοβ, Ιλαρίωνας Μιχαϊλόβσκι και τα αδέρφια του Νικόλα και Δημήταρ, βλ. Iv. Šišmanov, Izbrani săčinenija, t. I, Sofia 1965, σ. 313.
ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑ ΚΑΙ ΒΟΥΛΓΑΡΟΙ ΛΟΓΙΟΙ 127 σης. Μετά τον Κριμαϊκό πόλεμο και μέχρι την απελευθέρωση της Βουλγαρίας το 1878, συνέχισαν την εκπαίδευσή τους εκεί 44 Βούλγαροι, απόφοιτοι ελληνικών σχολείων από περιοχές, όπου επικρατούσαν βουλγαρικοί πληθυσμοί. 9 Οι επιστολές των βουλγάρων μαθητών Γ. Ρακόβσκι και Γ Κράστεβιτς προς τον δάσκαλό τους Ράινο Πόποβιτς αποτελούν σημαντικές πηγές για τον χαρακτήρα της εκπαίδευσης στη Μεγάλη του Γένους Σχολή. 10 Στη διαμόρφωση των εκκλησιαστικών στελεχών της βουλγαρικής εκκλησίας την εποχή της παλιγγενεσίας συνέβαλε τα μέγιστα η Θεολογική Σχολή της Χάλκης, όπου η διδασκαλία γινόταν στην ελληνική γλώσσα. Από το 1848 μέχρι το 1852 εισήχθη στο πρόγραμμά της η εκκλησιαστική σλαβική γλώσσα. Τότε ιδρύθηκε και αντίστοιχη έδρα, με επικεφαλής το Νεόφυτο Ρίλσκι. 11 Η δράση των μεγάλων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων διαταράχθηκε από τα γεγονότα του 1821. Πολλά από τα ελληνικά σχολεία έκλεισαν. Με την ίδρυση του ελεύθερου ελληνικού κράτους εμφανίστηκαν νέα εκπαιδευτικά κέντρα. Το Γυμνάσιο και το Πανεπιστήμιό της Αθήνας με το αξιόλογο πρόγραμμα σπουδών τράβηξε την προσοχή των βουλγάρων μαθητών του Καΐρη, οι οποίοι συνέχισαν την εκπαίδευσή τους στην Αθήνα μετά το κλείσιμο της Σχολής στην Άνδρο (1839). Ο μεγαλύτερος αριθμός Βουλγάρων που φοίτησαν στο Γυμνάσιο της Αθήνας ήταν την περίοδο 1838-1844. 9 St. Velikov, «Bulgares élèves de la grande école national de Constantinople», Etudes Βalkaniques. 1975, 3, σ. 64. 10 M. Balabanov, Gavril Krăstevič. Naroden deec, knižovnik, sădija,upravitel, Sofia 1914, σσ. 128, 142, V. Trajkov, Georgi Stojkov Rakovski, Sofia 1974, σ. 63, Iv. Bogorov, Života mi opisan ot mene. Izbrani săčinenija, Sofia 1940, σ. 125, S. Dobroplodni, Kratka Avtobiografija, Sofia 1893, σσ. 26-27. 11 Με τις ικανότητές του ως παιδαγωγός κέρδισε τη συμπάθεια του Διευθυντή της Σχολής Κωνσταντίνου Τυπάλδου και του συναδέλφου του Η- λία Τανταλίδη, βλ. Iv. Šišmanov, Izbrani săčinenija t. I, Sofia 1965, σ. 114, A. Aleksieva, «Grăckata prosveta i formiraneto na Bălgarskata Văzroždenska inteligencija», Studia Balcanica, Kn. 14, Sofia 1979, σσ. 156-180.
ΒΑΪΤΣΑ ΧΑΝΗ-ΜΩΥΣΙΔΟΥ 128 Στα ελληνικά εκπαιδευτικά ιδρύματα οι βούλγαροι λόγιοι δεν απέκτησαν μόνο ανώτερη μόρφωση, αλλά εξελίχθηκαν πνευματικά και ενστερνίστηκαν τις νέες ιδέες της εποχής τους. Οι έλληνες λόγιοι που με το έργο τους άσκησαν επίδραση στους βουλγάρους διανοουμένους ήταν κυρίως οι Αδ. Κοραής, Θ. Καΐρης και Θ. Φαρμακίδης, αλλά και οι: Ευ. Βούλγαρης, Ν. Βάμβας, Ν. Δούκας, Αν. Γαζής, Δ. Δάρβαρης και Κ. Βαρδαλάχος. 12 Ο Αδ. Κοραή ήταν γνωστός στους βουλγάρους στοχαστές ιδιαίτερα από τους προλόγους του στα έργα των αρχαίων ελλήνων συγγραφέων. 13 Τα συγγράμματά του, ε- μπλουτισμένα πια με την ελληνική εμπειρία στην εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων σε θέματα παιδείας και εκκλησίας, αποτέλεσαν πλούσια πηγή ιδεών και επιχειρημάτων. Οι βούλγαροι λόγιοι συμμερίζονταν τις απόψεις του Αδ.Κοραή για το ρόλο της εκπαίδευσης, η οποία έπρεπε να είναι προσιτή σ όλους τους νέους ανθρώπους. Συμφωνούσαν με την ανάγκη ενός νέου τύπου σχολείου, όπου οι νέοι θα είχαν τη δυνατότητα μόνοι τους να επιλέγουν το επάγγελμά τους, χωρίς να τους το επιβάλουν οι γονείς. Ενέκριναν τις νέες μεθόδους διδασκαλίας και την απαγόρευση της σωματικής βίας στα σχολεία. Μεταξύ του Αδ. Κοραή και του Π. Ρ. Σλαβέικοβ υ- πάρχουν αρκετές ομοιότητες σε θέματα παιδείας και διαπαιδαγώγησης των νέων. Η εκτίμηση του Π. Ρ. Σλαβέικοβ για τον Αδ. Κοραή φαίνεται στο αλφαβητάρι του, 14 στην πρώτη σελίδα του οποίου έγραψε τα λόγια του Κοραή: "Η παράδοσις των μαθημάτων είναι καί αυτή επιστήμη, καί νά 12 Περιοδικά: Liuboslovie, t. 1, (Dek. 1844), σ. 9, Smirna, t. 1, (5 Avg. 1844), σ. 71, t.2, ( Avg. 1846), σ. 20. 13 Ἑλληνική Βιβλιοθήκη, τ. 17, και Παρέργων τῆς Ἑλληνικῆς βιβλιοθήκης, 9 τόμοι, μετά μακράν προλεγομένων καί αὐτοσχεδίων στοχασμῶν περί τῆς ἑλληνικῆς παιδείας καί γλώσσης με δαπάνη των Ζωσιμάδων. 14 P. R. Slavejkov, Bukvar. Učebni knižki za deca, kn. 1, Carigrad-Galata 1858.
ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑ ΚΑΙ ΒΟΥΛΓΑΡΟΙ ΛΟΓΙΟΙ 129 τελειωθή δέν είναι δυνατόν παρά μέ πολλά πειράματα, μέ πολλήν έρευναν της ανθρωπίνης ψυχής." 15 Ο Ιβ. Ντομπρόβσκι ως μαθητής του Θ. Καΐρη στην Άνδρο εκτιμούσε τον Κοραή (1836-1839). Συχνά ανέλυε τις ιδέες του έλληνα διαφωτιστή και σκεφτόταν πώς θα μπορούσαν να εφαρμοστούν στα βουλγαρικά δεδομένα. Για τον Ιβ. Νπομπρόβσκι ο Αδ. Κοραής ήταν παράδειγμα προς μίμηση: "Ο Κοραής σε μια διαμάχη με τον Ν. Δούκα και με άλλους που ήθελαν να χρησιμοποιείται η αρχαία ελληνική γλώσσα, υποστήριζε ότι ο λαός έπρεπε να διδαχτεί την απλή μητρική του γλώσσα για να προοδεύει στη μάθηση και όχι στα (αρχαία ) ελληνικά, τα οποία ο λαός δεν καταλάβαινε. Γι αυτό και εγώ (ο Ιβ. Ντομπρόβσκι) άρχισα να σκέφτομαι ότι και ο δικός μας ( βουλγαρικός) λαός πρέπει να μάθει τη μητρική του γλώσσα για τους ίδιους λόγους, τους οποίους ο Κοραής εξέφρασε για τους Έλληνες, ακριβώς για να προοδεύει στη μάθηση και όχι στα ελληνικά. Έτσι και εμείς αποφασίσαμε, στη κρυφή εταιρεία, 16 όπου μεταξύ μας μιλούσαμε μόνο ελληνικά και γράφαμε πρακτικά και καταστατικά στα ελληνικά, στο μέλλον να δουλέψουμε για την αφύπνιση του λαού μας ως Βούλγαροι και με όπλο τη μητρική μας γλώσσα." 17 O Ιβ. Ντομπρόβσκι επηρεασμένος από το περιοδικό " Ερμής ο Λόγιος " εξέδωσε στη Βιέννη το περιοδικό "Mirozrenie" (1850). Για τον Κ. Φώτεινοβ ο Αδ. Κοραής ήταν παράδειγμα ενός αγωνιστή εναντίον της αγραμματοσύνης και της απάθειας, που ήταν φαινόμενα του καιρού του. 18 Ο Γ. Ρακόβσκι παρακολουθούσε με ιδιαίτερη προσοχή την πνευματική ζωή των Ελλήνων και την εξέλιξη του γλωσσικού τους ζητήματος. Στην αλληλογραφία του διακρί- 15 Ἀδ. Κοραῆς, Ἅπαντα, τ. Α 2, τά πρωτότυπα ἔργα. Ἀναστύλωσε καί ἔκρινε Γ. Βαλέτας, Ἀθήνα 1964, σ. 860. 16 Αναφερόταν στην ίδρυση της Σλαβοβουλγαρικής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας από βούλγαρους μαθητές του Καΐρη στην Άνδρο το 1836-1839. 17 Iv. Šišmanov, «Konstantin G. Fotinov, negovijat život i negovata dejnost», Sb. NUNK, Sofia 1894, σ. 641. 18 N. Danova, Konstantin Georgiev Fotinov v kulturnoto i idejnopolitičeskoto razvitie na Balkanite prez XIX vek, Sofia, 1994, σ. 353.
ΒΑΪΤΣΑ ΧΑΝΗ-ΜΩΥΣΙΔΟΥ 130 νεται η γνώση των απόψεων του Κοραή για το θέμα της γλώσσας. Ως δείγμα εκτίμησης στο έργο των ελλήνων λογίων ο Γ. Ρακόβσκι προσπαθούσε να προμηθευτεί όσο το δυνατόν περισσότερα συγγράμματα. 19 Επιρροές από τις ιδέες του Αδ. Κοραή διαπιστώνονται και στον Ιλ. Μακαριοπόλσκι. Ως σπουδαστής στην Άνδρο είχε γνωρίσει τα έργα του έλληνα διαφωτιστή και συμφωνούσε μαζί του στο θέμα της γλώσσας, επισημαίνοντας την ανάγκη μιας κοινής γλώσσας για όλους τους Βουλγάρους που θα ήταν κοντά στην γλώσσα του λαού. Η επιρροή του Αδ. Κοραή πολλές φορές γινόταν μέσω των πιο κοντινών μαθητών και ομοϊδεατών του, όπως των φίλων του Θ. Καΐρη και Θ. Φαρμακίδη. Από την αλληλογραφία των βουλγάρων διανοουμένων φαίνεται ότι ο Θ. Καΐρης έγινε γνωστός από τα εγχειρίδια μαθηματικών που έγραψε για το σχολείο. 20 Οι βούλγαροι μαθητές του Θ. Καΐρη που σπούδασαν στην Άνδρο εμφανίζονται ως φιλειρηνιστές διανοούμενοι και όχι υποστηρικτές του πολέμου. Γι αυτούς ο δάσκαλός τους ήταν σπουδαίος φιλόσοφος και εξαίρετος ρήτορας, και τον θαύμαζαν για τον πατριωτισμό του. Ό,τι άκουσαν απ αυτόν για το μεγαλείο του ελληνισμού και την λαμπρότητα της Ελλάδας προσπαθούσαν να το εφαρμόσουν στο δικό τους περιβάλλον, ώστε να γίνουν ένθερμοι οπαδοί της δικής τους πατρίδας και λαού: "Η Ελληνική Σχολή μας έμαθε να φυλαγόμαστε από το ελληνικό (στοιχείο) και να ε- κτιμούμε και αγαπάμε το δικό μας." 21 Ο Ιβ. Ντομπρόβσκι εκτιμούσε τον Θ. Καΐρη για το φλογερό πατριωτισμό του και τη πίστη του στο ελληνικό έθνος και συμμεριζόταν την άποψή του ότι ο αρχαίος πολι- 19 AR, t. I, s. 42, s.587, t. II, s.128, 163, 178, 317, 605. βλ. Archiv na G. S. Rakovski t. I-IV, Pisma i răkopisi, BAN, Sofia 1952 (στο εξής θα αναφέρουμε το Αρχείο του Ρακόβσκι με τη συντομογραφία A.R.). 20 Iv. Snegarov, Prinos kăm istorijata na prosvetnoto delo v Makedonija, Makedonski Ρregled, kn. 1, 1927, σ. 122. 21 Ο βούλγαρος δημοσιογράφος Σ. Μπόμπτσεβ (1853-1940) συχνά αναφερόταν στις αναμνήσεις των βουλγάρων μαθητών του Καΐρη. βλ. S. S. Bobčev, Pregled na bălgarskij pečat (1844-1894), Plovdiv 1894, σ. 25.
ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑ ΚΑΙ ΒΟΥΛΓΑΡΟΙ ΛΟΓΙΟΙ 131 τισμός αποτέλεσε τη βάση του ευρωπαϊκού. Σύμφωνα με τον Ιβ. Ντομπρόβσκι, όλοι οι νέοι Βούλγαροι που ζούσαν στην Κωνσταντινούπολη το 1841 υποστήριζαν ότι:"τον βουλγαρικό πατριωτισμό τον διδάχτηκαν στην Ελλάδα, και ιδιαίτερα εκείνοι οι οποίοι επέστρεψαν από την Άνδρο." 22 Για τις ανάγκες της εκπαίδευσης μετά το "Αλφαβητάρι των ψαριών" του Πέταρ Μπερόν γράφτηκαν πολλά σχολικά βιβλία και βοηθήματα από τον Ν. Ρίλσκι, Β. Απρίλοβ, Ν. Μπόσβελι, Ε. Βασκίντοβιτς, Ρ. Πόποβιτς, Ιβ. Μπογκόροβ, Κ. Φώτεινοβ κ.α. Επίσης ο Ν. Ρίλσκι και ο Εμμ. Βασκίντοβιτς, όταν αποφάσισαν να συντάξουν το σχολικό βιβλίο "Σλαβοβουλγαρικός οδηγός παίδων" είχαν σαν οδηγό τα ελληνικά σχολικά βιβλία από γνωστούς στους Βουλγάρους έλληνες παιδαγωγούς, όπως τους Δ. Δάρβαρη, Κ. Κούμα, Κ. Βαρδαλάχο. 23 Στο πέμπτο κεφάλαιο με τίτλο "Σύντομη πολιτική περιγραφή της γης" αναφέρονταν στις ομοιότητες του βιβλίου αυτού με τη "Γεωγραφία" που εκδόθηκε το 1791 από τους Γρ. Κωνσταντά και Δ. Φιλιππίδη. Αυτό ήταν απόδειξη της εκτίμησης προς τους έλληνες διαφωτιστές. Το 1835 ο Ν. Μπόσβελη εξέδωσε το βιβλίο "Σύντομη εκκλησιαστική ιστορία", όπου ο ίδιος ο συγγραφέας ανέφερε ότι επρόκειτο για μετάφραση από την ελληνική γλώσσα. 24 Το 1837 ο Εμμ. Βασκίντοβιτς εξέδωσε το βιβλίο "Χριστιανική διδαχή και σύνοψη της ιερής κατήχησης", κατά το έργο του Αδ. Κοραή "Σύνοψις της ιεράς ιστορίας καί της κατηχήσεως εν Λειψία 1782 (ανετυπώθη εν Βενετία 1834)". Οι βασικότεροι εκπρόσωποι της βουλγαρικής διανόησης στα μέσα του 19 ου αιώνα υπήρξαν εξέχουσες προσωπικότητες που συνέβαλαν ο καθένας τους με τις ικανότητες 22 Iv. Šišmanov, «Ivan Dobrovski. Po lični spomeni i săobštenija», Bălgarski Ρregled, kn. 7-8, 1896, σ. 320. 23 Iv. Šišmanov, «Novi studii iz oblastta na bălgarskoto văzraždane» Sbornik BAN, XXI, 1926, σ. 490. 24 N. Bozveli, Kratkaja svjaštennaja istorija i svjaštennăj katichizăm, Belgrad 1835.
ΒΑΪΤΣΑ ΧΑΝΗ-ΜΩΥΣΙΔΟΥ 132 και τις προσδοκίες του στην αφύπνιση του βουλγαρικού λαού. Ο Ρακόβσκι έγινε θρύλος και σύμβολο ελευθερίας. Με το θυελλώδη και ασυμβίβαστο χαρακτήρα του διακρίθηκε ως αγωνιστής όχι μόνο για την απελευθέρωση των Βουλγάρων, αλλά και για τη συνεργασία όλων των Βαλκανικών λαών σ ένα κοινό αγώνα κατά των Οθωμανών. Ο Παρλίτσεβ με τα έργα που έγραψε στην ελληνική γλώσσα τιμήθηκε με το ανώτερο ποιητικό βραβείο της Αθήνας για το έπος "Ο Αρματολός" και αφοσιώθηκε στην αφύπνιση των συμπατριωτών του με το εκπαιδευτικό του έργο. Ο Μπαλαμπάνοβ ως οπαδός του ρεύματος των "Prosvetiteli" που το αποτελούσαν οι λεγόμενοι "προοδευτικοί", αντίθετος στις επαναστατικές μεθόδους, έδινε έμφαση στη μόρφωση των Βουλγάρων. Με τη διδασκαλία του στο Πανεπιστήμιο της Σόφιας συνέβαλε στη διάδοση της ελληνικής γλώσσας, ιστορίας και σοφίας. Ο Κράστεβιτς ως ανώτερος αξιωματούχος στην Κωνσταντινούπολη, ως τοποτηρητής στη Σάμο και ως Γραμματέας και Υπουργός Εσωτερικών της Ανατολικής Ρωμυλίας, αλλά και ως Γενικός Διοικητής της Ανατολικής Ρωμυλίας θεωρούσε ότι μέσα από τη λύση των ελληνικών προβλημάτων θα μπορούσαν να βρουν λύσεις και οι Βούλγαροι στα δικά τους προβλήματα. * * * Η παλιγγενεσία των Βουλγάρων επιτεύχθηκε νωρίτερα εξαιτίας της μεσολάβησης της ελληνικής γραμματείας και εκπαίδευσης. Η συστηματική εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας τους έδωσε τη δυνατότητα πρόσβασης στην ελληνική γραμματεία, μέσω της οποίας γνώρισαν τα επιστημονικά επιτεύγματα της εποχής και αφομοίωσαν τα πρωτότυπα αρχαία και νέα λογοτεχνικά κείμενα, ώστε να αντλήσουν απ αυτά υλικό για να διαμορφώσουν τις αντιλήψεις τους πάνω σε ζωτικά ζητήματα της εποχής τους.
ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑ ΚΑΙ ΒΟΥΛΓΑΡΟΙ ΛΟΓΙΟΙ 133 About the author Vaitsa Chani-Moisidou was born in Poland. She attended elementary and high school (both junior and senior) in Bulgaria. She studied Bulgarian Literature at the University of Philippoupolis for two years and completed her studies at the School of History and Archeology of the Faculty of Philosophy, Aristotle University of Thessaloniki. She obtained her master s degree (Slav-Bulgarian History" of Paisious Chilandarinos) and her PhD (The contribution of Greek speaking academic Bulgarians in the intellectual awakening of Bulgarian people in the middle of the 19 th century) at the School of History and Archeology of the Faculty of Philosophy, Aristotle University of Thessaloniki. She is member of the Hellenic Association of Historical Sciences since 2002 and she has participated in conferences with a lot of academic presentations. She is also member of the Hellenic Association of Slavists. She has published three books. 1. Paisious Chilandarinos "Slav- Bulgarian History", translation and comments Chani- Moisidou Vaitsa, Thessaloniki 2003. 2. Greek speaking academic Bulgarians of the 19 th century, their contribution in the intellectual awakening of Bulgaria, Thessaloniki 2010. 3. Bulgarian Proverbs, Thessaloniki 2012. She has been in the Secondary Education for 25 years and she has been a head mistress at the 2 nd High School of Stavroupolis Thessaloniki for the last 3 years.