ερμης ΤΡIMHNIAIA EKΔOΣH TOY ΣYΛΛOΓOY AΠOΦOITΩN KOΛΛEΓIOY AΘHNΩN TEYXOΣ Nο 51, ΠEPIOΔOΣ B ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2015 ΔIEYΘ. ΣAKA: ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΔΕΛΤΑ 15-154 52 ΨΥΧΙΚΟ ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ PRESS POST X + 7 T S P O S S E P R Εύρηκα! 894-15/3/95 KΩΔ. ENT. 01-4253 Όταν οι απόφοιτοι ερευνούν, οι επιστήμες προοδεύουν
#FAMOUSGROUSEGREECE #famousgrousegreece
ερμης ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΕΥΧΟΣ ΝΟ 51 ΑΠΡΙΛΙΟΣ ΜΑΪΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ 2015 TΡIMHΝΙAIA ΕΚΔOΣΗ TOY ΣYΛΛOΓOY AΠOΦOITΩN KOΛΛEΓIOY AΘHNΩN ΚΩΔΙΚΟΣ ΕΝΤΥΠΟΥ 4253 ΠΕΡΙΟΔΟΣ Β' Eκδότης - Διευθυντής: Άρης Παπαδόπουλος 84 Αρχισυντάκτης: Αντώνης Κατσαρός 87 Υπεύθυνη ύλης: Ελένη Αναγνωστοπούλου 10 Επιμέλεια αφιερωμάτων: Λυδία Λάππα 12, Λίνα λείου 13 Βασι- Συντακτική ομάδα: Κατερίνα Σκουτέλη 09, Ντίνος Ψυχογιός 09, Μαριάνθη Κουτρή 13 (επιμέλεια ενοτήτων), Κατερίνα Κορρέ 13 (ελεύθερα θέματα, Reunions), Κωνσταντίνος Χρυσόγελος 02, Χρήστος Μεγκουσίδης 10 Ομάδα φωτογραφίας: Αλέξανδρος Κορομηλάς 97, Λυδία Λάππα 12 Έκτακτη συνεργασία: Άρης Παπαδόπουλος 84 Διόρθωση: Κωνσταντίνος Χρυσόγελος 02, Λίνα Βασιλείου 13 Ειδικός Συνεργάτης: Γιώργος Νικολού 07 Σύμβουλος έκδοσης: Σωτήρης Φωτέας 02 Στο τεύχος συνεργάστηκαν οι: Armand Paul Alivisatos x78, Άρης Αποστόλου 97, Βασίλης Αποστολόπουλος 01, Νίκος Βαξεβάνης, Σεραφείμ Βολιώτης 86, Ηλίας Βυζάς 91, Μίλτος Γεροσίδερης 87, Γιάννης Γιαννάς 53, Λαζαρής Ζαούσης 80, Σάντρα Ζαφειρακοπούλου 91, Μιχάλης Ιωακειμίδης 88, Γιάννης Ιωαννίδης 84, Γιάννης Καλόγνωμος 72, Αθηνά Κοντογιάννη, Άννα-Μαρία Κορακίτη 13, Μιχάλης Κορατζίνος 80, Αλέξανδρος Κριεζής-Καρρέρ 92, Αναστασία Μανιά 88, Κλεάνθης Νικολαΐδης 65, Μέλη Ξένου 94, Νίκος Παπαδέλλης 99, Χρήστος Παπανικολάου 85, Γιάννης Παπαφιλίππου 88, Ξένια Πασχοπούλου 91, Γιώργος Σακελλαριάδης 01, Μαριλένα Σαμαρά 95, Φοίβος Σκούρος '08, Γιώργος Σταμάτης 01, Αθανάσιος Σφέτσος 91, Σωτήρης Φωτέας 02, Μίλκα Χασιώτη 04 Iδιοκτήτης: ΣAKA, Στεφάνου Δέλτα 15, 154 52 Ψυχικό Tηλ.: 210-67.22.067, Fax: 210-67.48.845 E-mail: info@saka.gr Υπεύθυνη διαφήμισης: Βάλια Μαντά Τηλ.: 210-67.22.067 Eπιμέλεια-Eκτύπωση: Mιχάλης Kύρκος, Yψη λάν του 25 Tηλ.: 210-72.18.421 Περιοδικό ΕΡΜΗΣ Έτος 56 ο 218 η έκδοση Εξώφυλλο: Η φωτογράφιση του εξωφύλλου και των σελίδων του αφιερώματος στους απόφοιτους που ακολούθησαν το δρόμο των Θετικών Επιστημών έγινε από τη Λυδία Λάππα 12. Athens College Scientists! Μόνιμες στήλες: 6 Editorial, 8 Λίγα Λόγια από τον Πρόεδρο, 42 Θέατρο, 46 CDO, 49 Ως Απόφοιτος, 50 Όπου πέτρα και απόφοιτος, 54 Ενημέρωση από τη Γενική Γραμματέα, 56 Πεταλούδας, 58 Χρονογράφημα, 59 Στη Λέσχη, 60 ΣΑΚΑ Professional Clubs, 64 ΣΑΚΑ sports, 66 ΣΑΚΑ Liga, 70 ΣΑΚΑ Basket League, 72 In Memoriam, 74 Βιβλίο. α µην ε σ Commencement Πέμπτη 9 Ιουλίου 2015 Τα ενυπόγραφα άρθρα που δημοσιεύονται στον ΕΡΜΗ απηχούν τις προσωπικές θέσεις και απόψεις των συντακτών τους και δεν δεσμεύουν κατ ανάγκην το ΔΣ του ΣΑΚΑ ή τη συντακτική ομάδα του περιοδικού. Μέλη του ΣΑΚΑ είναι οι απόφοιτοι του Κολλεγίου Αθηνών και Κολλεγίου Ψυχικού. ερμής 3
Στεφάνου Δέλτα 15 154 52 Ψυχικό Tηλ.: 210-67.22.067 Fax: 210-67.48.845 www. saka.gr e-mail: info@saka.gr Δ ΙΟΙΚΗΤΙΚΟ Σ ΥΜΒΟΥΛΙΟ ΣΑΚΑ 2013-2015 Πρόεδρος: Άρης Παπαδόπουλος 84 Α Αντιπρόεδρος: Αντώνης Κατσαρός 87 Β Αντιπρόεδρος: Μέλη Ξένου 94 Γενική Γραμματέας: Μίλκα Χασιώτη 04 Ταμίας: Γιώργος Σακελλαριάδης 01 Μέλη: Ιωάννα Γκελεστάθη 88 Τίνα Κίκιζα 96 Λέανδρος Κοντογούρης 91 Άννα-Μαρία Κορακίτη 13 Ανδρέας Μωρίκης 69 Κωνσταντίνος Παπαδιαμάντης 78 Μαριλένα Σαμαρά 95 Ίων Τζίφρας 13 Ίων Τσάκωνας 95 Ελένη Ψαλτάκη 02 Επίτιμος Πρόεδρος: Άρης Μανιάς 57 Νομικός Σύμβουλος: Ξενοφών Παπαρρηγόπουλος 75 Για να πληρώσεις τη συνδρομή σου On line payment (στο www.saka.gr με οποιαδήποτε πιστωτική κάρτα) Πληρωμή μετρητοίς στη Λέσχη ΣΑΚΑ VISA Κατάθεση στην Τράπεζα ΤΡΑΠΕΖΑ ΠΕΙΡΑΙΩΣ (πρ. MILLENNIUM) Αρ. Λογ. 6831121713633 EUROBANK (Κατ. Ψυχικού) Αρ. Λογ. 0026.0036.60.0200500595 ALPHA BANK (Κατ. Ψυχικού-Κολλέγιο) Αρ. Λογ. 359-00-2002-006736 Με e-banking (IBAN λογαριασμοί) Τράπεζα Πειραιώς: GR8201718310006831121713633 Eurobank: GR7602600360000600200500595 Alpha: GR3601403590359002002006736 ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ Τουβλότοιχος Μέσω Εισπράκτορα Απευθείας πληρωμή 1 ο έτος μετά την αποφοίτηση 0 0 2 ο έως 6 ο έτος μετά την αποφοίτηση 45 40 Υπόλοιπες τάξεις αποφοίτων 90 80 Εάν επιθυμείς να συμμετάσχεις στον Έργο με κύρος που μας χαρακτηρίζει Θέατρο Χωρέμη τουβλότοιχο επικοινώνησε με τη Μαρκέλλα Κολλέγιο Αθηνών Κολλέγιο Ψυχικού Παναγιώτου στο 210-67.22.067. SHELMAN SOFIANOS ΠΑΡΚΕΤΑ A.E. Έδρα - Έκθεση: Λεωφ. Κηφισίας 1, 15123 Μαρούσι. Τ. 210 6835034, 210 6810415 F. 210 6893539 E. info@shelman-sofianos.gr W. www.shelman-sofianos.gr Υπάρχουν ακόμη μερικά διαθέσιμα τούβλα. Για άμεση ενημέρωση: www.saka.gr Για να αλλάξεις τα στοιχεία σου Ενημέρωσέ μας για τυχόν αλλαγές των στοιχείων σου Ηλεκτρονικά στο www.saka.gr Με fax στο 210-67.48.845 Με e-mail στο info@saka.gr Τηλεφωνικά στο 210-67.22.067 Γραμματεία ΣΑΚΑ Τελευταία έκδοση Who is Who Για να το αποκτήσετε μπορείτε να επικοινωνήσετε με τη Λέσχη του ΣΑΚΑ, τηλ. 210-67.22.067 Χορηγός Εκδηλώσεων ΣΑΚΑ: Χορηγοί ΣΑΚΑ 4 ερμής
TAYLORMADE FOR YOUR NEEDS Design Construction Renovation of Residences & Professional Spaces KDI CONTRACT Τεχνική - Aναπτυξιακή Έβρου 90 11527 Αθήνα Τ: 210 7712309 F: 210 7712318 E: info@kdi.gr www.kdi.gr
editorial Από τον Αντώνη Κατσαρό 87 Όταν εκείνο το βράδι της πίτας ο Κλεάνθης Νικολαΐδης 65 μου πρότεινε, με την κλασική Κολλεγιακή ευγένεια των παλιών και την πολύ συγκεκριμένη σκέψη που τους συνοδεύει πάντοτε, να εστιάσει ο Ερμής σε αποφοίτους που διαπρέπουν στις θετικές επιστήμες, ήταν αδύνατον να προχωρήσω σε ασφαλή πρόβλεψη γι αυτό που θα προέκυπτε στην συντακτική μας ομάδα. ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΠΕΝΤΕ ΜΗΝΕΣ ΕΡΕΥΝΑΣ, συνεντεύξεων και γενικού στησίματος ενός σπάνιου αφιερώματος νιώθουμε εξαιρετικά τυχεροί καθώς βρεθήκαμε απέναντι στους κορυφαίους, όχι μονάχα της Ελλάδας, αλλά του κόσμου. Μιλήσαμε με επιστήμονες που έχουν αφιερώσει τη ζωή τους στην έρευνα, με τα αποτελέσματα της επιμονής που επιδεικνύουν έως και σήμερα να τους έχουν χαρακτηρίσει αυθεντίες. Με την παγκοσμίως αναγνωρισμένη αντικειμενική προσέγγιση, και όχι εκείνη της Ελλάδας που στις περισσότερες των περιπτώσεων δυστυχώς προωθεί καριέρες με διαφορετικά κριτήρια. Ο ΓΙΑΝΝΗΣ ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ 84 στην ολιγοήμερη παραμονή του στην Ελλάδα μας μίλησε στο σπίτι της μητέρας του στη Βούλα με απίστευτη άνεση, μια ημέρα μετά την διάλεξή του για τον Δημήτρη Τριχόπουλο κι ενώ ελληνικοί τηλεοπτικοί σταθμοί τον αναζητούσαν χρόνια! Ο ΠΑΥΛΟΣ ΑΛΙΒΙΖΑΤΟΣ μας έστειλε με εκπληκτική συνέπεια τις απαντήσεις τις οποίες επιμελήθηκε στο αεροπλάνο της επιστροφής του στην Αμερική κι ενώ είχε λάβει το ερωτηματολόγιο λίγα 24ωρα νωρίτερα στην Κεφαλονιά, από τον ξάδελφό του Πέτρο. Στο mail μας ζήτησε συγνώμη επειδή προτίμησε να μην τοποθετηθεί για την υποψηφιότητά του για το Νόμπελ Χημείας! Ο ΚΛΕΑΝΘΗΣ ΝΙΚΟΛΑΪΔΗΣ 65 μας έδωσε συνέντευξη στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, με ταυτόσημη ένταση η οποία τον έστειλε κάποτε στο εξωτερικό. Η αγωνία τον έκανε να ταξιδέψει αποκλειστικά για τον Ερμή από τη μόνιμη κατοικία του στην Κω, επιβεβαιώνοντας το πάθος των κορυφαίων. Ο ΜΙΧΑΛΗΣ ΚΟΡΑΤΖΙΝΟΣ 80 και ο ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΠΑΦΙΛΙΠΠΟΥ 88 έδωσαν μέσω skype συνεντεύξεις που ολοκληρώθηκαν μόνο επειδή τους παρακάλεσαν οι «δημοσιογράφοι» του Ερμή! Είναι τέτοια η δίψα για το Σχολείο που τους έχει μετατρέψει σε μόνιμους «ξεναγούς» των μαθητών του Κολλεγίου στο CERN. Η ΚΟΛΛΕΓΙΑΚΗ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ, βάση της οποίας όλοι ανταποκρίθηκαν, δεν πρόκειται ποτέ να σβήσει. Νομοτελειακά ο χρόνος φθείρει. Για τους κορυφαίους της επιστήμης όμως, που η σημασία της έρευνας δεν είναι επάγγελμα αλλά ιερή αποστολή, η φθορά είναι λέξη άγνωστη. ΥΠΑΡΧΕΙ ΛΟΙΠΟΝ ΑΚΟΜΗ και για εκείνους με τις αμέτρητες έδρες και τα ονομαστά επιτεύγματα, μία άγνωστη λέξη, διότι αποφάσισαν να βαδίσουν σε δρόμο με δεδομένα που όρισαν μόνοι. Κι όταν δεν ήταν δυνατόν αυτά να οριστούν, επειδή ούτε καν υπήρχαν, τα εφηύραν Ο ΕΦΕΥΡΕΤΗΣ του τεχνητού δέρματος Γιάννης Γιαννάς 53 δήλωσε σε κυριακάτικη εφημερίδα ότι οι Έλληνες είναι ευφυείς, γι αυτό επιβιώνουν με πολλούς τρόπους, αλλά υστερούν επειδή δεν συνεργάζονται. ΚΟΡΥΦΑΙΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΕΣ μιλούν πρώτη φορά στο ίδιο τεύχος. Τους ευχαριστώ για την τιμή και τη «συνεργασία» που, ως ξεχωριστοί έλληνες και απόφοιτοι, υλοποίησαν. Η ΕΛΛΑΔΑ ΔΥΣΚΟΛΕΥΕΤΑΙ, οι σπουδαίοι απόφοιτοι όμως παραδίδουν μαθήματα, ακόμη κι αν χρειάστηκε να φύγουν στο εξωτερικό (μηδενός εξαιρουμένου), προκειμένου να καταστούν αποδεκτοί στον τόπο τους. ΣΕ ΑΥΤΟ ΤΟ ΤΕΥΧΟΣ, όλοι τους, κοντά μας Καλή ανάγνωση! 6 ερμής
ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΡΟΕΔΡΟ ι Επιστήμονες και οι Αξίες μας απητ ί σ ναπ τ Άρης Παπαδόπουλος 84 Πρόεδρος Διοικητικού Συμβουλίου ΣΑΚΑ Eψαχνα μια ευκαιρία να αναφερθώ από αυτή τη στήλη ειδικότερα στους συμμαθητές μου. Ποια ωραιότερη στιγμή, από τη συνέντευξη με τον Valedictorian της τάξης μας, έναν διακεκριμένο επιστήμονα - ερευνητή που μας κάνει διεθνώς υπερήφανους. Μαζί του, τιμούμε μερικά από τα πιο καθαρά μυαλά που πέρασαν από τα θρανία μας και αφιερώνουμε αυτό το τεύχος στους επιστήμονες - συναποφοίτους μας. Μοιραστήκαμε τις νεανικές μας ανησυχίες και προβλέψαμε από την αρχή το μακρύ δρόμο που θα ακολουθούσαν. Επέλεξαν να υπηρετήσουν την επιστήμη στο διεθνή στίβο. Αγωνίζονται με ήθος, όραμα και συνέπεια. Μας γεμίζουν ελπίδα, γιατί επιβεβαιώνουν με την πορεία τους ότι οι ικανοί και οι άριστοι αναγνωρίζονται, ότι οι διακρίσεις «κόποις κτώνται». ΣΤΟ ALUMNI DAY εντάχθηκε για πρώτη φορά ένα οργανωμένο Debate, στο πνεύμα που καλλιεργούσε πάντα το σχολείο. Το θέμα που επιλέξαμε ήταν ασφαλώς σχετικό με την Παιδεία και την Αριστεία. Πιστεύουμε ότι το Debate θα ενταχθεί μόνιμα τις δράσεις μας και θα εξελιχθεί σε έναν ακόμα θεσμό του ΣΑΚΑ, ιδίως σήμερα, που συνειδητοποιούμε πόσο σπανίζει στη χώρα μας ο πολιτισμένος διάλογος, η λογική τεκμηρίωση και ο σεβασμός σε κανόνες. ΣΤΑ PROFESSIONAL CLUBS παρακολουθούμε τη δυναμική της ανάπτυξης: Ο αριθμός των συμμετεχόντων αυξάνεται, όπως και η συχνότητα των συναντήσεων, νέα πρόσωπα ορίζουν τους στόχους, διαμορφώνουν το περιεχόμενο και αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες. Καθώς κλείνει ένας ακόμα επιτυχημένος κύκλος ετήσιων εκδηλώσεων του Συλλόγου μας θα ήθελα, εκφράζοντας τα μέλη του Δ.Σ. και την οικογένεια της Λέσχης, να απευθύνω ένα μεγάλο «Ευχαριστώ» προς: ΤΟΥΣ ΕΘΕΛΟΝΤΕΣ ΜΑΣ, που στηρίζουν αυθόρμητα, με πηγαίο κέφι και ενθουσιασμό τις οργανωτικές μας ανάγκες στο πλήθος των εκδηλώσεων, μεταδίδοντας τη θετική τους ενέργεια σε όλους τους συμμετέχοντες. ΤΟΥΣ ΧΟΡΗΓΟΥΣ ΜΑΣ, που στέκουν πάντα αρωγοί στην προσπάθεια να συμπληρώσουμε τους αναγκαίους πόρους για τις δράσεις μας. Εμείς προσφέρουμε ως θεμιτό αντάλλαγμα την ευκαιρία να προωθήσουν δικά τους προϊόντα και υπηρεσίες. Αυτοί νομίζω ότι έχουν ένα παραπάνω κίνητρο: Να στηρίξουν με τις δυνάμεις τους το έργο ενός Συλλόγου που αισθάνονται δικό τους. ΤΟΥΣ ΕΥΕΡΓΕΤΕΣ ΜΑΣ, μικρούς και μεγάλους, ανώνυμους και επώνυμους, που συνεισφέρουν χωρίς κανένα αντάλλαγμα, γιατί έτσι αισθάνονται, γιατί τους αγγίζει η κοινή ιδέα και το κοινό μας σημείο αναφοράς! Καλό Καλοκαίρι! 8 ερμής
Science is the poetry of reality Richard Dawkins άτομο(ν), το: το ικρ τερο και διαιρετ ε σ ισ έ ες ε δο ς τ α τ ς ς ε ς ικο στοι είο ρ πος ε ικ και ειδικ τερα ς ε ριστ προσ πικ τ τα Κώστας Σαχίνης, πριν από κάθε εκκίνηση στα «Δέλτεια»
ι ρω α Ευχαριστούμε τον Δημήτρη Καραμάνο 59 για την πολύτιμη βοήθειά του. Τ λ νη να νωστο ο λο 10 Τ δία ά α 12 Οι θετικές επιστήμες αποτελούν κεντρικό άξονα της σχολικής εκπαίδευσης. Παράλληλα, όμως, είναι ένας δυσνόητος, σχεδόν μυστηριακός χώρος. Μαθηματικά, Φυσική, Χημεία: τα γνωρίζουμε όλοι. Όταν όμως μπαίνουν μπροστά συνθετικά, όταν η Φυσική γίνεται Αστροφυσική και η χημεία κβαντική, τότε οι περισσότεροι το βάζουν κάτω. Όχι όλοι! Κάποιοι απόφοιτοι θέλησαν να ερευνήσουν αυτά ακριβώς τα συνθετικά, να αφοσιωθούν σε κάτι μεγάλο όσο το σύμπαν ή μικρό όσο το άτομο. Είναι εκείνοι που μέσα τους γεννήθηκε από τα μαθητικά χρόνια ένα μεγάλο «γιατί;». Το Κολλέγιο μας έδινε πάντα αφορμές να προβληματιζόμαστε, να ερευνούμε και να προχωράμε παρακάτω. Φυσική Σκέψη, Μαθηματική Σκέψη, Όμιλος Αστρονομίας, Θετικών Επιστημών, ευκαιρίες να κολλήσεις το «μικρόβιο» της έρευνας. Εργαστήρια, πειράματα, εργασίες, το εξαιρετικό περιβάλλον ώστε να γεννηθεί στους μαθητές αυτή η ανάγκη. Ορισμένοι αφιέρωσαν τη ζωή τους για να βρουν τις απαντήσεις και τα κατάφεραν. Σε αυτό το τεύχος τις μοιράζονται μαζί μας. 10 ερμής Έπαθλο Ιωάννη Βάκη: Απονέμεται από το 1939 στον τελειόφοιτο με την υψηλότερη επίδοση στους κλάδους των Φυσικών Επιστημών, εις μνήμην του αποφοίτου Ιωάννη Βάκη. Ενώ υπηρετούσε την πατρίδα ως μέλος της Συμμαχικής Στρατιωτικής Αποστολής, αιχμαλωτίστηκε και φυλακίστηκε σε στρατόπεδο συγκεντρώσεως στη Γερμανία, όπου βρήκε τον θάνατο το 1945.
Μετά τον πόλεμο κρίθηκε απαραίτητη η κτιριακή ανασυγκρότηση του Κολλεγίου. Σε αυτόν τον σχεδιασμό αποφασίστηκε η ανέγερση αυτοτελούς κτιρίου θετικών επιστημών, η μελέτη του οποίου άρχισε το 1957. Το νέο κτίριο ξεκίνησε τη λειτουργία του το 1966. Στη φωτογραφία, ένα από τα δύο αμφιθέατρα του ΚΘΕ. Ο καθηγητής Φυσικής Πάνος Μαυρομάτης δημιούργησε τη δεκαετία του 30 στη σοφίτα του Μπενακείου, το πρώτο εργαστήριο του Σχολείου. Τμήμα Θετικών Επιστημών 1966/67 : Νικ. Μακρής (Φυσική), Παν. Αράπης (Φυσική), Ανδ. Ρεπούλης (Χημεία), Γεώργ. Ρούβας (Χημεία), Phiilip Hiller (Βιολογία), Δημ. Δούσκας (Φυσιογνωστικά), Κων. Πόταρης (Φυσική), Επαμ. Λογοθέτης (Φυσιογνωστικά), Κων. Μπέζας (Χημεία). Το τμήμα Θετικών Επιστημών, το 1936/37 με τους : Νικόλαο Κελαϊδίτη (Υγιεινή), Παναγιώτη Μαυρομάτη (Φυσική), Ισμήνη Φυλακτοπούλου (Βιολογία) και Edwin Griffith (Χημεία). ερμής 11 Στοιχεία και φωτογραφίες από το λεύκωμα των 50 ετών του Κολλεγίου Αθηνών 1925-1975
ι ρω α «Η ζωή είναι ένα μη τυχαιοποιημένο πείραμα» Γιάννης Ιωαννίδης 84 C.F. Rehnborg Professor in Disease Prevention in the School of Medicine and Professor of Epidemiology and, by courtesy, of Statistics, Stanford Director of the Stanford Prevention Research Center Συνέντευξη στους Άρη Παπαδόπουλο 84, Αντώνη Κατσαρό 87, Ελένη Αναγνωστοπούλου 10 Γεννήθηκα στη Νέα Υόρκη γιατί οι γονείς μου ήταν γιατροί και έκαναν ειδικότητα εκεί. Αλλά 2,5 χρονών, γύρισα στην Αθήνα και μεγάλωσα εδώ. Φυσικά, η αντανάκλαση της Αμερικής υπήρχε πάντα και κατά καιρούς με τράβαγε προσωρινά ή πιο μόνιμα, αλλά πρακτικά μεγάλωσα στην Αθήνα. Από Α Γυμνασίου στο Κολλέγιο. Πότε προέκυχε στον μαθητή η επιθυμία, το όνειρο να ακολουθήσει τέτοια διαδρομή; Τολμώ να πω ότι προέκυψε πριν πάω στο Κολλέγιο. Δεν είχα αποφασίσει τι ήθελα να γίνω ακριβώς, αλλά οι επιλογές ήταν είτε να γίνω Ζορό, είτε αστροναύτης ή ερευνητής στο χώρο της ιατρικής. Οι γονείς μου ήταν και οι δύο γιατροί, ερευνητές, οπότε υπήρχε κάποιο προηγούμενο. Ήταν κάτι που από παλιά μου τραβούσε την προσοχή. Φυσικά το Κολλέγιο, με το να είναι κατ εμέ το καλύτερο σχολείο που υπάρχει, κάποιον που ενδιαφέρεται να πάει προς τον χώρο της επιστήμης και της έρευνας, μάλλον του δίνει περισσότερα εφόδια να πάει προς τα εκεί παρά τελικά να γίνει Ζορό! Άρα ήταν αποφασισμένο από μικρή ηλικία λόγω και των οικογενειακών καταβολών με την ιατρική. Περισσότερο προς την έρευνα όμως. Περισσότερο προς την έρευνα, ναι. Δηλαδή η ιατρική με τράβαγε γιατί έχει μια ανθρώπινη προσέγγιση. Νιώθεις ότι κάνεις κάτι καλό για τον συνάνθρωπό σου, τον βοηθάς άμεσα. Και με ενδιέφερε να συνδυάσω αυτά τα δύο. Όταν σκεφτόμουν την έρευνα ήταν πολύ θολά τα πράγματα μέσα στο μυαλό μου, γιατί μου άρεσαν πολύ διαφορετικά πράγματα. Αυτό που λάτρευα στο Κολλέγιο ήταν η βιβλιοθήκη: Ξάπλωνα στους διαδρόμους και κατέβαζα βιβλία, δανειζόμουν με τη σέσουλα ό,τι έβρισκα μπροστά μου. Υπάρχει και σχετικό σκίτσο στον Θησαυρό. Μανιακός καταναλωτής βιβλίων! Απ αυτή την άποψη δυσκολευόμουν να αποφασίσω. Η έρευνα βέβαια έ ει να κάνει και με την ιδιοσυγκρασία του κάθε ανθρώπου. Γιατί πρέπει να εις υπομονή να ξεκινάς απ το μηδέν. Ασφαλώς. Βλέπω πάντως ότι δεν ήταν ανάγκη να γίνουν έτσι τα πράγματα. Γιατί ενώ αρχικά πήγα στην ιατρική, η πορεία μου έκτοτε ήταν τόσο μαιανδρική που βρέθηκα να τσαλαβουτάω σε χίλιες δυο επιστημονικές περιοχές. Μαθηματικά, οικονομικά, ιατρική, θετικές επιστήμες Κάπου υπάρχει ένα σημείο που καταλαβαίνεις ότι οι επιστήμες έχουν όρια που είναι δύσκολα οριζόμενα, και οι καλύτερες ιδέες είναι όταν μπορείς να διαβείς το αυστηρό σύνορο της μικρής γνωστικής περιοχής και να επικοινωνήσεις με άλλους επιστήμονες σε άλλες γνωστικές περιοχές, όσο γίνεται πιο μακριά από τη δικιά σου. Αν κατορθώσετε να επικοινωνήσετε και βρείτε έναν κοινό τόπο, από εκεί βγαίνει η πραγματική καινοτομία. Δεν είναι λοιπόν η αυ- 12 ερμής
στηρή εστίαση και εξειδίκευση, είναι η ικανότητα να μπορείς να αφήσεις να διεισδύσει ένας άλλος χώρος στο δικό σου επιστημονικό πεδίο. Στο Stanford ξεκινήσατε το Ινστιτούρο METRICS. Στην Ελλάδα θα μπορούσε να υπάρξει κάτι τέτοιο; Θα μπορούσε ίσως, αλλά δε θα έβρισκε υποστήριξη. Στην πορεία προς το metrics βρισκόμουν και όσο ήμουν στην Ελλάδα, 10 χρόνια στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Απλώς ήταν μια μοναχική προσπάθεια με την ομάδα που έφτιαχνα γύρω μου, με τη σχιζοφρενική εμπειρία στην Ελλάδα να είμαι παντελώς άγνωστος, αν όχι σε μια κατάσταση εσωτερικής εξορίας, ενώ στο εξωτερικό να είμαι γνωστός. Doctor Jekyll and mister Hyde. Στο Stanford όμως, υπήρχε χρηματοδότηση, πάρα πολύ ενδιαφέρον, μια μεγάλη διεπιστημονική ομάδα. Έχουμε επίσης, ένα μεγαλύτερο δίκτυο επιστημόνων διεθνώς με το οποίο συνεργαζόμαστε και το αντικείμενο είναι πώς μπορεί να μελετήσει κανείς την ίδια την επιστήμη. Στην πορεία όλοι σκέφτονται ποια είναι η καλύτερη μέθοδος για να κάνω το επόμενο βήμα; Ποια είναι η καλύτερη μέθοδολογία να σχεδιάσω μια μελέτη για να βγάλω ένα έγκυρο αποτέλεσμα; Πώς θα το πούμε σε μια απλή γλώσσα ώστε να είμαστε πιστοί στο τι ακριβώς βρήκαμε, να γίνει κατανοητό σε περισσότερους, αλλά δε θα το διαστρεβλώσουμε κιόλας. Δηλαδή σήμερα το πρωί νικήσαμε τον καρκίνο, και αύριο τον νικήσαμε, άρα τι γίνεται τελικά αφού ποτέ δεν τον έχουμε νικήσει. Υπάρχουν χίλιες δυο παράμετροι που ο κάθε επιστήμονες προσπαθεί τα ανακαλύψει μόνος του στην πορεία του, ενώ αυτή η εμπειρία θα μπορούσε να μοιραστεί στην επιστημονική κοινότητα ανάμεσα σε επιστήμονες εντελώς διαφορετικών γνωστικών περιοχών. Στις ημέρες μας η πληροφορία έχει αλλάξει τελείως: υπάρχει αμέτρητος αριθμός δεδομένων και αναλύσεων, τα οποία αν δεν μπορέσεις ο ίδιος να τα αξιολογήσεις και να τα καταλάβεις, πρέπει να πιστέψεις σε αυτά όπως πιστεύεις σε έναν ιεροκήρυκα. Όταν έχεις δεδομένα τόσο πολύπλοκα, πώς μπορείς να τα επιβεβαιώσεις. Ειδικά στον χώρο της ιατρικής, παίζουν δισεκκατομύρια από πίσω. Αν ένα φάρμακο γίνει blockbuster μπορεί να πουλάει δισεκατομμύρια τον χρόνο. Και καμία εταιρεία δε θα πει συγγνώμη πάρτε τα χρήματα πίσω αν δει ότι έκανε λάθος. Άρα, το ζητούμενο είναι πώς βελτιώνουμε τη διαφάνεια, την αξιοπιστία που έχει η επιστημονική διαδικασία και πώς διασφαλίζουμε την πίστη που έχουμε τελικά. Γιατί μπορεί η πίστη να είναι θρησκευτικός όρος, αλλά αν θέλω να εμπιστευτώ τα επιστημονικά δεδομένα πρέπει να έχω πίστη στη μεθοδολογία με την οποία παράγονται, στον τρόπο με τον οποίο έγινε η έρευνα, που αναλύθηκαν και επικυρώθηκαν τα δεδομένα. Τι εμπόδια συναντάτε σε αυτήν τη διαδικασία, ώστε να γίνει αποδεκτή η δική σας συμπερασματολογία; Δεν ξέρω αν έχω συναντήσει εμπόδια. Το να μη συμφωνεί κανείς μαζί σου είναι πολύ ωραίο πράγμα στην επιστήμη γιατί οδηγεί στην κριτική και την αυτοκριτική. Εξετάζεις αν έκανες κάποιο λάθος, ποιο είναι το επόμενο βήμα Η ωραιότερη στιγμή είναι να βρίσκεις τα λάθη σου στην επιστήμη. Όταν βρίσκεις κάτι το οποίο θεωρείς ότι είναι τέλειο, φανταστικό, πάω για το βραβείο Νόμπελ, τότε είναι σχεδόν βέβαιο ότι έχεις κάνει λάθος. Πρέπει να έχουμε την επιμονή να αμφισβητούμε τα αποτελέσματα εμείς οι ίδιοι πριν τα κοινοποιήσουμε. Τώρα φυσικά κάποια από τα θέματα που αγγίζω, επειδή είναι πιο «ζεστά», υπάρχουν οικονομικά συμφέροντα απο πίσω, υπάρχουν εγωισμοί, μπορεί να δημιουργήσω κάποιες αντιπαλότητες. Αλλά νομίζω αυτό που διασώζει την προσπάθειά μου, είναι ότι για να προσεγγιζουμε αυτά τα ερωτήματα κοιτάμε έναν πολύ μεγάλο όγκο πληροφοριών, πολλές επιστημονικές μελέτες και δεδομένα. Αν λοιπόν βγω και πω ότι 50.000 μελέτες ήταν λάθος, αυτό γίνεται ανεκτό. Αλλά αν πω ότι η μελέτη σου, η συγκεκριμένη είναι λάθος, τότε υπάρχουν αντιδράσεις. Είναι εύκολο να πούμε «φταίνε όλα», αλλά το να πούμε «φταίω εγώ» είναι αδιανόητο. Μίλησέ μας λίγο για τα ρόνια στα Γιάννενα. Μετά την ιατρική και αφού έφυγες έξω γύρισες εδώ. Για σένα ήταν τα Γιάννενα ένα ορόσημο; Τα Γιάννενα για μένα ήταν ένα ορόσημο. Είχα μια πολύ θετική εμπειρία. Μπόρεσα να χτίσω μια ομάδα με νέους ανθρώπους, με λαμπερά μυαλά και πολλή όρεξη και ενθουσιασμό. Θα έλεγα ότι ήταν μια απρόβλεπτη εξέλιξη στην πορεία μου. Φεύγοντας από την Ελλάδα μετά την ιατρική, όπου πήρα πτυχίο μόνος μου γιατί δεν είχε τελειώσει κανένας από την χρονιά μου, πήγα στο Harvard για να κάνω ειδικότητα. Έφυγα με μια αίσθηση απογοήτευσης και δεν πίστευα ότι θα γυρίσω πίσω. Σε κάποια στιγμή όμως, προκύπτει αυτή η θέση Αναπληρωτή Καθηγητή και Διευθυντή Εργαστηρίου Επιδημιολογίας και βάζω υποψηφιότητα χωρίς πολύ να το σκεφτώ. Στην πορεία όμως, προέκυψαν τόσα προβλήματα σε αυτή την υποψηφιότητα, που άλλοι αν ήταν στη θέση μου και ήταν τότε στο καλύτερο ερευνητικό ίδρυμα του κόσμου, αν έβλεπαν τόσα εμπόδια, θα έφευγαν. Η συνέχεια από άποψη «δολιοφθορών» στην ελληνική επικράτεια δημιουργεί μια τεράστια ανθολογία. Αλλά κρατάω από την ελληνική εμπειρία όλα τα θετικά στοιχεία: τους νέους ανθρώπους, τον ενθουσιασμό, τη γοητεία του να χτίσεις κάτι από την αρχή όπως το θέλεις, τις ατέλειωτες ώρες στο εργαστήριο με τη γυναίκα μου, την κόρη μου και κάτι τρελαμένους μεταπτυχιακούς Την αίσθηση δηλαδή ερμής 13
ι ρω α ότι είσαι σε μια πανεπιστημιούπολη, στο εργαστήριο, μετά τα μεσάνυχτα, και κυνηγάς τις ιδέες σου και ό,τι σ αρέσει. Τολμώ να πω ότι η ζωή είναι ένα μη τυχαιοποιημένο πείραμα. Δεν μπορείς να τυχαιοποιήσεις τον εαυτό σου ώστε τον έναν να τον στείλεις στην Αμερική και τον άλλον στην Ελλάδα και να δεις πού θα ήταν καλύτερα. Αυτό ποτέ δεν το ξέρεις, για όλες τις αποφάσεις μας. Αλλά μπορώ να πω ότι σε εκείνη τη φάση της ζωής μου αυτό που πέτυχα στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων δε θα το πετύχαινα αν είχα μείνει στο Harvard ή στο Johns Hopkins. Γιατί τα πανεπιστήμια αυτά είχαν πάρα πολλούς λαμπρούς επιστήμονες και υπήρχε μια πολύ ισχυρή παράδοση και ένα πολύ ισχυρό υπόστρωμα, που δεν ήταν εύκολο να το διαρρήξει κάποιος, τουλάχιστον με τον τρόπο που εγώ ήθελα. Στα Γιάννενα, μπορούσα να ακούσω τη σιωπή, και στη σιωπή μπορείς να ακούσεις και τη δική σου φωνή πολύ καλύτερα. Σε εκείνη τη φάση της καριέρας μου, αυτό ήταν θετικό. Ποια είναι η τύ η για κάποιον που θέλει να ακολουθήσει έναν τέτοιο δρόμο, τι μπορεί να κάνει στην Ελλάδα και τι στο εξωτερικό; Ο Καθηγητής Γιάννης Ιωαννίδης 84 στο σπίτι της μητέρας του στη Βούλα μαζί με το συμμαθητή του και Πρόεδρο του ΣΑΚΑ Άρη Παπαδόπουλο 84 (δεξιά) και τον αρχισυντάκτη του ΕΡΜΗ Αντώνη Κατσαρό 87 (αριστερά). Η έρευνα είναι κάτι πολύ δύσκολο και χρειάζεται πολλή προσοχή για να καλλιεργηθεί. Η Ελλάδα έχει από τα χαμηλότερα ποσοστά επένδυσης στην έρευνα σε ολόκληρο τον κόσμο. Είναι μια έρημος και για ευαίσθητα φυτά δεν ενδείκνυται. Εξαρτάται, όμως, για τι έρευνα μιλάμε. Αν κάποιος θέλει να κάνει έρευνα στους διαστημικούς πυραύλους, καλύτερα να μην πάει στην Αθήνα γιατί δεν υπάρχει η σχετική υποδομή. Το ερώτημα είναι αν υπάρχουν πράγματα που μπορείς να κάνεις χωρίς χρηματοδότηση και υποδομές; Υπάρχουν πολλές τέτοιες ερευνητικές περιοχές, όπου αυτό που πρέπει να ξοδέψεις είναι κυρίως το μυαλό σου και νευρώνες, αυτό μπορείς να το κάνεις οπουδήποτε. Φυσικά παίζει ρόλο και το τι περιβάλλον βρίσκεις δίπλα σου και 14 ερμής πόσο δεκτικό είναι αυτό. Άρα πρέπει πρώτον να βρεις ένα αντικείμενο που να έχεις τις συνθήκες και να μπορείς να το αναπτύξεις, και υπάρχουν πολλά τέτοια αντικείμενα στις ημέρες μας, στα οποία η έρευνα σε αυτά θα μπορούσε να είναι ανταγωνιστική σε παγκόσμιο επίπεδο, και δεύτερον να μην είσαι σε κατάσταση ομηρίας για οποιοδήποτε λόγο. Γιατί το σύστημα σε έλκει προς έναν συμβιβασμό. Προσωπικά πρέπει να καταψήφισα 40 καθηγητές μέσα σε αυτά τα 10 χρόνια. Αλλά δέχεσαι πιέσεις, ακόμα και απειλές. Ο Έλληνας πόσο δύσκολο είναι να αποδε θεί τον επιτυ ημένο συμπολίτη του; Ο φθόνος είναι κινητήρια δύναμη της ιστορίας σε παγκόσμιο επίπεδο. Όσο πιο εσώκλειστη είναι μια κοινωνία, τόσο αυτό μεγεθύνεται. Είναι δύσκολο να διαπιστώσει κανείς ότι δεν πρέπει να εξοντώσει τον καλύτερό του, αλλά να τον χρησιμοποιήσει, σαν πολίτης και σαν κοινωνία, γιατί έχει να πάρει από αυτόν. Για να φτάσει κάποιος σε αυτό το σημείο χρειάζεται μια ανοιχτή κοινωνία. Είναι μια κατάσταση που είναι ενάντια στην φυσική εντροπεία που τείνει να μας ρίξει στο πως θα καταστρέψουμε τον διπλανό μας. Πάντα η επιλογή στην Ελλάδα είναι να διαλέξω τον χειρότερο ώστε μετά να λέω «τον βλέπεις αυτόν που κατέχει το τάδε αξίωμα; Εγώ είμαι πολύ καλύτερος απ αυτόν. Άρα για να είμαι καλύτερος από αυτόν που είναι στην κορυφή, εγώ είμαι πολύ σπουδαίος». Αυτό οδηγεί σε μια συνεχή καταβαράθρωση. Το ίδιο θα έλεγε ο καθηγητής Ιωαννίδης σε μια ομάδα νέων; Στην κόρη του τι λέει δηλαδή; Τα λέω σε όλους. Αλλά δεν το λέω με σκοπό να παραινέσω ανθρώπους να φύγουν από την Ελλάδα. Ίσα ίσα θα έλεγα ότι ακόμα και η κίνησή μου να φύγω από την Ελλάδα και να πάω στο Stanford ήταν και για μένα, και για την ομάδα μου αλλά και για τη χώρα η σωστή κίνηση. Θα μπορούσα να υποστηρίξω το όραμά μου για την Ελλάδα πολύ καλύτερα από την άλλη άκρη του κόσμου, απ' ό,τι από τα Ιωάννινα. Και δυστυχώς, η κατάσταση από τότε έχει χειροτερεύσει. Σήμερα τα πανεπιστήμια είναι σε μια κατάσταση ασφυξίας. Έ ετε τις περισσότερες αναφορές από οποιονδήποτε άλλο Έλληνα στο Google Scholar. Ο ρυθμός αύξησης κάθε χρόνο είναι ο μεγαλύτερος. Αλλά δεν νομίζω ότι αυτό σημαίνει τίποτα στην Ελλάδα. Αυτές οι βάσεις δεδομένων επιστημονική απήχησης καταγράφουν όλη την επιστημονική βιβλιογραφία, και ποιος επιστήμονας αναφέρει ποιον. Αυτό είναι το ωραίο στη σημερινή εποχή, ότι υπάρχει τεράστια διαφάνεια. Όταν πήγα στο πανεπιστήμιο στην Ελλάδα θυμάμαι ότι τα βιογραφικά ήταν κούτες, αλλά αν τους έψαχνες στο Google scholar δε θα έβρισκες ούτε μια αναφορά. Μόνο στην Ελλάδα συμ-
μετοχές σε συνέδρια και στο διεθνή στίβο τίποτα. Πλέον όμως, μετά και το Google Scholar και άλλες τέτοιες πλατφόρμες, η διαφάνεια ήρθε αναπόφευκτα, και όποιος ξέρει έστω και λίγο, μπορεί να δει ότι οι άνθρωποι αυτοί δεν είναι ικανοί. Ο βασιλιάς είναι γυμνός και δεν μπορεί να κρυφτεί. Βέβαια αυτό δημιουργεί πλέον αυτό που αποκαλώ «διαφθορά 2.0», δηλαδή πολλοί απ αυτούς προσπαθούν να αντεπεξέλθουν στη διαφάνεια αυτή και να βρουν τρόπους να δικτυωθούν ώστε να αποκτήσουν αναφορές στηρίζοντας ο ένας τον άλλο και όχι με βάση αντικειμενικές δημοσιεύσεις. Φτιάχνουν έτσι μια φούσκα πραγματικότητας ώστε να μοιάζει ότι διακινείται η επιστήμη μεταξύ τους. Ας γυρίσουμε λίγο πάλι στο πιο θετικό κλίμα. Θυμάμαι απ το σ ολείο ότι ήξερες καλύτερα αρ αία και ιστορία από εμάς του κλασικού, ασ ολιόσουν με τη μουσική Αυτά τα συνε ίζεις μέ ρι σήμερα; Δηλαδή πώς είναι η καθημερινότητά σου; Αυτό είναι, δεν μπορώ να περιοριστώ μόνο σε ένα πράγμα. Κι αυτό καμιά φορά με βασανίζει, αλλά έτσι είμαι. Η αλήθεια είναι ότι όλα αυτά εξακολουθούν να με ενδιαφέρουν πάρα πολύ και μπορώ να ξοδέψω πάρα πολλές ώρες σε αυτά. Δηλαδή η σχέση μου με την επιστήμη ενσωματώνει όλες αυτές τις άλλες διαστάσεις γιατί το βλέπω σαν ένα συνεχές, σαν μια πηγή έμπνευσης και ερεθισμάτων που μπορώ να πάρω διαβάζοντας κάποιο βιβλίο από πολύ διαφορετικό χώρο. Γράφω και ποίηση και μάλιστα συχνά θεωρώ ότι ίσως είμαι καλύτερος στην ποίηση παρά στην ιατρική. Το σπίτι μου ήταν πάντα γεμάτο από βιβλία, στο κρεβάτι μου δίπλα υπάρχουν τεράστιες στοίβες από βιβλία τα οποία ευτυχώς η γυναίκα μου συχνά φροντίζει να μετακινεί γιατί όπως μου λέει θα γίνει σεισμός και θα με πλακώσουν! Συνηθίζω να διαβάζω ταυτόχρονα 30 βιβλία την ίδια περίοδο. Αυτό μου δημιουργεί μια γλυκιά σύγχυση πολλές φορές που ίσως μεταφέρεται και στα γραπτά μου εν πολλοίς. Προσπαθώ να κοιμάμαι 7 ώρες την ημέρα αν και τα συνεχή ταξίδια που κάνω με αποδιοργανώνουν κάπως. Αθλούμαι αρκετά. Καταρχάς περπατάω πάρα πολύ, από το γραφείο στο σπίτι που είναι γύρω στα 3.5 χμ και πάλι πίσω. Μου αρέσει πολύ η κολύμβηση, μπάσκετ πηγαίνω και παίζω μέχρι να βάλω 100 τρίποντα και επίσης ξιφασκία. Ξίφος μονομαχίας. Ο αθλητισμός είναι ανάγκη, για να χεις ισορροπία. Η ζωή μου στο πανεπιστήμιο είναι μια διαρκής κατάσταση overstimulation. Στο Stanford είναι φοβερό τι ανθρώπους βρίσκεις, τι μυαλά με παλαβές ιδέες! Αυτό με γοητεύει πάρα πολύ. To Stanford είναι αυτή η εμπειρία συμπυκνωμένη! Πάρα πολλές διεθνείς συνεργασίες, γράφω πάρα πολλά άρθρα παράλληλα. Ξεκινάω να γράψω ένα άρθρο, συνεχίζω ένα άλλο, αρχίζω ένα ποίημα Είναι μια κατάσταση υπομανιακή, μερικές φορές ίσως τελείως μανιακή. Η γυναίκα μου μάλιστα μου λέει «Γιάννη είσαι 45 προσωπικότητες!». ΦΑΤΟΥΡΟΣ ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΣ ΔΙΚΗΓΟΡΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ est. 1935 Η πρώτη σας κίνηση ΛΥΚΑΒΗΤΤΟΥ 18 106 73 ΑΘΗΝΑI ΤΗΛΕΦΩΝΟ: 210 3641194 FAX: 210 3613832 www.phi-lambda.com contact@phi-lambda.com
ι ρω α Armand Paul Alivisatos x78 Professor of Nanoscience and Nanotechnology, Professor of Chemistry and Materials Science and Engineering, UC Berkeley Director of the Lawrence Berkeley National Laboratory (LBL) For those who are happiest when learning something entirely new, are the ones who may be suited to the journey of discovery When did you graduate form Athens College? I attended Athens College from 1971 to 1976. At that time, there was an extra seventh grade of the Gymnasio, and I chose to finish my last year of high school in the US. What experiences did you have during your school years at Athens College? This was a very important period in my life. I arrived at Athens College at age 11 from the United States, and at the time I spoke no Greek. I had to quickly adapt to a new language and culture, and I had to work hard to catch up with the other students who were ahead of me. I also was living in the boarding school, so there were many social changes. It was quite a difficult period for me, but I was very fortunate, because there were several faculty and students at Athens College that reached out to me and helped me through the first years. I particularly recall Mr. Liappas, a religion teacher. On my first day of school, we had a study hall. Since I could not really read the assignments, he told me to just underline the words I didn t know. On one page, I think I underlined fifty. He brought me an English-Greek dictionary, smiled in a very friendly way, and said, you can do it. And I did. Within two years I was caught up, and by the time I left school, I got an unmatched level of education, precisely because it required me to struggle. I learned the greatest lesson of all: failure is an opportunity to keep trying, and success does only comes from many repeated efforts. 16 ερμής Could you tell us a little bit about your journey? What steps did you take just after you left Athens College? I finished my last year of high school at Phillips Exeter, a private high school in the US. Exeter is one of the top schools in the country, but frankly, I personally did not find it a comparably stimulating environment to what I had experienced at Athens College, and that left me looking for something more. I was very fortunate to attend the University of Chicago, and there I fit perfectly. There I learned how to think in new ways that impacted me greatly. To me the return to the US was part of a great adventure, to see what was there for me, and I wanted to do that more than anything else. What exactly is the science of nanocrystals and nanotechnology? Nanoscience is the study of matter on very small length scales, from a few to a few thousand atoms. Perhaps the readers of this magazine will recall that Democritos, the ancient Greek philosopher, was the first person we know of to imagine the idea of atoms, or the indivisible units from which materials around us are built up. Democritos managed to do this centuries before modern science, through a simple thought experiment called successive division. Imagine holding a piece of gold in the palm of your hand. Gold has many properties, it melts at a certain temperature, it has a certain density, electrical resistance, etc. All these are properties you could look up. Now, according to Democri-
tos, imagine chopping that piece of gold in two. The two pieces of gold will still have the same basic properties, they will melt at the same temperature, they will have the same density, etc. If you repeat this chopping in two over and over again, Democritos reasons, that at some point, when you chop the gold in two, it will not be the same, it will be indivisible, or atomo. Indeed, this is true of all ordinary matter that surrounds us in our daily lives. What is interesting to the nanoscientist is what happens when the gold is just a hundred atoms across or twenty, or ten It turns out that each of these very tiny objects is completely unique, with its own properties. I have spent my career documenting the changes in fundamental properties of matter when it is finely divided in this way. It turns out that this has been interesting to me and useful for society, as the tiny crystals we study are now widely used in biomedical imaging, in new computer and telephone displays, and I hope one day in solar energy conversion systems as well. Did Athens College help you find your path? Did it stimulate you in some way that led you to the path you followed later? Athens College gave me the tools I needed to make the next step. There I learned how to make logical arguments and how to reason, how to debate, how to question things, and how to study hard, and as I said before, perhaps the most valuable lesson, how to fail and not let it prevent me from trying again. Most of all, at Athens College I learned to love learning new things. As to my specific path, that came later. When did you realize that you wanted to be involved in research? Did you love chemistry from when you were very young? Yes and no. My father was an excellent scientist, and he very much wanted me to go in that direction. Yet in high school, and even later at the University, I was not sure about my path. I did not always do well in my science classes, and sometimes other students seemed to me to be much more talented than me. I also was quite good at writing and I liked philosophy, history and other subjects. So I was very hesitant to choose for quite a while. I thought about several other careers. In my third year at the University, I took a class in Physical Chemistry. It turned out that I loved it. The fact that what happens when atoms combine could be understood using the laws of physics somehow captured my imagination, and I just knew that was right for me. A few years later, just as I finished my Ph.D. in Chemistry at Berkeley, I first came across the possibility of studying nanocrystals. I fell in love with them too. I never looked back. Your work has been recognized with many prizes, perhaps even more to come. I am grateful for the recognition I have personally received, but also very thankful for the many coworkers who have been a part of this journey. Every day I work in a lab where I am part of a team with the most wonderful students and researchers from around the world. Each day we teach other things we did not know before. I learn form them every bit as much as they from me. Sometimes, not so very often, but sometimes, we discover things that nobody knew Paul Alivisatos was nominated for the Nobel Prize in Chemistry in 2013. before. When that happens, it is exciting, you can feel it, it just lifts you up. I hope to keep doing this as long as I possibly can because to me it never gets boring. If you were speaking to the students who are finishing at Athens College today, would you suggest that they follow the path of research? If yes, would you suggest that they do this in Greece or abroad? To attend Athens College is a great privilege. I hope every graduating student will think how they personally can make the world a better place using their education and their own individual talent. For some, it will be by creating art, for some by healing people or by building businesses, or in so many other ways. No one of these paths is better or worse, but for each person it is a gift to find one that you love. Search for it. For those who are happiest when they are learning something entirely new to them, well they are the ones who may be suited to the journey of discovery that is the essence of research. I caution though, that research is mostly about failing. You have to try and fail, and try and fail, and try again, and even when you succeed, sometimes you will learn something nobody else really cares about. So this is the path just for those who love the journey of learning what is not known. With regards to the question of staying in Greece or going abroad, well, that is a harder question for me personally to answer, as I am not living through the difficult crisis that Greece is facing. Here is one thing I can be sure of. Science today is truly global, and communities of people working together do the best science. Science is faster than ever before, and being networked is key to being at the forefront. The best scientists are networked, they are connected, they are open, and they share, and they seek after new understanding and knowledge wherever it comes from. I also strongly urge the next generation of Greek scientists to work together across the many institutes and universities and labs in Greece. Greece is a small country with necessarily limited resources. Be generous in spirit, work cooperatively and in a spirit of lifting each other up. Your generation can define a new Greece that you will be proud of. I am quite sure Athens College has given you the tools to do this. ερμής 17
ι ρω α ρε να ταιριά ει σαν άντι σε ανθρ ο ς ο είναι α σικο το ς ντονα ερίερ οι και είναι α ο ασισ νοι να τάσο ν στο τ ρ α άση θ σία Γιάννης Γιαννάς 53 Professor of Mechanical Engineering, Biologican Engineering, Health Sciences and Technology, MIT Συνέντευξη στην Ελένη Αναγνωστοπούλου 10 Ποιες είναι οι πιο ζωντανές σας αναμνήσεις από το Κολλέγιο; Μπορείτε να μοιραστείτε μαζί μας κάποιες εμπειρίες που έ ετε από τα μαθητικά σας ρόνια και σας συνοδεύουν μέ ρι σήμερα; Θυμάμαι τη φορτισμένη ατμόσφαιρα της τάξης, και ιδίως τα σιωπηλά μηνύματα μεταξύ μας, όπου σχεδόν όλοι (εκτός από τον εκάστοτε κοιμισμένο στο θρανίο) ξέραμε τι κάνουν οι άλλοι γύρω μας. Για μένα οι πρωταγωνιστές της τάξης ήταν οι άμεσοι γείτονές μου στα διπλανά θρανία ενώ, μερικές φορές, ο καθηγητής έμοιαζε με βοηθητικό πρόσωπο. Άλλες φορές πάλι υπήρχαν καθηγητές που συνέπαιρναν ολόκληρη την τάξη, με τη ρητορική τους ικανότητα ή με το όραμα που άνοιγαν μπροστά στα μάτια μας και οι γείτονες μας σβήνανε. Θυμάμαι επίσης το μεσημεριανό φαΐ, όπου βιαζόμαστε να τελειώσουμε για να πάμε να παίξουμε μπάλα έξω στο λιοπύρι. Μπορείτε να μας πείτε λίγα λόγια για την πορεία σας; Ποια ήταν τα επόμενα βήματά σας μόλις αποφοιτήσατε; Μετά την αποφοίτηση από το Κολλέγιο γράφτηκα στο Πανεπιστήμιο Ηarvard όπου πήρα το πρώτο δίπλωμα Χημείας. Ακολούθησε το Master Χημικού Μηχανικού στο MIT. Κατέληξα στο Princeton για Master και PhD στη Φυσικοχημεία. Επόμενο βήμα, ο διορισμός μου ως βοηθός στο ΜΙΤ όπου αργότερα εξελέγην τακτικός καθηγητής στα Τμήματα Μηχανολόγων Μηχανικών και Βιολόγων Μηχανικών. Έχω εκλεγεί μέλος της Εθνικής Ακαδημίας Ιατρικής των ΗΠΑ και έχω εισαχθεί στην Εθνική Αίθουσα Τιμών των Εφευρετών. Θεωρείτε ότι το σ ολείο σας έδωσε αρκετά ερεθίσματα ώστε να γίνει η εκκίνηση για τον δρόμο που ακολουθήσατε στη συνέ εια; Γνώρισα δυο διαφορετικές αρχές στο σπίτι μου και στο σχολείο. Στο σπίτι μου γνώρισα την αρχή της προσωπικής ευθύνης, ενώ στο Κολλέγιο γνώρισα την αρχή της συλλογικής ευθύνης. Το σπουδαιότερο, νομίζω, που έμαθα στο Κολλέγιο ήταν μια ατμόσφαιρα που ενθάρρυνε τον συναγωνισμό μεταξύ των συμμαθητών μου μέσα σε ένα σύστημα κανόνων που ήταν κοινώς αποδεκτό από την πλειοψηφία μας. Μια και μιλάμε για εκκίνηση για τον δρόμο που ακολούθησα, αυτό που έμαθα σε γενικές γραμμές ήταν ότι ο αφέτης σχεδόν πάντα ξεκινούσε την κούρσα τη στιγμή που περιμέναμε όλοι εμείς οι δρομείς και αναδεικνυόταν νικητής αυτός που φανερά είχε έρθει πρώτος. Υπήρχαν εξαιρέσεις και αδικίες που όμως, κατά τη γνώμη μου, βασικά υποστήριζαν τη γενική βιωσιμότητα του δίκαιου κανόνα. Από πότε καταλάβατε ότι θέλατε να ασ οληθείτε με την έρευνα; Αγαπούσατε τη ημεία και τη μη ανική από μικρός; Όταν ήμουν 8-9 ετών προσπάθησα να κρυσταλλοποιήσω το χημικό στοιχείο ιώδιο. Απλά σκέφτηκα να εξατμίσω το περιεχόμενο ενός φιαλιδίου γεμάτο με το κοινό διάλυμα ιωδίου που αγοράζαμε από το φαρμακείο και βάζαμε τότε στις πληγές. Περίμενα ότι αν έβαζα έναν δοκιμαστικό σωλήνα με το διάλυμα πάνω από μια ανοικτή φλόγα, θα εξατμιζόταν το αλκοόλ (στο οποίο ήταν διαλυμένο το χημικό στοιχείο ιώδιο, όπως έλεγε το βιβλίο μου) και θα έδινε την ευκαιρία να γίνει η επιθυμητή κρυσταλλοποίηση. Αυτή η κακότυχη προσπάθεια έγινε στην κουζίνα του σπιτιού μας στα Ιλίσια και είχε αποτέλεσμα να πιάσει μια φωτιά στην κουζίνα και να μου απαγορέψει η μητέρα μου να ξαναμπώ. Παρ όλα αυτά ξαναμπήκα μια άλλη μέρα στην κουζίνα, απούσης βεβαίως της μητέρας μου, και μπόρεσα να εξατμίσω το αλκοόλ χωρίς να πιάσει φωτιά αυτή την φορά. Αμείφθηκα με έναν-δύο ωραιότατους κρυστάλλους, χρώμα πολύ ανοικτό μωβ, που βρέθηκαν στο βάθος του δοκιμαστικού σωλήνα. Δεν το ξέχασα ποτέ. 18 ερμής
Τι είναι ακριβώς η επιστήμη των πολυμερικών υλικών, για κάποιον που δεν έ ει σ έση με τη ημεία; Τα πολυμερικά υλικά που χρησιμοποιούμε είναι τα πλαστικά, οι ίνες και τα ελαστικά. Αλλά είναι ακόμα και οι πρωτεΐνες και όλα σχεδόν τα στερεά ή ημιστερεά υλικά που φτιάχνουν τους ιστούς του σώματός μας. Στο εργαστήριό μου δημιουργήσαμε υλικά που βασίζονται στο κολλαγόνο, την πρωτεΐνη που ενισχύει μηχανικά τους ιστούς μας. Το 2015 εντα θήκατε στο National Inventors Hall of Fame για την εφεύρεσή σας, το τε νητό δέρμα, το οποίο ρησιμοποιείται πλέον από γιατρούς παγκοσμίως για την αποκατάσταση τραυμάτων. Μιλήστε μας για την ιδέα σας αυτή και πώς καταφέρατε να την υλοποιήσετε. Η βασική ανακάλυψη που κάναμε ήταν να δείξουμε ότι ένα από τα πολλά υλικά από κολλαγόνο που κατασκευάσαμε στο εργαστήριό μου ήταν εντελώς ιδιαίτερο και μας έδωσε ένα απρόβλεπτο αποτέλεσμα. Το συγκεκριμένο υλικό ήταν πορώδες και το βαφτίσαμε «σκαλωσιά». Απλά, η σκαλωσιά είχε την ικανότητα να αναγεννά το δέρμα όταν το χρησιμοποιούσε κανείς για να σκεπάσει μεγάλες και βαθιές πληγές στο δέρμα ινδικών χοιριδίων. Όποτε χρησιμοποιούσαμε τη σκαλωσιά σε πληγές, γινόταν σύνθεση σχεδόν τέλειου φυσιολογικού δέρματος δε γινόταν σύνθεση ουλής, όπως συμβαίνει συνήθως στις πληγές. Η μόνη εξήγηση που μπορέσαμε να σκεφτούμε ήταν ότι είχαμε παρατηρήσει την αναγέννηση του δέρματος. Την εποχή που έγινε αυτή η ανακάλυψη δε θεωρείτο δυνατόν ότι το δέρμα των ενήλικων θηλαστικών μπορούσε να αναγεννηθεί. Είχαμε σημαντική δυσκολία να δημοσιεύσουμε τα πειράματά μας στα πρώτα χρόνια, γιατί η εξήγηση που προσφέραμε (αναγέννηση) αμφισβητήθηκε. Αλλά τελική επιβεβαίωση από ανεξάρτητη έρευνα ότι πρόκειται πράγματι για αναγέννηση έγινε στο εργαστήριο δερματοπαθολογίας στην Ιατρική Σχολή του Harvard. Για να ελέγξουμε πιο πέρα τη θεωρία μας της αναγέννησης αρχίσαμε πειράματα με περιφερειακά νεύρα (τα νεύρα των χεριών, ποδιών και προσώπου). Βρήκαμε ότι η ίδια περίπου σκαλωσιά που προξενούσε αναγέννηση δέρματος είχε την βιολογική δραστικότητα να αναγεννά ακόμη και νεύρα. Λίγα χρόνια μετά την ανακάλυψή μας είδαμε ότι η σκαλωσιά είχε εξελιχθεί τελικά σε μια πολύ χρήσιμη θεραπεία για ανθρώπους που έχουν χάσει δέρμα ή περιφερειακά νεύρα. Τέτοιες περιπτώσεις είναι αυτοί που έχουν υποστεί μαζικά εγκαύματα, αυτοί που κάνουν πλαστικές εγχειρήσεις στο δέρμα και όσοι πάσχουν από χρόνιες πληγές στο δέρμα. Εφαρμογές στα νεύρα είναι τα τραύματα σε χέρια ή πόδια που προξενούν παράλυση. Τελικά όμως, μας πήρε πολλά χρόνια για να αποδείξουμε ότι είχαμε πράγματι ανακαλύψει μέθοδο αναγέννησης οργάνων. Η τελευταία ερευνητική δουλειά μας βασίζεται στη διδακτορική διατριβή του πρώην φοιτητή μου στο ΜΙΤ, Δημήτρη Τζεράνη. Στη διδακτορική του διατριβή βρήκε στοιχεία που δείχνουν ότι η περίφημη αυτή σκαλωσιά που προξενεί αναγέννηση, λειτουργεί με ένα ιδιότυπο τρόπο. Όταν έρθει Ο Γιάννης Γιαννάς (δεξιά) με τον συνεργάτη του κατά την περίοδο 1974-1984 John Burke, Καθηγητή Χειρουργικής στην Ιατρική Σχολή του Harvard, παρουσιάζουν την εφεύρεσή τους, το τεχνητό δέρμα. σε επαφή με τα κύτταρα μιας πληγής στο δέρμα ή στα περιφερειακά νεύρα, τα κύτταρα «κολλάνε» πάνω στην εκτεταμένη επιφάνεια της σκαλωσιάς και μ αυτό τον τρόπο αλλάζουν δραματικά τη βιολογική τους συμπεριφορά. Σε μια πληγή που δεν έχει χρησιμοποιηθεί η σκαλωσιά, τα κύτταρα είναι προγραμματισμένα να επουλώνουν την πληγή με τον γνωστό τρόπο που επουλώνονται οι πληγές στους ενήλικες, δηλ. τα κύτταρα κλείνουν την πληγή με συστολή της περιφέρειας της πληγής και με σύνθεση ουλής. Αφού όμως κολλήσουν τα κύτταρα πάνω στην σκαλωσιά, αποκτούν νέα συμπεριφορά που τα οδηγεί να επουλώνουν την πληγή σαν να ήταν πληγή εμβρύου, δηλαδή προξενούν επούλωση με αναγέννηση, όχι επούλωση με ουλή. Η εφεύρεσή σας έ ει σώσει ιλιάδες ζωές σε ολόκληρο τον κόσμο. Είναι εύκολο για έναν επιστήμονα να κάνει αυτό το άλμα από την ιδέα και την έρευνα στην πραγματοποίηση και πρακτική εφαρμογή της; Όταν ξεκινήσατε να δουλεύετε πάνω στην ιδέα του τε νητού δέρματος, μπορούσατε να φανταστείτε τον αντίκτυπο που θα εί ε στο μέλλον; Ήταν πολύ δύσκολο να φτάσουμε στην κλινική εφαρμογή. Και χρειάστηκε και πολλή τύχη για να φτάσουμε στο σημείο αυτό, που η εφεύρεση έχει χρησιμοποιηθεί ήδη σε πάνω από 200.000 αρρώστους στον κόσμο. Τελικά, η μεγαλύτερη δυσκολία για μένα νομίζω ότι ήταν στην αρχή, που έπρεπε να καλύψουμε, εμείς οι χημικοί και μηχανικοί του ΜΙΤ, το διανοητικό χάσμα ανάμεσα στη βασική μας εκπαίδευση στη Χημεία και τη λύση του ιατρικού προβλήματος που οδηγεί στην επούλωση πληγής με αναγέννηση οργάνων και όχι με δημιουργία ουλής. Αν μιλούσατε στους νέους που τελειώνουν το σ ολείο σήμερα, θα τους προτείνατε να ασ οληθούν με την έρευνα; Και αν ναι, στην Ελλάδα ή το εξωτερικό; Η έρευνα ταιριάζει σαν γάντι σε ανθρώπους που είναι από φυσικό τους έντονα περίεργοι και ακόμα, είναι αποφασισμένοι να φτάσουν στο τέρμα πάση θυσία. Έχουμε μεγάλο πρόβλημα στην Ελλάδα με κατάληψη πανεπιστημίων και με άλλες τέτοιες πολιτικές πράξεις που τελικά ακυρώνουν την μελέτη και την καινότομα σκέψη. ερμής 19
ι ρω α Ούτε ο Αϊνστάιν δεν θα έβρισκε δίκιο στο ελληνικό Πανεπιστήμιο Κλεάνθης Νικολαΐδης 65 Καθηγητής Φυσικής Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Διευθυντής Ερευνών στο Ινστιτούτο Θεωρητικής και Φυσικής Χημείας του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών Assistant Professor of Applied Science and Engineering, Yale University Συνέντευξη στους Αντώνη Κατσαρό 87 & Ελένη Αναγνωστοπούλου 10 Κάθε παιδί εί ε διάφορα όνειρα και στό ους καθώς το Σ ολείο του έδινε το περιθώριο να σκεφτεί πώς να τα υλοποιήσει, ασφαλώς σε μεγαλύτερο βαθμό απ ό,τι ενδε ομένως σε κάποια άλλη γωνιά της ώρας. Πότε γεννάται η ανάγκη να ακολουθήσετε αυτή την πορεία; Έπαιξε ρόλο το έπαθλο Βάκη που σας απονεμήθηκε από το σ ολείο ως τελειόφτοιος με την υχηλότερη επίδοση στις φυσικές επιστήμες; Την εποχή της αποφοίτησής μου, το 1965, είχε αίγλη το Πολυτεχνείο, οι Πολιτικοί και οι Χημικοί Μηχανικοί είχαν την τιμητική τους. Ήθελα να σπουδάσω Χημικός Μηχανικός, αλλά στην Αμερική. Έκανα το ταξίδι με πλοίο. Φύγαμε από τον Πειραιά την 1 η Αυγούστου και φθάσαμε στη Νέα Υόρκη στις 12 Αυγούστου του 1965. Πάλι με πλοίο επέστρεψα στην Ελλάδα τις καλοκαιρινές διακοπές του 1966. Αυτή την φορά, για να πληρώσω τα εισιτήρια, δίδασκα Ελληνικά πάνω στο πλοίο σε Αμερικανούς φοιτητές που έρχονταν στην Ελλάδα για το καλοκαίρι μέσω ενός προγράμματος «Experiment in International Living. Πήγα λοιπόν με υποτροφία στο Amherst College στη Μασσαχουσέτη. Υπήρχε τότε ειδικό ακαδημαϊκό πρόγραμμα, 3 χρόνια στο Amherst και 2 στο ΜΙΤ, διπλό πτυχίο. Bachelor of engineering από το ΜΙΤ και Bachelor of Liberal Arts από το Amherst. Πανέμορφο μέρος το Amherst, αισθάνθηκα ελεύθερα και ωραία. Βεβαίως, η ακαδημαϊκή δουλειά ήταν απαιτητική. Μετά από 1.5 μήνα λέω ας πάω στο ΜΙΤ να δω πως είναι. Η Βοστώνη είναι περίπου μιάμιση ώρα. Πάω λοιπόν και βλέπω έναν τεράστιο διάδρομο στο κεντρικό κτίριο, γεμάτο σκεπτικούς φοιτητές, όλοι με τα slide rules (δεν είχε κομπιουτεράκι τότε). Η σύγκριση έγειρε την πλάστιγγα αμέσως υπέρ του Amherst. Έμεινα στο Amherst το οποίο τελείωσα το 1968. Αυτό όμως με έκανε να πάω στην καθαρή επιστήμη και όχι στο engineering. Τις μεταπτυχιακές σπουδές τις έκανα στο Yale. Πήρα το διδακτορικό μου τον Ιούνιο του 1971, στην Θεωρητική Χημεία. Συνέχισα ως μέλος ΔΕΠ του Yale στο τμήμα εφαρμοσμένων επιστημών, όπου, το 1976, αποδέχθηκα την πρόσκληση από το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών να επιστρέψω και να ξεκινήσω ως Διευθυντής ένα νέο ινστιτούτο ερευνών, το Ινστιτούτο Θεωρητικής και Φυσικής Χημείας. Για την πανεπιστημιακή και ερευνητική πραγματικότητα της Ελλάδας εκείνη την εποχή, η Θεωρητική Χημεία, ή, αλλιώς, Κβαντική Χημεία, ήταν κάτι εξωτικό. Τι είναι εκείνο που σας γοήτευσε τόσο πολύ, που σας τράβηξε στη θεωρητική ημεία; Νομίζω πως η αρχή έγινε με την κάποια απέχθεια που είχα προς το πείραμα στη Χημεία! Το να περιμένεις τα υγρά στα μπουκαλάκια να αλλάξουν χρώμα, ή να κάνεις με υπομονή όλες τις μετρήσεις, δε μου άρεσε πολύ. Ακόμη και στην Αμερική, η Θεωρητική Χημεία είχε αρχίσει να αναπτύσσεται μόλις προς το τέλος της δεκαετίας του '50, σε συνδυασμό με την εξέλιξη των computers. Ο κορμός της είχε και έχει να κάνει με την εφαρμογή της Κβαντικής Μηχανικής σε θέματα και προβλήματα ιδιοτήτων και φαινομένων που αφορούν κυρίως σε άτομα και μόρια, σε αλληλεπιδράσεις τους με ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία και σε χημικές αντιδράσεις. Στην Ελλάδα δεν υπήρχε τέτοια επιστημονική δραστηριότητα άξια αναφοράς. Μάλιστα, η πρώτη έδρα Κβαντικής Χημείας ιδρύθηκε το 1978 στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης. Εκλέχτηκα τότε καθηγητής εκεί, αλλά δεν πήγα διότι προτίμησα να συνεχίσω ως Διευθυντής την ανάπτυξη του ινστιτούτου στο ΕΙΕ. 20 ερμής