ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΤΜΗΜΑ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΩΝ: ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΖΑΝΑΣ

ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΤΜΗΜΑ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΩΝ: ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΖΑΝΑΣ

Δημοσιονομική πολιτική Η επέμβαση του κράτους γίνεται με τη μεταβολή της συνολικής δαπάνης (ζήτησης) που γίνεται με τους εξής βασικούς τρόπους: Μεταβολή των δημοσίων δαπανών (G), μεταβολή των άμεσων φόρων (Τ d ), μεταβολή των έμμεσων φόρων (Τ e ) και μεταβολή των μεταβιβαστικών πληρωμών (Β). Οι δαπάνες για μεταβιβαστικές πληρωμές είναι εκ φύσεως ανελαστικές και χρησιμοποιούνται περισσότερο για την άσκηση κοινωνικής πολιτικής. Δημοσιονομική πολιτική του κράτους: χρησιμοποίηση των παραπάνω εργαλείων για σταθεροποίηση του προϊόντος της οικονομίας στο επίπεδο πλήρους απασχόλησης (ή σε ένα τουλάχιστον κοινωνικά ανεκτό επίπεδο) χωρίς πληθωρισμό. Άλλοι στόχοι: δίκαιη διανομή, οικονομική μεγέθυνση. 2

Πληθωριστικό κενό Υπάρχει όταν η συνολική δαπάνη στο προϊόν και εισόδημα πλήρους απασχόλησης είναι μεγαλύτερη από την αξία του προϊόντος πλήρους απασχόλησης. Η ύπαρξη πληθωριστικού κενού έχει ως συνέπεια την αύξηση του επιπέδου των τιμών και της ονομαστικής αξίας του προϊόντος. Γιατί το πραγματικό μέγεθος δεν μπορεί να αυξηθεί πέρα από το μέγιστο που μπορεί να παράγει η οικονομία με πλήρη απασχόληση των διαθέσιμων παραγωγικών συντελεστών. Η διαδικασία θα συνεχίζεται μέχρις ότου το επίπεδο των τιμών αυξηθεί τόσο ώστε η ονομαστική αξία του προϊόντος να γίνει ίση με τη συνολική δαπάνη. 3

Πληθωριστικό κενό Πληθωριστικό κενό AD=Y AD 0 AD F κλείσιμο του πληθωριστικού κενού: με μέτρα συσταλτικής δημοσιονομικής πολιτικής (μείωση δημοσίων δαπανών, αύξηση φόρων) είτε με μέτρα συσταλτικής νομισματικής πολιτικής (αύξηση επιτοκίων) Y F Y 0 Εισόδημα, προϊόν 4

Αντιπληθωριστικό κενό Υπάρχει όταν η συνολική δαπάνη στο προϊόν και εισόδημα πλήρους απασχόλησης είναι χαμηλότερη από την αξία του προϊόντος πλήρους απασχόλησης. Η ύπαρξη αντιπληθωριστικού κενού έχει ως συνέπεια την υποαπασχόληση των παραγωγικών συντελεστών. 5

Αντιπληθωριστικό κενό Αντιπληθωριστικό κενό Y 0 Y F AD=Y AD F AD 0 Εισόδημα, προϊόν κλείσιμο του αντιπληθωριστικού κενού: με μέτρα επεκτατικής δημοσιονομικής πολιτικής (αύξηση δημοσίων δαπανών, μείωση φόρων) είτε με μέτρα επεκτατικής νομισματικής πολιτικής (μείωση επιτοκίων) 6

Θεώρημα του ισοσκελισμένου προϋπολογισμού Ας θεωρήσουμε ότι ο δημόσιος προϋπολογισμός είναι ισοσκελισμένος δηλ. G=T. Επίσης, ας θεωρήσουμε ότι η κυβέρνηση αυξάνει τις δημόσιες δαπάνες G κατά ΔG=Χ δις και ότι η χρηματοδότηση των δημοσίων δαπανών προκύπτει από μια ισόποση αύξηση των άμεσων φόρων Τ d κατά ΔΤ d =Χ δις. Ποια θα είναι η επίπτωση αυτής της κυβερνητικής πολιτικής πάνω στο συνολικό προϊόν Υ; Η αύξηση των δημοσίων δαπανών G θα προκαλέσει αύξηση στη συνολική ενεργό ζήτηση AD = C + I + G + ΝΧ κατά ΔG = Χ δις. Η ισόποση αύξηση της άμεσης φορολογίας θα μειώσει το διαθέσιμο εισόδημα των νοικοκυριών και την κατανάλωση κατά ΔC=cX δις. 7

Θεώρημα του ισοσκελισμένου προϋπολογισμού 1 c 1 c 1 c Y YG YT G Td X X X 1 c m 1 c m 1 c m 1 c m 1 c m Y Y 1 c 1 c 1 G 1 c m 1 c m 1 c m d Μια αύξηση των δημοσίων δαπανών που χρηματοδοτείται από μια ισόποση αύξηση των φόρων θα αυξήσει το προϊόν κατά μικρότερο ποσό. Σύμφωνα με τον πολλαπλασιαστή ισοσκελισμένου προϋπολογισμού, μια αύξηση των δημοσίων δαπανών συνοδευόμενη από μια ισόποση αύξηση των φόρων προκαλεί αύξηση του προϊόντος. 8

Θεώρημα του ισοσκελισμένου προϋπολογισμού Αν η οικονομία ήταν κλειστή, τότε m = 0. Οπότε ο πολλαπλασιαστής ισοσκελισμένου προϋπολογισμού θα ήταν 1. Δηλαδή, μια αύξηση των δημοσίων δαπανών συνοδευόμενη από μια ισόποση αύξηση των φόρων προκαλεί ισόποση αύξηση του προϊόντος. Πλεονέκτημα: αυξάνει το εισόδημα χωρίς να επηρεάζει την τελική θέση του κρατικού προϋπολογισμού. Μειονέκτημα: για να επιτευχθεί μια συγκεκριμένη μεταβολή στο εισόδημα της οικονομίας απαιτούνται μεγάλες σχετικά μεταβολές στο μέγεθος των δημοσίων δαπανών και του φόρου εισοδήματος. Χρήσιμο: όταν επιδιώκεται αύξηση του εισοδήματος και ο κρατικός προϋπολογισμός παρουσιάζει σημαντικό έλλειμμα. 9

Ουδέτερος κρατικός προϋπολογισμός Ο προϋπολογισμός δεν ασκεί καμία επίδραση στο εισόδημα της οικονομίας. Δηλαδή, η μεταβολή του εισοδήματος που προκύπτει από τη μεταβολή των δημοσίων δαπανών να είναι ίση και αντίθετη με τη μεταβολή που προκύπτει από τη μεταβολή του φόρου εισοδήματος. 1 c Y YG YT 0 G Td 0 1 c m 1 c m 1 c 1 G Td Td G 1 c m 1 c m c 10

Το παράδοξο της φειδούς Η προσπάθεια της οικονομίας να αποταμιεύσει ως σύνολο μεγαλύτερο μέρος από το εισόδημα, έχει ως αποτέλεσμα: να μειωθεί το επίπεδο ισορροπίας του εισοδήματος και επίσης να μειωθεί ή να παραμείνει ίδιο το μέγεθος των αποταμιεύσεων. Επομένως, ότι μπορεί να είναι καλό για το άτομο δε σημαίνει ότι είναι καλό για το σύνολο. Αν η οικονομία βρίσκεται σε επίπεδο προϊόντος πλήρους απασχόλησης, η επίδραση της αυξημένης αποταμίευσης στην οικονομία μπορεί να έχει ευνοϊκά αποτελέσματα για τις επενδύσεις έναντι της κατανάλωσης. 11

Εφαρμογή: πολλαπλασιαστές Πολλαπλασιαστές με παράγωγες επενδύσεις και αναλογική φορολογία Ας θεωρήσουμε μια ανοικτή οικονομία με τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: C= C 0 + cy d, Y d = Υ T + Β, T =T 0 + ty, Ι=Ι 0 + γυ, G=G 0, Χ = Χ 0, Μ = Μ 0 + mυ Ο συντελεστής t είναι ο φορολογικός συντελεστής των φόρων (ή οριακός φορολογικός συντελεστής). Δείχνει τη μεταβολή του φόρου που προκύπτει από τη μεταβολή του εισοδήματος κατά μία μονάδα. Να υπολογιστεί το προϊόν ισορροπίας, Υ Ε. 12

Εφαρμογή: πολλαπλασιαστές AD C I G N AD C I G AD C cy I Y G my 0 d 0 0 0 0 AD C c Y T B I Y G my 0 0 0 0 0 AD C c Y T ty B I Y G my 0 0 0 0 0 0 0 AD C cy ct cty cb I Y G my 0 0 0 0 0 0 0 13

Εφαρμογή: πολλαπλασιαστές Το προϊόν ισορροπίας θα είναι εκείνο το επίπεδο προϊόντος για το οποίο θα ισχύει: AD = Y. Επομένως θα έχουμε: Y C cy ct cty cb I Y G my 0 0 0 0 0 0 0 Y cy cty Y my C ct cb I G 0 0 0 0 0 0 0 1c ct m Y C ct cb I G 0 0 0 0 0 0 0 Y E C ct cb I G 1 c ct m 0 0 0 0 0 0 0 14

Εφαρμογή: πολλαπλασιαστές Πολλαπλασιαστής αυτόνομης κατανάλωσης: Πολλαπλασιαστής αυτόνομης φορολογίας: Y 1 C 1 c ct m 0 0 1 Πολλαπλασιαστής μεταβιβαστικών πληρωμών: Y c c ct m Y c c ct m 0 1 15

Εφαρμογή: πολλαπλασιαστές Πολλαπλασιαστής επενδύσεων ή πολλαπλασιαστής δαπάνης: Y 1 I 1 c ct m 0 Πολλαπλασιαστής δημοσίων δαπανών: Y 1 G 1 c ct m 0 Πολλαπλασιαστής εξαγωγών: Πολλαπλασιαστής εισαγωγών: Y 1 X 1 c ct m 0 Y 1 M 1 c ct m 0 16

Ο κόλουρος πολλαπλασιαστής Ονομάζεται ο πολλαπλασιαστής που αναφέρεται σε ορισμένες αρχικές φάσεις, π.χ., 3 ή 4, της πολλαπλασιαστικής διαδικασίας. Παράδειγμα: σύμφωνα με τα προηγούμενα δεδομένα, έστω ότι αυξάνεται η αυτόνομη επένδυση κατά 1δισ.. Δηλαδή, ΔΙ=1 δισ.. Έστω ότι c=0,6, t=0,2, γ=0,1, m=0,05. Ο πολλαπλασιαστής δαπάνης (επενδύσεων) θα είναι τότε: Y 1 I 1 c ct m 0 1 1 1 0,6 0,6 0,2 0,1 0,05 0,47 2,128 17

Ο κόλουρος πολλαπλασιαστής Αυτό σημαίνει ότι η αύξηση στο ΑΕΠ θα είναι 2,128 δισ.. Ας δούμε όμως σταδιακά, σε κάθε φάση, πώς προκύπτει αυτή μεταβολή. Φάση 1: ΔΥ 1 = 1 δισ. Φάση 2: ΔΥ 2 = 1 x 0,53 = 0,53 δισ. επειδή Φάση 3: ΔΥ 3 = 1 x 0,53 2 = 0,28 δισ. Φάση 4: ΔΥ 4 = 1 x 0,53 3 = 0,145 δισ. c ct m 0,53 Συνολικά, για τις 4 πρώτες φάσεις: ΔΥ = (1+0,53+0,28+0,145) = 1,96 δισ. Δηλαδή, η συνολική αύξηση του εισοδήματος στις 4 πρώτες φάσεις αποτελεί το 92% της αύξησης που επιτυγχάνεται με τον πλήρη πολλαπλασιαστή. 18

Περιοριστικοί παράγοντες στους πολλαπλασιαστές Η ολοκλήρωση της πολλαπλασιαστικής διαδικασίας προϋποθέτει ορισμένες συνθήκες που έχουν σχέση με τις αγορές των παραγωγικών συντελεστών, τη διάρθρωση και το επίπεδο ανάπτυξης της οικονομίας. Περιορισμοί: Η οριακή ροπή για κατανάλωση μπορεί να μην παραμένει σταθερή. Για παράδειγμα, όταν αυξάνεται το εισόδημα είναι πιθανό να μειωθεί. Μπορεί να υπάρχει αποθησαυρισμός ή παρακράτηση ρευστών διαθεσίμων. Ο πολλαπλασιαστής λειτουργεί με χρονική υστέρηση (ένα έτος ή και περισσότερο). 19

Περιοριστικοί παράγοντες στους πολλαπλασιαστές Μπορεί να υπάρχουν αποθέματα ή να υπάρχουν διαθέσιμοι παραγωγικοί συντελεστές (η οικονομία να είναι κάτω του επιπέδου πλήρους απασχόλησης). Σε περίπτωση πλήρους απασχόλησης, η αύξηση, π.χ., των επενδύσεων δεν αυξάνει το προϊόν βραχυχρόνια αλλά οδηγεί σε πληθωριστικές πιέσεις. Σε περίπτωση υποαπασχόλησης παραγωγικών συντελεστών λόγω διαρθρωτικών προβλημάτων της οικονομίας η αύξηση, π.χ., των επενδύσεων πάλι δεν αυξάνει το προϊόν βραχυχρόνια αλλά οδηγεί σε πληθωριστικές πιέσεις. Σε κάθε περίπτωση όμως ο πολλαπλασιαστής μπορεί να χρησιμοποιηθεί κατά προσέγγιση για εκτιμήσεις. 20

Προϋπολογισμός πλήρους απασχόλησης Είναι το μέγεθος του ελλείμματος ή πλεονάσματος του κρατικού προϋπολογισμού ένας καλός δείκτης του είδους της δημοσιονομικής πολιτικής που ασκεί το κράτος; Όχι. Το μέγεθος του ελλείμματος ή πλεονάσματος μπορεί να αλλάξει για λόγους που δεν έχουν καμιά σχέση με τη δημοσιονομική πολιτική. Για παράδειγμα: Η εμφάνιση ελλείμματος μπορεί να είναι το αποτέλεσμα οικονομικής ύφεσης. Η εμφάνιση πλεονάσματος μπορεί να είναι το αποτέλεσμα οικονομικής ανάπτυξης. 21

Προϋπολογισμός πλήρους απασχόλησης Πλεόνασμα πλήρους απασχόλησης: η διαφορά μεταξύ φορολογικών εσόδων και δημοσίων δαπανών που έχουν εκτιμηθεί υπό την προϋπόθεση ότι η οικονομία λειτουργεί σε επίπεδο πλήρους απασχόλησης. S F = T F - G F Επιτρέπει την ορθή αξιολόγηση και σχεδιασμό της δημοσιονομικής πολιτικής. 22

Έλλειμμα κρατικού προϋπολογισμού - δημόσιο χρέος Ισοσκελισμένος: αν τα έσοδα του προϋπολογισμού είναι ίσα με τα έξοδα. Πλεονασματικός: αν τα έσοδα είναι μεγαλύτερα από τα έξοδα (μειώνει την ενεργό ζήτηση). Ελλειμματικός: αν οι δαπάνες είναι μεγαλύτερες από τα έσοδα (αυξάνεται η ενεργός ζήτηση). Τρέχοντα έσοδα: δεν περιλαμβάνουν το προϊόν από δάνεια ή από την εκποίηση δημόσιας περιουσίας. Πρωτογενείς δαπάνες: οι τρέχουσες δαπάνες, χωρίς το συνυπολογισμό των εξόδων (τόκων και χρεολυσίων) για την εξυπηρέτηση του δημοσίου χρέους. Χρεολύσια είναι οι δαπάνες για τη μερική εξόφληση του δημοσίου χρέους. 23

Έλλειμμα κρατικού προϋπολογισμού - δημόσιο χρέος Πρωτογενές πλεόνασμα Γενικού Κρατικού Προϋπολογισμού: τα τρέχοντα έσοδα υπερβαίνουν τις πρωτογενείς δαπάνες. Πρωτογενές έλλειμμα Γενικού Κρατικού Προϋπολογισμού: τα τρέχοντα έσοδα υπολείπονται των πρωτογενών δαπανών. Δημόσιο έλλειμμα είναι το ποσό κατά το οποίο τα έξοδα της κυβέρνησης υπερβαίνουν τα έσοδα κατά τη διάρκεια ενός έτους. Γίνεται διάκριση σε έλλειμμα κεντρικής κυβέρνησης και έλλειμμα γενικής κυβέρνησης, ανάλογα ποιοι ακριβώς τομείς του δημοσίου περιλαμβάνονται. Επίσης γίνεται η διάκριση σε πρωτογενές έλλειμμα (primary deficit), και συνολικό έλλειμμα. Το πρωτογενές δεν περιλαμβάνει τις δαπάνες για την εξυπηρέτηση του χρέους. 24

Έλλειμμα κρατικού προϋπολογισμού - δημόσιο χρέος Χρηματοδότηση ελλείμματος: δανεισμός από άτομα ή από χρηματοδοτικούς οργανισμούς (εσωτερικό ή εξωτερικό) αύξηση της ποσότητας χρήματος οπότε προκαλείται αύξηση των τιμών (πληθωρισμός) Λόγος ελλείμματος κρατικού προϋπολογισμού ως προς ΑΕΠ: για να είναι δυνατή η σύγκριση με προηγούμενες περιόδους αλλά και με άλλες χώρες. Λόγος δημοσίου χρέους ως προς ΑΕΠ: για να είναι δυνατή η σύγκριση με προηγούμενες περιόδους αλλά και με άλλες χώρες. Μεταβάλλεται όταν: υπάρχει έλλειμμα ή πλεόνασμα στον κρατικό προϋπολογισμό μεταβάλλεται το ΑΕΠ 25

Έλλειμμα κρατικού προϋπολογισμού - δημόσιο χρέος Εξέλιξη του δημοσίου χρέους Το συνολικό έλλειμμα ισούται με τη μεταβολή του δημοσίου χρέους (Public Debt) σε ένα έτος. Συγκεκριμένα για το έτος t: Δ(Δ.ΧΡΕΟΣ) t = ΤΟΚΟΙ t + ΠΡΩΤΟΓΕΝΕΙΣ ΔΑΠΑΝΕΣ t δηλαδή, ΕΣΟΔΑ t ή Δ.ΧΡΕΟΣ t = Δ.ΧΡΕΟΣ t-1 + ΤΟΚΟΙ t + ΠΡΩΤΟΓΕΝΕΣ ΕΛΛΕΙΜΜΑ t Δ.ΧΡΕΟΣ t = Δ.ΧΡΕΟΣ t-1 + ΤΟΚΟΙ t - ΠΡΩΤΟΓΕΝΕΣ ΠΛΕΟΝΑΣΜΑ t Δηλαδή, η δημιουργία υψηλών πρωτογενών πλεονασμάτων στον προϋπολογισμό είναι μια από τις βασικές προϋποθέσεις για τη διαχρονική μείωση του δημοσίου χρέους. 26

Έλλειμμα κρατικού προϋπολογισμού - δημόσιο χρέος Αξιολόγηση συνεπειών του δημοσίου χρέους: όχι μόνο το μέγεθος του δημοσίου χρέους αλλά και τους λόγους της αύξησής του. Αύξηση δημοσίου χρέους για επενδύσεις σε υποδομές (π.χ., σχολεία, νοσοκομεία, αεροδρόμια, αυτοκινητόδρομοι) σημαίνει δημιουργία κεφαλαίου που θα αυξήσει την παραγωγικότητα. Οι επόμενες γενιές θα κληρονομήσουν το χρέος αλλά και τις κεφαλαιουχικές υποδομές. Αύξηση δημοσίου χρέους για κάλυψη καταναλωτικών αναγκών του δημοσίου. Οι επόμενες γενιές θα κληρονομήσουν το χρέος χωρίς κεφαλαιουχικές υποδομές. 27

Έλλειμμα κρατικού προϋπολογισμού - δημόσιο χρέος Βιώσιμο (sustainable) είναι το επίπεδο του χρέους που επιτρέπει σε μια χώρα οφειλέτη να καλύψει τις τρέχουσες και μελλοντικές υποχρεώσεις εξυπηρέτησής του στο σύνολό τους, χωρίς την προσφυγή σε περαιτέρω ελάφρυνση ή αναδιάρθρωση του χρέους, αποφεύγοντας τη συσσώρευση καθυστερούμενων οφειλών, και το οποίο επιτρέπει ένα αποδεκτό επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης. Οι αναλύσεις βιωσιμότητας του χρέους γενικά πραγματοποιούνται στο πλαίσιο μεσοπρόθεσμων σεναρίων τα οποία περιλαμβάνουν κινδύνους της οικονομίας, αλλαγές σε συγκεκριμένους τομείς της οικονομικής πολιτικής κλπ. 28

Έλλειμμα κρατικού προϋπολογισμού - δημόσιο χρέος Oι προσδοκίες της αγοράς διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο. Αυτό το γεγονός αν είναι αρνητικό, με τη σειρά του, αυξάνει τα ασφάλιστρα κινδύνου του δημοσίου χρέους και μπορεί να το οδηγήσει να γίνει μη-βιώσιμο. Η διαχείριση των προσδοκιών γίνεται, επομένως, σημαντική: όταν οι χώρες είναι σε θέση να διαβεβαιώσουν τις αγορές σχετικά με τις μελλοντικές δημοσιονομικές πολιτικές, τότε είναι σε θέση να διατηρούν μεγαλύτερο επίπεδο χρέους. Ενισχύεται μέσα από την κατάρτιση μεσοπρόθεσμων δημοσιονομικών πλαισίων και την ύπαρξη ισχυρών δημοσιονομικών θεσμών, όπως η αποτελεσματική φορολογική διοίκηση και η αποτελεσματική διαχείριση των δαπανών. 29

Έλλειμμα κρατικού προϋπολογισμού - δημόσιο χρέος Τρόποι μείωσης του δημοσίου χρέους: δημιουργία υψηλών πρωτογενών πλεονασμάτων (μπορεί να απαιτεί συσταλτική δημοσιονομική πολιτική με όλες τις πιθανές συνέπειες για την οικονομία) ρυθμός μεγέθυνσης του πραγματικού ΑΕΠ υψηλότερος από το μέσο πραγματικό επιτόκιο δανεισμού του κράτους αύξηση της νομισματικής βάσης, η οποία αντιστοιχεί στη δημιουργία νέου χρήματος για τη χρηματοδότηση του δημοσίου ελλείμματος (χρηματοποίηση του χρέουςmonetization of the public debt) να κηρυχθεί ένα είδος χρεοκοπίας οπότε η χώρα δηλώνει αδυναμία να πληρώσει το χρέος της στο 100% της αξίας του 30

Έλλειμμα κρατικού προϋπολογισμού - δημόσιο χρέος Αποτελεσματική μείωση του δημοσίου χρέους ως προς το ΑΕΠ: Διεύρυνση παραγωγικής υποδομής μιας χώρας Εξασφάλιση υψηλού ρυθμού οικονομικής μεγέθυνσης Η μεγέθυνση θα αυξήσει τα έσοδα του κράτους χωρίς μεταβολή των φορολογικών συντελεστών και χωρίς αύξηση του ρυθμού πληθωρισμού. 31