Η ανάπτυξη της δημιουργικότητας του παιδιού μέσω της μουσικής αγωγής Ζωή Διονυσίου
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 10-2
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons
Μουσική και παιδί η μουσική αγωγή συμβάλλει θετικά σε πολλές πλευρές της προσωπικότητας του ανθρώπου βελτιώνει και αναπτύσσει δεξιότητες που αφορούν τον γνωστικό, ψυχοκινητικό και συναισθηματικοκοινωνικό τομέα ανάπτυξης του παιδιού θετική συσχέτιση ανάμεσα στη μουσική αγωγή και στις επιδόσεις του παιδιού, κυρίως στα μαθηματικά και τη γλώσσα η αγωγή που πατάει γερά στις τέχνες δημιουργεί «σχήματα» (patterns) στο μυαλό του παιδιού, που είναι χρήσιμα, αποτελεσματικά και επανέρχονται σε πολλές άλλες καταστάσεις στη ζωή του.
Δημιουργικότητα: ορισμοί «νοητικές διαδικασίες που οδηγούν σε λύσεις, ιδέες, εννοιολογήσεις, καλλιτεχνικές μορφές, θεωρίες ή παράγωγα που είναι μοναδικά και πρωτότυπα» (Reber, 1985 στο Σέργη, 1994: 52). «η ικανότητα του ατόμου να παράγει άφθονους και πρωτότυπους τρόπους αντιμετώπισης και οργάνωσης υλικού» (Fontana, 1996: 166).
Έννοιες που σχετίζονται με τη Δημιουργικότητα Αποκλίνουσα σκέψη: η ικανότητά μας να παράγουμε μεγάλο αριθμό πιθανών λύσεων σε ένα δεδομένο πρόβλημα και ιδιαίτερα σε προβλήματα που δεν έχουν μία και μοναδική απάντηση (Fontana, 1996: 163-164). Αντίθετα, η συγκλίνουσα σκέψη είναι το είδος σκέψης όπου υπάρχει μόνο μία, κοινή, παραδεκτά σωστή απάντηση στο κάθε θέμα. «Η δημιουργικότητα είναι μια λειτουργία έμφυτη σε κάθε άτομο, που όμως χρειάζεται το κατάλληλο περιβάλλον και τη σωστή καθοδήγηση για να καλλιεργηθεί και να ασκηθεί με επιτυχία» (Σέργη, 1994: 87). Φαντασία: μήτρα της δημιουργικής σκέψης, ο τόπος όπου γεννιούνται νέες ιδέες.
Στάδια της δημιουργικής πράξης α) η προετοιμασία ή προπαρασκευή, κατά την οποία το άτομο εντοπίζει και εξερευνά το πρόβλημα, β) η επώαση, όπου η σκέψη απαλλαγμένη από τη λογική κινείται ελεύθερα δια μέσου των συσσωρεμένων γνώσεων του ατόμου, γίνεται εσωτερική επεξεργασία της σκέψης στο προσυνηδειτό ή ασυνείδητο. Είναι η φάση του «κοιμάμαι πάνω στο πρόβλημα». γ) η έμπνευση ή έλλαμψη, που αλλιώς είναι η φάση του «εύρηκα» δ) η επαλήθευση ή αξιολόγηση, όπου η νέα ιδέα αξιολογείται και τελικά εκτελείται (Fontana, 1996: 168, Παρασκευόπουλος, 2004: 41-42, Παρασκευόπουλος: 1985).
Παράγοντες που συμβάλλουν στο να γίνει μια δραστηριότητα δημιουργική: Ο συνδυασμός στοιχείων, μια συσχέτιση ανόμοιων στοιχείων, ιδεών και διαδικασία συναρμολόγησης αυτών των στοιχείων ή γεγονότων σε νέους συνδυασμούς. Η υπάρχουσα σύγκρουση: νοητική σύγκρουση, με προσωρινή ένταση ή αναστάτωση, η οποία, όπως υποστηρίζουν οι φροϋδιστές και πολλοί ψυχολόγοι είναι προϋπόθεση για τη δημιουργική εμπειρία. Η ανάγκη επίλυσης του προβλήματος. Προτού αρχίσει η διαδικασία πρέπει να είναι υπαρκτή η ανάγκη για δημιουργία, να προηγείται συνδυασμός στοιχείων που συνήθως θεωρούνται ανεξάρτητα και ανόμοια μεταξύ τους και συναρμολόγησή τους σε νέες σχέσεις. Το περιβάλλον ως κίνητρο, που δημιουργεί τις προϋποθέσεις για εξερεύνηση και πειραματισμό. (Σέργη, 1994: 53-56).
Χαρακτηριστικά δημιουργικών ατόμων Εκδηλώνουν ευαισθησία για όσα συμβαίνουν γύρω τους και έχοντας τις «κεραίες» των αισθήσεών τους μονίμως τεντωμένες, δέχονται πολλά ερεθίσματα, αντιλαμβάνονται ασήμαντες για άλλους λεπτομέρειες και διαβλέπουν πρωτόγνωρες σχέσεις, επιπτώσεις και συνέπειες ακόμα και στα συνήθη φαινόμενα που βλέπουν γύρω τους. Έχουν μια εποικοδομητική δυσαρέσκεια, σκεπτικισμό και επικριτική στάση για όσα συμβαίνουν γύρω τους Εκδηλώνουν μια σχετική αδιαφορία προς το κοινώς παραδεκτό, τολμούν να διαφέρουν από τους άλλους, να παίρνουν ρίσκα και να αδιαφορούν για τις στερεότυπες λύσεις και καθιερωμένες σωστές συμπεριφορές. Εκδηλώνουν ένα επιπόλαιο ενθουσιασμό, μια παιδιάστικη αφέλεια. Έχουν πηγαίο χιούμορ, αντιμετωπίζουν τη ζωή με αισιόδοξη διάθεση και προσπαθούν να ανακαλύψουν σχέσεις σε κοινά πράγματα που φαίνονται ασύνδετα μεταξύ τους (Παρασκευόπουλος, 2004: 43-45).
Ανασταλτικοί παράγοντες στη δημιουργικότητα Η απόλυτη κυριαρχία της λογικής, οι προηγούμενες συνήθεις, η έλλειψη εμπιστοσύνης στις ικανότητές μας, ο φόβος σφαλμάτων και γελοιοποίησης οι κοινωνικές πιέσεις για συμμόρφωση (Παρασκευόπουλος, 2004: 46-48).
Προτάσεις για δημιουργικότητα στην εκπαίδευση Ο δάσκαλος να μπορεί να διακρίνει το χαρισματικό παιδί μέσα στην τάξη του και να το βοηθάει με κάθε τρόπο. Η δημιουργικότητα είναι έμφυτη ικανότητα που υπάρχει σε όλους τους ανθρώπους και μπορεί να αυξηθεί με κατάλληλη αγωγή και άσκηση. Το παιδί πρέπει να έχει πλούσιες, δυνατές και βαθιές εμπειρίες. Το παιχνίδι, ο συναγωνισμός, η απόκτηση εμπειριών, τα πνευματικά παιχνίδια και οι τέχνες βοηθούν τα παιδιά σημαντικά στην ανάπτυξη της δημιουργικότητας. Ένα πλούσιο σε ερεθίσματα εκπαιδευτικό περιβάλλον μπορεί να συμβάλλει καθοριστικά στην αύξηση της δημιουργικής σκέψης των παιδιών. Τρόπος σκέψης, διαλεκτικός τύπος διδασκαλίας που κάνει χρήση της παρατήρησης, της αμφισβήτησης, της συζήτησης και μοιάζει με τη μαιευτική του Σωκράτη (Abercrombie, 1986). Να οργανώνονται και να εφαρμόζονται εκπαιδευτικές παρεμβάσεις δημιουργικότητας με τους μαθητές είτε ως χωριστό μάθημα είτε ως δραστηριότητες ενταγμένες στην ύλη των διδασκόμενων μαθημάτων.
Δημιουργικότητα στη μουσική αγωγή: σύντομη ιστορική επισκόπηση 1920-1940: Satis Coleman. Έμφαση στη μουσική εμπειρία και στη δημιουργία μουσικής. 1940-1960: δημιουργικότητα του ατόμου, έμφαση στις δραστηριότητες που συμβάλλουν στη μουσική και προσωπική ανάπτυξη του παιδιού. 1960-1980: συνθήκες, πορεία διδασκαλίας και μάθησης, έμφαση στη διδασκαλία ως ανακάλυψη, δασκαλοκαθοδηγούμενες δραστηριότητες. Kodaly, Orff, Dalcroze. χρήση ηχητικών πειραματισμών, αυτοσχεδιασμού σύνθεσης και μουσικής τεχνολογίας (Schaffer, Self, Paynter, Meyer- Denkman).
Σύγχρονη έρευνα για τη δημιουργικότητα Ανάπτυξη της μουσικής φαντασίας. Μοντέλα δημιουργικής σκέψης: ανάπτυξη ικανοτήτων κατανόησης, εκτέλεσης και πρωτότυπης μουσικής σκέψης. Τρόποι μέτρησης της δημιουργικής συμπεριφοράς. Swanwick & Tillman (1986): Μέτρηση και κατάταξη συνθέσεων 700 παιδιών. 0-4 ετών: υλικά, 4-9: έκφραση, 10-15: φόρμα, 15 και μετά: αξία. Παρατήρηση της δημιουργικής μουσικής συμπεριφοράς των παιδιών σε φυσικό περιβάλλον: 0-5 ετών: αυτοσχέδια ρυθμικά και μελωδικά μοτίβα. 6-10 ετών: αναμενόμενη δομή, τονικότητα, μέτρο, μιμούνται τη μουσική του περιβάλλοντός τους 10 ετών και μετά: αποκτούν αίσθηση του σωστού και λάθους, κανόνες παρά πρωτοτυπία και εξερεύνηση.
Δημιουργικότητα και μουσικές δραστηριότητες Κατασκευή και χρήση απλών μουσικών οργάνων Τραγούδι Δημιουργία τραγουδιών ή ρυθμικών στίχων Χορός και εκφραστική κίνηση Δραματοποίηση με μουσική Ρυθμική επεξεργασία Μελωδική επεξεργασία Πειραματισμός, αυτοσχεδιασμός και σύνθεση Ομαδική και ατομική εκτέλεση μουσικής Επένδυση ιστοριών και παραμυθιών με ήχους Δημιουργία ηχοεικόνων και ηχοϊστοριών Συνδυασμός μουσικής με άλλες τέχνες.
Ακρόαση μουσικής Σημασία της ενεργητικής ακρόασης: ακρόαση σε συνδυασμό με ενεργή συμμετοχή των παιδιών. Ρυθμός (περπάτημα στο ρυθμό του μέτρου ή της μελωδίας, ρυθμικές κινήσεις με το σώμα) Κίνηση (ελεύθερη, επί τόπου, μιμητική) Χορός (ελεύθερα, οργανωμένα) Συνδυασμός με άλλες τέχνες (ζωγραφική, γλυπτικές, λογοτεχνία, ποίηση) Δραστηριότητες παρατήρησης, ακουστικής αντίληψης και αναγνώρισης χαρακτηριστικών του ήχου και της μουσικής. Δραματοποίηση, θεατρικό παιχνίδι, εκτέλεση μουσικών αποσπασμάτων. Έμπνευση για αυτοσχεδιασμό και σύνθεση.
Εκτέλεση μουσικής Δραστηριότητες που εμπεριέχουν το ρυθμό και την κίνηση δρουν καταλυτικά στην καλύτερη εκτέλεση της μουσικής, τόσο στο τραγούδι, όσο και στην εκτέλεση οργάνων. Ανάλυση μουσικής που εκτελείται ατομικά ή ομαδικά Δραματοποίηση, Δημιουργική ενοργανώση και ενορχήστρωση, Να προηγείται ή να έπεται ενεργητική ακρόαση. Γραφικές παρτιτούρες και άλλες δραστηριότητες γραφής και ανάγνωσης, Ταυτόχρονη ακρόαση.
Αυτοσχεδιασμός και σύνθεση μουσικής Ηχητικοί πειραματισμοί - αυτοσχεδιασμός - σύνθεση Όλες οι δραστηριότητες προτείνονται να εκτελούνται από τη φωνή και διάφορα όργανα, ατομικά και ομαδικά. Χρήση τεχνικών όπως η μίμηση, οι διαφοροποιήσεις, η χρήση ερώτησης-απάντησης, κανόνα, η συζήτηση μετά από κάθε δημιουργία. Μελοποιήσεις στίχων, κατασκευή εικοεικόνων, ηχοϊστοριών, δραματοποίηση σύνθεσης των παιδιών, επένδυση μουσικών παραμυθιών με ήχους, κατασκευή αυτοσχέδιων οργάνων.
Δάσκαλος και γονείς αρωγοί στη δημιουργική έκφραση του παιδιού να παρέχουν ευκαιρίες για δημιουργική συμπεριφορά στην τάξη και στο σπίτι, να δίνουν κίνητρα στα παιδιά για διεύρυνση της φαντασίας τους και δραστηριοποίηση, να αξιοποιούν τις ιδέες των παιδιών, να τα βοηθούν (είτε περιμένοντας είτε παρακινώντας τους) να ανακαλύψουν τη διαδικασία της λύσης δείχνοντας για παράδειγμα σεβασμό στις ασυνήθιστες ερωτήσεις, ιδέες, και λύσεις των παιδιών. να ανταμείβουν τα δημιουργικά επιτεύγματα των παιδιών, κυρίως μέσω ανάλογων συμπεριφορών και προσπαθώντας να έχουν οι ίδιοι δημιουργική επικοινωνία με τα παιδιά. Να εμφυσήσουν στο παιδί αρετές, όπως η αυτοπειθαρχία, η υπομονή, η επιμονή και η επιθυμία της συνεχούς προσπάθειας,
Επίλογος Η δημιουργικότητα ενυπάρχει στη φύση και στον άνθρωπο. Μέσω της δημιουργικότητας και της φαντασίας, το παιδί οπλίζεται με τα απαραίτητα εφόδια για να δημιουργήσει τις συνήθειες ή «σχήματα» στο μυαλό του, που τον βοηθούν στη δημιουργία της σχέσης του με τη μουσική και με όλα τα άλλα μαθήματα. Το να γίνουν τα παιδιά εκτελεστές μουσικής, να μάθουν να τραγουδούν ή να παίζουν μουσικά όργανα, είναι ένα βασικό κομμάτι της μουσικής αγωγής. Αλλά το πιο σημαντικό, ίσως, είναι να αγαπήσουν τη μουσική, να μάθουν να συνδιαλέγονται με δημιουργικούς τρόπους μαζί της, να χτίσουν «προσωπικές σχέσεις με τη μουσική».