ΣΦΡΑΓΙΔΕΣ ΚΑΙ ΣΦΡΑΓΙΣΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΣΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ 3Η ΧΙΛΙΕΤΙΑ Π.Χ.

ΣΦΡΑΓΙΔΕΣ ΚΑΙ ΣΦΡΑΓΙΣΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΣΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ 3Η ΧΙΛΙΕΤΙΑ Π.Χ. ΜΑΣΤΡΟΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ ΛΑΜΠΡΟΣ ΕΞΑΜΗΝΟ:6 Ο ΑΡΙΘΜΟΣ ΜΗΤΡΩΟΥ:10114

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Εισαγωγή 2. Παρουσίαση των σφραγιστικών ευρημάτων Ι) Νησιά του Βορείου Αιγαίου-Τρωάδα α) Λήμνος β) Λέσβος γ) Χίος δ) Σαμοθράκη ε) Σκύρος στ) Τροία ΙΙ) Κυκλάδες α) Νάξος β) Κέα γ) Σύρος δ) Ίος ε) Αμοργός στ) Αστυπάλαια 3. Ερμηνευτικές προσεγγίσεις της σφραγιστικής δραστηριότητας 4. Συμπεράσματα 5. Βιβλιογραφία 6. Εικόνες 1

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η κατασκευή σφραγίδων και η συνακόλουθη σφράγιση αντικειμένων συνιστούν μια εξαιρετικά διαδεδομένη πρακτική παλαιόθεν γνωστή και με χαρακτηριστική συνέπεια -σχεδόν- αδιαλείπτως συνεχιζόμενη στο πέρασμα των αιώνων μέχρι τις ημέρες μας. Στον ελλαδικό χώρο η παραγωγή σφραγίδων, πήλινων ή λίθινων και διακοσμημένων με γεωμετρικά συνήθως θέματα, πιστοποιείται ήδη από την Αρχαιότερη Νεολιθική περίοδο (δεύτερο μισό της 7ης χιλιετίας-αρχές 6ης χιλιετίας π.χ.) 1. Ελλείψει σφραγιστικών ενδείξεων τεκμαίρεται ότι ο προορισμός τους δεν ήταν η σφράγιση αλλά έχει προταθεί η σύνδεσή τους με πρακτικές που αφορούν τη σήμανση και διακόσμηση με χρώμα υφασμάτων/δερμάτων, η χρήση τους ως συστημάτων μέτρησης, ο ρόλος τους ως κοσμήματα ή γενικότερα ως σύμβολα κύρους 2. Στα ολοένα και πυκνότερα επαναλαμβανόμενα διακοσμητικά τους μοτίβα φαίνεται να αντανακλάται μια -ίσως λανθάνουσα- λειτουργία ενσωμάτωσης και αναγνώρισης συμβολισμών και νοημάτων ενώ υποστηρίζεται ότι οι νεολιθικές σφραγίδες τροφοδότησαν με γόνιμα στοιχεία και σταθερά σημεία αναφοράς την τέχνη της σφραγιδογλυφίας της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού έστω κι αν αυτή η συνέχεια δεν είναι απόλυτα ορατή στα αρχαιολογικά στρώματα (εικ. 1). Στον πολιτισμό της Πρωτομινωικής Κρήτης θα σημειωθεί ακμή της σφραγιδογλυφίας, ενώ χαρακτηριστικά από εκεί προέρχεται το αριθμητικά μεγαλύτερο σύνολο σφραγίδων του ελλαδικού χώρου της 3ης χιλιετίας π.χ. Τα υλικά κατασκευής τους ήταν το οστό, το ελεφαντοστό ή και ο λίθος (εντόπιος οφίτης, στεατίτης), ενώ τα διακοσμητικά τους μοτίβα είναι κατά κύριο λόγο γεωμετρικά, χωρίς να σπανίζουν απεικονίσεις ανθρώπων, ζώων ή φυτών. Οι κρητικές σφραγίδες, ενίοτε κατασκευασμένες από πολύτιμα υλικά είχαν έντονα κτερισματική χρήση, ενώ διαφορετική παρουσιάζεται η εικόνα στον ηπειρωτικό ελλαδικό και λοιπό νησιωτικό χώρο με την πλειονότητα των ευρημάτων να προέρχεται από ανεσκαμμένους οικισμούς. Τόσο, πάντως, στην Κρήτη όσο και στην ηπειρωτική Ελλάδα είναι δεδομένη και διαδεδομένη η χρήση σφραγίδων για σφράγιση, όπως τεκμαίρεται από πολλά σφραγιστικά αποτυπώματα 3. Οι Πρωτοελλαδικές σφραγίδες ομοιάζουν με τις αντίστοιχες κρητικές, αν και εδώ συνηθέστερα είναι τα ευτελή υλικά κατασκευής. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά είναι τα πήλινα σφραγίσματα αποθηκευτικών αγγείων και ξύλινων κιβωτίων από την κατεστραμμένη από πυρκαγιά Οικία των Κεραμέων στη Λέρνα της Αργολίδας (εικ. 2). Περίπου 124 σφραγίσματα -με γεωμετρικά και φυτικά μοτίβα- πάνω σε κομμάτια πηλού με τα αποτυπώματα 70 διαφορετικών σφραγίδων έχουν θεωρηθεί μάρτυρες ενός συστήματος διαχείρισης αποθηκευτικών χώρων και δοχείων και ελέγχου της πρόσβασης σε ορισμένα αγαθά, μια διοικητική πρακτική που έχει τις ρίζες της στην Εγγύς Ανατολή. Τα αρχικά ευάριθμα σφραγιστικά ευρήματα από το νησιωτικό Αιγαίο είχαν παλαιότερα οδηγήσει σε εκτιμήσεις για ιδιαιτερότητα των νησιωτικών κοινωνιών 4, νεότερες όμως ενδείξεις προσφέρουν μια πιο διαυγή εικόνα η οποία φαίνεται να είναι σε απόλυτη ακολουθία με τον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο. Ο αριθμός σφραγίδων και 1 Θεοχάρης 1981, σελ 66-67 2 Υφαντίδης 2010, σελ 143-152. Βλαχόπουλος 2017, σελ 548, υποσημείωση 40. 3 Αγγελοπούλου 2005 σελ 224-225 4 Zachos - Dousougli 2008, σελ 85 2

σφραγισμάτων παραμένει συγκριτικά μικρός, αλλά η χρήση τους φαίνεται να είναι γενικευμένη σε μεγάλο γεωγραφικό ορίζοντα. Οι νησιωτικές σφραγίδες βρίσκουν ακριβή παράλληλα στον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο αλλά είναι εμφανής και η επίδραση από το χώρο της Εγγύς Ανατολής, ενώ χαρακτηριστική είναι η μεγάλη δημοφιλία ενός συγκεκριμένου γραμμικού μοτίβου της σφραγιστικής επιφάνειας, αυτό του σταυρού με ενάλληλες γωνίες στα τεταρτοκύκλιά του, το οποίο συναντάται εδώ σε αρκετά παραδείγματα. Με την παρούσα εργασία θα επιχειρηθεί μια συνοπτική παρουσίαση των σφραγιστικών ευρημάτων από το χώρο του νησιωτικού Αιγαίου, με τα νησιά του Βορείου Αιγαίου -μαζί με το χώρο της Τρωάδας- να παρουσιάζονται σε χωριστή ενότητα, ακολουθούμενη από εκείνη για τα νησιά των Κυκλάδων, ενώ θα εκτεθεί και ο γενικότερος προβληματισμός και οι ερμηνευτικές προσεγγίσεις για το ρόλο και τη λειτουργία που εξυπηρετούσε η πρακτική της σφράγισης. 2. ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΣΦΡΑΓΙΣΤΙΚΩΝ ΕΥΡΗΜΑΤΩΝ Ι). Νησιά του Βορείου Αιγαίου-Τρωάδα α) Λήμνος Η ανασκαφική έρευνα στην Πολιόχνη έχει προσφέρει -σχετική- πληθώρα ευρημάτων. Όλες οι φάσεις του οικισμού της Πρωτοχαλκής Εποχής αντιπροσωπεύονται από σφραγιστικά ευρήματα (εικ. 3α). Από τις επτά σφραγίδες οι τρεις ανάγονται στην Κυανή περίοδο, μία από το χώρο του λεγόμενου Βουλευτηρίου, από την αυλή και πλησίον του νοτιοδυτικού τομέα των τειχών αντίστοιχα, μία στην Πράσινη από το δωμάτιο 864, δύο στην Ερυθρή από τα οικοδομικά τετράγωνα XII- XIII και από τα δωμάτια 841-49 5 και από την Κίτρινη σφράγισμα επάνω σε πίθο από το δωμάτιο 622 και μία πιθανότατα εισηγμένη, βορειο-συριακού τύπου. Με υλικό κατασκευής τον πηλό, το χαλκό και ελεφαντόδοντο, φέρουν γεωμετρικά σχήματα στις σφραγιστικές τους επιφάνειες όπως το πλέγμα, μοτίβο του σταυρού με συστήματα γωνιών στα τεταρτοκύκλια, ενάλληλους ρόμβους, κυματοειδή σχέδια και άλλα γραμμικά μοτίβα. Οι σφραγίδες φέρουν λαβές με οπή εξαιρουμένης της μεταλλικής σφραγίδας της κόκκινης περιόδου που αποτελεί ένα από τα πρωιμότερα δείγματα σφραγιστικών δαχτυλιδιών από το χώρο του Αιγαίου (εικ. 3β). Μοναδικό εύρημα συνιστά ο κυλινδρικός σφραγιδόλιθος από ελεφαντοστό (εικ. 3γ). Με ύψος τα 5 εκ. και ασυνήθιστη οπή για ανάρτηση φαίνεται να έχει ανατολική επίδραση έστω κι αν δεν έχει ακριβή παράλληλα στην Εγγύς Ανατολή 6. Στη δυτική πλευρά του νησιού, στον προϊστορικό οικισμό της Μύρινας και σε χρονολογική φάση που αντιστοιχεί με την Πράσινη Πολιόχνη εντοπίστηκε σφράγισμα με διακόσμηση ενάλληλων ατράκτων και δυσδιάκριτα ίχνη σχοινιού στην οπίσθια επιφάνειά του (εικ 3δ) 7. β) Λέσβος Στον πρωτοαστικό οικισμό της Θερμής της Λέσβου και από την ανασκαφή της Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολής απαντά μεταλλική (από χαλκό ή μπρούντζο) 5 Branigan 1976, 157-166 6 Μπουλώτης 1997, σελ 116-17. Renfrew 2006, σελ 377 7 Ντόβα 2003, 101-119 3

σφραγίδα της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού με πηνιόσχημη λαβή φέρουσα το διακοσμητικό μοτίβο του σταυρού στο σφραγιστικό της δίσκο (εικ. 4) 8. γ) Χίος Από τις περιόδους V, IV ή II και VII αντίστοιχα από τον προϊστορικό οικισμό στο Εμποριό της Χίου προέρχονται πήλινη σφραγίδα με το εξαιρετικά διαδεδομένο θέμα του angle-filled cross (εικ. 5), τμήμα μιας άλλης από το ίδιο υλικό και σφράγισμα σε κομμάτι πηλού 9. δ) Σαμοθράκη Στον προϊστορικό οικισμό Μικρό Βουνί στη νοτιοδυτική ακτή της Σαμοθράκης διαπιστώνεται σφραγιστική δραστηριότητα της Πρωτοχαλκής Εποχής (εικ. 6) με την παρουσία σε σφραγίδα και σε σφράγισμα του γραμμικού μοτίβου του σταυρού με συστήματα γωνιών στα τεταρτοκύκλια 10. ε) Σκύρος Στον τειχισμένο οικισμό που ανασκάφηκε στο Παλαμάρι της Σκύρου και από τη φάση Παλαμάρι Ι που αντιστοιχεί στη δεύτερη Πρωτοχαλκή περίοδο έχει διαπιστωθεί η ύπαρξη τριών σφραγιστικών ευρημάτων (εικ. 7). Πήλινο σφράγισμα, ενσφράγιστη λαβή και έτερο πήλινο ενσφράγιστο κυλινδρικό αντικείμενο (διάτρητο βάρος) μήκους 7,5 εκ. και μέγιστης διαμέτρου 7,2 εκ. Στις δύο τελευταίες περιπτώσεις η ύπαρξη του τόσο συνήθους σχεδίου του σταυρού με ενάλληλες γωνίες απηχεί ενδεχομένως μια σύνθετη μορφή κοινωνικής οργάνωσης στο Αιγαίο, για την οποία θα γίνει λόγος παρακάτω. Από τη φάση Παλαμάρι ΙΙ που είναι χρονολογικά αντίστοιχη με τη φάση του Καστριού δύο πήλινες σφραγίδες είναι αδιάψευστα τεκμήρια επαφών με άλλες περιοχές του Αιγαίου. Η πρώτη, μήκους 5,5 εκ., διάτρητη με εγχάρακτη διακόσμηση στιγμών, ευθύγραμμων και καμπυλόγραμμων θεμάτων ομοιάζει με την αντίστοιχη κυλινδρική της Πράσινης περιόδου της Πολιόχνης και ενδεχομένως να είναι το αποτέλεσμα προσπάθειας αναπαράγωγής της -με τρόπο ίσως επαρχιακό- ενώ η δεύτερη, πυραμιδόσχημη, βρίσκει ασφαλή παράλληλα στην Τροία 11. στ) Τροία Σφραγίδες είναι γνωστές ήδη από την ανασκαφή του Schliemann στην Τροία. Από τη φάση ΙΙΙ (εικ. 8α) υπάρχουν αντιπροσωπευτικά παραδείγματα πήλινων σφραγίδων στις οποίες κυριαρχούν παραλλαγές του μοτίβου του σταυρού ή και άλλα γραμικά σχέδια ή απλές τελείες ενώ στη φάση ΙV (εικ. 8β) συναντάται και σφραγίδα με φυτικά θέματα 12. 8 Branigan 1976, σελ 158-161 9 Hood 1982, 625-627 10 Βλαχόπουλος 2017, σελ 548. Relaki 2009, σελ. 358 11 Παρλαμά 2007, σελ 36-38. Χατζηπούλιου 1997, σελ. 357-361 12 Schliemann 1976, σελ 415,561 4

ΙΙ). Κυκλάδες α) Νάξος Από τη Νάξο προέρχονται σημαντικά τεκμήρια για τη σφραγιστική πρακτική στις Κυκλάδες της 3ης χιλιετίας π.χ αν και ο αριθμός τους παραμένει δυσανάλογα μικρός σε σύγκριση με την έκταση και τον πλούτο των νεκροταφείων μπορεί, ωστόσο, ενδεχομένως να αποδοθεί στην έκταση των λαθρανασκαφών που στέρησαν πολλά ανασκαφικά δεδομένα από τη γνώση μας. Ιδιαίτερης σημασίας για τη γενικότερη κατανόηση της σφραγιστικής πρακτικής στο χώρο του Αιγαίου είναι τα ευρήματα από το σπήλαιο του Ζα, χρονολογούμενα στην Πρωτοκυκλαδική ΙΙΒ ή ΙΙΙΑ περίοδο. Εννέα σφραγίσματα με επτά διαφορετικά διακοσμητικά μοτίβα αποτυπωμένα πάνω σε μάζες πηλού, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις στα μεγαλύτερα από τα κομμάτια πηλού έχουν επισημανθεί πολλαπλές αναπαραστάσεις του ίδιου μοτίβου, συνήθως αποτυπωμένες από δύο έως τέσσερις φορές (εικ. 9α,β). Τα διακοσμητικά σχέδια είναι όλα γραμμικά και συναντώνται κύκλοι, τρίγωνα και ρόμβοι, σταυρόσχημα μοτίβα και συστήματα σπειρών. Επιπλέον στο ίδιο στρώμα των ανασκαφών του σπηλαίου βρέθηκε πήλινη κωνική σφραγίδα με λαβή διαμέτρου 3 εκ., διακοσμημένη με σειρά από τελείες και δύο παράλληλες εγκοπές. Όπως είναι ήδη γνωστό και κατ' αναλογία αντίστοιχων ευρημάτων από τον ελλαδικό ή το χώρο της Εγγύς Ανατολής ενσφράγιστα κομμάτια πηλού εφαρμοσμένα στο χείλος των πήλινων αγγείων, ξύλινων κιβωτίων ή ακόμα και σε πόρτες, είχαν ως λειτουργία την ασφάλιση του περιεχομένου τους και συνακόλουθα αποτρεπτική της διαρπαγής τους. Αποκλειομένης της παρουσίας θυρών στο σπήλαιο τα σφραγίσματα από πηλό ήταν τοποθετημένα είτε σε πήλινα αγγεία ή σε ξύλινα κιβώτια/καλάθια, με πιθανότερη την εκδοχή της σφράγισής τους εντός του χώρου του σπηλαίου. Μείζονος σημασίας αποβαίνει το ερώτημα για το εύρος των κοινωνικών και οικονομικών μεγεθών που σχετίζονται με την ενδεχόμενη διοχέτευση των σφραγισμένων αγαθών. Εάν τα ενσφράγιστα αγγεία/κιβώτια ήταν αποκλειστικής χρήσης από την παρακείμενη στο σπήλαιο κοινωνική ομάδα η πρακτική της σφράγισης έχει συνδεθεί με την πρόθεση του ιδιοκτήτη να ταυτοποιήσει και συνακόλουθα να προστατέψει το περιεχόμενό τους. Διαφορετικά σφραγίσματα ενδεχομένως συνδέονται με διαφορετικούς ιδιοκτήτες, όπως έχει υποστηριχτεί και για αντίστοιχα σφραγίσματα από τη Λέρνα της Αργολίδας, η οποία ενδεχομένως να υπείχε τη θέση εμπορικού σταθμού, μια δυνατότητα υποτεθείσα και για το σπήλαιο του Ζα. Στην περίπτωση που η λειτουργία των σφραγίδων είχε πολύ ευρύτερους αποδέκτες εξετάζεται η ακόμα πιο έντονη διοικητική λειτουργία των σφραγίδων, η γενίκευση της οποίας σε ευρύτερο γεωγραφικό χώρο προσκρούει βέβαια στην ανυπαρξία ενισχυτικών ευρημάτων. Σε κάθε πάντως περίπτωση εάν δεχτεί κανείς το συσχετισμό των πρακτικών σφράγισης με την ύπαρξη μιας πιο σύνθετης κοινωνικής ιεραρχίας τότε τα σφραγίσματα από το σπήλαιο του Ζα οπωσδήποτε και υποδεικνύουν την αναθεώρηση της άποψης για υποτονική χρήση των σφραγίδων στις Κυκλάδες και την αναζήτηση νέων δρόμων ερμηνείας 13. Στην Οικία Α του Υστεροελλαδικού οικισμού της Γρόττας βρέθηκε στα 1950 πήλινη σφραγίδα η οποία όμως με απόλυτη ασφάλεια χρονολογείται στην 3η χιλιετία π.χ. (εικ 9γ). Η παρουσία της στον Υστερόχαλκο οικισμό πιθανόν να συνδέεται με την κειμηλιακή, ως τεκμηρίου προγονικής αναφοράς, χρήση της χωρίς να αποκλείεται και 13 Zachos- Dousougli 2008 5

η -παράλληλη- δυνατότητα αξιοποίησης της σφραγιστικής της ιδιότητας. Η και αλλού διαπιστωμένη πάντως προσκόλληση σε πολύ παλαιότερα επιχώρια καλλιτεχνικά πρότυπα δεν αποκλείεται να συνδέεται με μια συνειδητή προσπάθεια τονισμού μιας ιδιαιτερότητας και «αυτοχθονίας» των κυκλαδικών κοινωνιών της Ύστερης Χαλκοκρατίας με σημείο αναφοράς το παρελθόν. Η σφραγίδα, κωνικού σχήματος με λαβή πηνιόσχημη, που φέρει κυκλική διάτρηση, είναι κατασκευασμένη από ντόπιο χονδρόκοκκο πηλό και έχει ύψος 3,2 εκ., διάμετρο 3 εκ. και το ύψος της λαβής της είναι 1,8 εκ. Στη σφραγιστική της επιφάνεια αναπτύσσονται τεταρτοκύκλια σταυρού με ανά μία ενάλληλη προς αυτά γωνία στο εσωτερικό τους 14. Στον τάφο Ι των Απλωμάτων της Νάξου βρέθηκε μολύβδινή (ή αργυρή) σφραγίδα μήκους 6,2 εκ. και με διάμετρο δίσκου 1,5 εκ. με κυλινδρικό επίμηκες στέλεχος που καταλήγει σε διακοσμημένο από τρίφυλλα κοσμήματα σε στήλες σφραγιστικό δίσκο, ενώ διαθέτει πεπλατυσμένη απόληξη με τριγωνική νεύρωση στο άλλο άκρο (εικ. 9δ). Τα τρίφυλλα κοσμήματα στο δίσκο είναι ίσως σχηματισμένα με χύτευση και όχι με χάραξη. Η μοναδική τόσο για το σχήμα της όσο και για το υλικό κατασκευής της αυτή σφραγίδα αποτελούσε αντικείμενο ιδιαίτερης αξίας, ενδεχομένως συμβολικής ενώ έχει επισημανθεί η ομοιότητά της με τις χάλκινες «σπάτουλες» ή σπάθες αβέβαιης λειτουργίας από το νεκροταφείο Χαλανδριανής Σύρου 15. Από την περιοχή, τέλος, του Χειμάρρου στην κεντρική Νάξο είναι γνωστή πυραμιδοειδής σφραγίδα από ανοιχτόχρωμο πρασινωπό λίθο, διακοσμημένη από έξι αλληλοσυνδεόμενες σπείρες, σύνηθες διακοσμητικό μοτίβο της Πρωτοκυκλαδικής κεραμικής αλλά και βραχογραφιών της εποχής (εικ. 9ε) 16. β) Κέα Από τον αρχαιολογικό χώρο της Αγίας Ειρήνης στην Κέα προέρχεται το μεγαλύτερο σώμα σφραγισμάτων από το νησιωτικό Αιγαίο της 3ης χιλιετίας. Τουλάχιστον 40 διαφορετικά σφραγιστικά θέματα και συνολικά 69 σφραγίσματα, χρονολογούμενα τα περισσότερα στις αρχικές φάσεις της Πρωτοχαλκής ΙΙ περιόδου και άρα προγενέστερα εκείνων της Λέρνας, προέρχονται κατά πλειονότητα από ενσφράγιστες πήλινες εστίες, ενώ στις υπόλοιπες περιπτώσεις τα σφραγίσματα σημαίνουν αγγεία. Μεγάλη και η ποικιλία των διακοσμητικών τους μοτίβων, τα οποία και συμβατικά διακρίνονται σε όσα θεωρήθηκαν περισσότερο αντιπροσωπευτικά για το χώρο των Κυκλάδων (15 εξ αυτών) και σε εκείνα που απηχούν διακοσμητικές τάσεις τον ηπειρωτικό και λοιπό νησιωτικό χώρο (τα υπόλοιπα 25). Σειρά ομόκεντρων κύκλων, σπείρες, παραλλαγές σταυρόσχημων μοτίβων, ενάλληλοι ρόμβοι, μαιανδροειδή σχήματα αλλά και απεικονίσεις ζώων και εντόμων προσφέρουν ένα πολύ πλούσιο corpus, οπωσδήποτε μοναδικό για το Αιγαίο της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού (εικ. 10α-γ). Η σφράγιση των σταθερών και κινητών μονάδων του νοικοκυριού φαίνεται να εξυπηρετεί κάτι περισσότερο από απλούς διακοσμητικούς λόγους και μπορεί να συνδέεται με την συμβολική σήμανση συγκεκριμένων ατόμων ή οικογενειών στην κοινότητα στα πλαίσια τελετουργικών γευμάτων στις μνημειωδών διαστάσεων εστίες (εικ. 10δ). Αντιστοίχως η παραλλαγή σφραγιστικών μοτίβων μπορεί να υποδηλώνει άλλες ενδοκοινοτικές, ενδεχομένως συγγενικές διασυνδέσεις, ενώ η σφράγιση των αγγείων κατ αναλογία μπορεί να απηχεί κάποιο αντίστοιχο νόημα ή να είναι δηλωτική της ιδιοκτησίας ή του περιεχομένου των αγγείων. Χωρίς να προκύπτει 14 Βλαχόπουλος 2017 15 Βλαχόπουλος 2017, σελ 551. Σταμπολίδης 2016, σελ 223 16 Βλαχόπουλος 2017, σελ 551 6

sensu stricto διοικητική λειτουργία των ανωτέρω σφραγισμάτων ενισχύεται σε κάθε περίπτωση η υπόθεση της συμβολικής τους χρήσης στα πλαίσια της κοινότητας 17. γ) Σύρος Στον σχεδόν πλήρως ανεσκαμμένο οικισμό Καστρί της Σύρου συναντάται πάλι το ιδιαίτερα προσφιλές θέμα του σταυρού με ενάλληλες γωνίες στα τεταρτοκύκλια αποτυπωμένο σε χείλη εστιών 18. δ) Ίος Στον ιδιαίτερα εκτεταμένο και καλοδιατηρημένο οικισμό του Σκάρκου στην Ίο διαπιστώθηκε η παρουσία ευάριθμων πήλινων ορθογώνιων ενσφράγιστων αντικειμένων με παράλληλες διαμπερείς οπές με γεωμετρικά μοτίβα, με δύο εξ αυτών φέροντα σταυροειδή γραμμική παράσταση (εικ 11) 19. ε) Αμοργός Σφραγιδοκύλινδρος εμφανούς συριακής επιρροής με αγκύλη λαβή αποκαλύφτηκε στον τάφο D στoν Κάπρο της Αμοργού κατασκευασμένος από εντόπιο ανοιχτόχρωμο φαιοπράσινο στεατίτη, ενώ στο σφραγιστικό του δίσκο φέρει παράσταση σταυρού με τα τεταρτημόριά του κοσμημένα με ενάλληλες γωνίες (εικ. 12α) 20. Από τη Μαρκιανή Αμοργού (εικ. 12β,γ) περισυνελέγη ως επιφανειακό εύρημα μολύβδινη σφραγίδα με το θέμα του σταυρού με ενάλληλες ως επί το πλείστον γωνίες στα τεταρτημόρια. Το υλικό κατασκευής της και το θέμα της σφραγιστικής της επιφάνειας την εντάσσουν με σχετική ασφάλεια στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού. Από τον ίδιο οικισμό προέρχονται και τέσσερα σφραγίσματα, όλα με γεωμετρικά θέματα, τρία εξ αυτών σε κομμάτια πηλού φέροντα ενδείξεις σημείων εξομάλυνσης στην οπίσθια επιφάνειά τους και ένα σε χείλος αγγείου. Το σφράγισμα με το μαιανδρειοδές θέμα καθώς και το ενσφράγιστο αγγείο προέρχονται από στρώμα της τρίτης οικιστικής φάσης του οικισμού (ΠΚ ΙΙ), ενώ το σφράγισμα με τις ενάλληλες γωνίες προέρχεται από την τέταρτη και τελευταία οικιστική φάση. Δεδομένου ότι το σφράγισμα με παράσταση ρόδακα προέρχεται από διαταραγμένη φάση δεν μπορεί να τεκμηριωθεί πέραν πάσης αμφιβολίας η χρονολόγησή του στην Πρωτοχαλκή Περίοδο. Τέλος από τα γειτονικά Κουφονήσια προέρχεται τετράγωνη σφραγίδα με αλληλοσυνδεόμενες σπείρες (εικ 12δ) 21. στ) Αστυπάλαια Μικρή πήλινη σφραγίδα, διαμέτρου 2 και ύψους 1,19 εκ. προέρχεται από ανασκαφή σε χώρο οικοτεχνικών δραστηριοτήτων στο Βαθύ της Αστυπάλαιας. Στο σφραγιστικό της δίσκο δεσπόζει και εδώ το ιδιαίτερα σύνηθες στον αιγαιακό χώρο σταυροειδές μοτίβο με ενάλληλες γωνίες στο εσωτερικό των τεταρτοκυκλίων. Είναι κυλινδρική, κατασκευασμένη από εντόπιο πηλό ροδοκάστανου χρώματος και καταλήγει σε σε 17 Wilson 2015, 168-174 18 Pullen 1994 35-52. Βλαχόπουλος 2017, 550 19 Μάρθαρη 1997, 169-174 20 Renfrew, σελ 587 21 Αγγελοπούλου 2005, σελ 236 7

τοξωτή λαβή, πλασμένη με το χέρι και η οποία φέρει οπή με τομή V, αποτελούμενη από δύο λοξές διατρήσεις που συναντώνται στο εσωτερικό της λαβής (εικ. 13α,β). Η πλειάδα των παραλλήλων της από το χώρο του Αιγαίου φαίνεται να υπαινίσσεται τη χρονολόγησή της στην Πρωτόχαλκη ΙΙ Περίοδο, η πιθανή διασύνδεσή της, όμως, με πρωιμότερο χρονολογικό ορίζοντα (τελικό Νεολιθικό / ΠΕΧ Ι) επιτάσσει την ολοκλήρωση της ανασκαφής για εξαγωγή ασφαλέστερων συμπερασμάτων 22 3. ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΤΗΣ ΣΦΡΑΓΙΣΤΙΚΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ. Από τη συνοπτική αυτή παρουσίαση των σφραγίδων και των σφραγισμάτων από το νησιωτικό Αιγαίο της 3ης χιλιετίας π.χ καθίσταται σαφής η διασπορά τους σε μεγάλο γεωγραφικό εύρος και συνακόλουθα η γενικευμένη χρήση τους. Μολονότι τα δείγματα είναι αριθμητικά λιγότερα από τα αντίστοιχα της Προανακτορικής Κρήτης ή του ηπειρωτικού ελλαδικού χώρου εξακολουθούν να δίνουν μια αποσπασματική μεν αλλά οπωσδήποτε ενδεικτική εικόνα για την εξάπλωση τους. Ο μικρός σχετικά αριθμός τους μπορεί άλλωστε να αποδοθεί στις εκτεταμένες λαθρανασκαφές που έλαβαν χώρα με σκοπό την έκνομη αναζήτηση κυκλαδικών ειδωλίων, ενώ δεδομένου ότι σημαντικός αριθμός ευρημάτων προέρχεται από μάλλον πρόσφατη, συνεχιζόμενη ανασκαφική έρευνα είναι εύλογη η προσδοκία ότι ο αριθμός τους θα αυξηθεί μελλοντικά. Η απουσία ενδείξεων στην Αρχαιολογία δεν συνιστά ένδειξη -πόσο μάλλον απόδειξη- απουσίας απλά αναγκάζει τον ερευνητή να διαμορφώνει τις εκτιμήσεις του από το περιορισμένο -όπως εν προκειμένω- διαθέσιμο υλικό. Είναι πάντως έκδηλη η αμηχανία της έρευνας αναφορικά με την ερμηνεία και το ρόλο των Πρωτοχαλκών σφραγισμάτων, που οφείλεται οπωσδήποτε και στην αποσπασματικότητά τους. Μολονότι προτάσσεται η λειτουργία των σφραγίδων για πρωτίστως σκοπούς διοικητικούς στις συγκεντρωτικά ιεραρχημένες οικονομίες της Μέσης και Ύστερης Εποχής του Χαλκού, το να συναγάγει κανείς αντίστοιχα γενικευμένα συμπεράσματα για την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού Εποχή φαίνεται να μη συμφωνεί με τα αρχαιολογικά δεδομένα από τα οποία δεν προκύπτουν διοικητικές και κοινωνικές δομές εφάμιλλες των μεταγενέστερων κρητικών ανακτόρων ή των μυκηναϊκών μεγάρων. Η αμηχανία επιτείνεται και από τη σιωπή των αρχαιολογικών ευρημάτων, τα οποία υπαινίσσονται ανακόλουθη απουσία σφραγίδων στην Πρωτοχαλκή Ι Εποχή, μολονότι είναι απόλυτα σαφές πως τα διακοσμητικά μοτίβα των νεολιθικών σφραγίδων βρίσκουν ασφαλή παράλληλα στα αντίστοιχα της Πρωτοχαλκής ΙΙ Περιόδου, από την οποία προέρχονται τα αρχαιότερα δείγματα σφραγίδων μετά το τέλος της Νεολιθικής εποχής. Η σφραγιδογλυφία στον ελλαδικό χώρο ασφαλώς και επηρεάστηκε από πρότυπα της Εγγύς Ανατολής για την οποία η λειτουργία των σφραγίδων και των σφραγισμάτων είναι καλύτερα γνωστή, στα πλαίσια όμως της διαφοροποίησης και των ιδιαιτεροτήτων του ελλαδικού πολιτισμού είναι ίσως αλυσιτελής η συναγωγή οριστικών συμπερασμάτων κατ' αναλογία των ex oriente προτύπων. Δεν υπάρχει κατά συνέπεια ομοφωνία στην έρευνα για το ρόλο και την ερμηνεία των σφραγιστικών ευρημάτων, για τα οποία έχουν διατυπωθεί διαφορετικές απόψεις. Ο αποκλειστικά διακοσμητικός ρόλος των σφραγίδων και των σφραγισμάτων κυριαρχούσε στην αρκετά παλαιότερη βιβλιογραφία, φαίνεται όμως ότι πλέον και δυνάμει νεότερων ευρημάτων φαίνεται να έχει εγκαταλειφθεί ή τουλάχιστον να θεωρείται δευτερεύουσας σημασίας. Πολλά από τα γραμμικά σχήματα των σφραγίδων ή τα σφραγίσματά τους εμφανίζονται βέβαια σε άλλα σκεύη (διακόσμηση 22 Βλαχόπουλος 2017, σελ 547 (εικ 5-7), 550 8

αγγείων, τηγανόσχημα σκεύη) αλλά δεν αποκλείεται και εκεί η λειτουργία τους να ήταν και εκεί με κάποιο τρόπο συμβολική και όχι απλά διακοσμητική. Διαπιστωμένη είναι βέβαια και η κτερισματική λειτουργία, διαδεδομένη στην Προανακτορική Κρήτη από όπου και μεγάλος αριθμός περίτεχνων σφραγίδων, κατασκευασμένων από πολύτιμα υλικά που συνόδευαν ταφές. Πολλές από τις σφραγίδες ήταν όντως προορισμένες στο να φοριούνται ως κοσμήματα και ίσως να ήταν δηλωτικές κύρους ή να είχαν και κειμηλιακή αξία, σε κάθε όμως περίπτωση η αποδεδειγμένη δυνατότητά τους να σφραγίζουν φαίνεται να προτάσσεται έναντί μιας χρήσης τους απλά κοσμητικής. Έχει υποστηριχτεί ότι δεν αποκλείεται η σύνδεση των σφραγίδων με κοινωνικές ομάδες και η συνακόλουθη χρήση αυτών ως αναγνωριστικών ταυτότητας συγκεκριμένων ατόμων ή ομάδων, ώστε η τοποθέτησή τους σε ταφές να συνοδεύεται από την κατά κάποιο τρόπο απόσυρσή τους. Πάντως σε κάθε περίπτωση, τουλάχιστον από τον αιγαιακό νησιωτικό χώρο, η πλειονότητα των σωζόμενων σφραγίδων είναι από ευτελή υλικά κατασκευής και η παρουσία τους ή μη σε ταφές είναι συγκυριακό μάλλον στοιχείο από το οποίο δεν μπορούν να εξαχθούν απολύτως ασφαλή συμπεράσματα 23. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και διαφορετική άποψη για μια μάλλον αποτροπαϊκή χρήση των σφραγίδων. Είναι αδιαφιλονίκητο ότι στις περιπτώσεις τουλάχιστον της σύναψης και συνακόλουθα σφράγισης κομματιών πηλού σε αγγεία, κιβώτια ή θύρες το ζητούμενο ήταν η αποτροπή παραβίασης του περιεχομένου τους, αφού για να αποκτούσε κανείς πρόσβαση στα ενσφράγιστα αγαθά έπρεπε οπωσδήποτε να παραβιάσει την πήλινη δικλείδα ασφαλείας. Το μεγάλο εύρος όμως των σφραγιστικών πρακτικών, η ανακολουθία της εμφάνισής τους, οι πρακτικές σφράγισης που είναι απίθανο να σχετίζονται με διοικητικές λειτουργίες, η ενίοτε έντονη παρουσία τους σε τάφους, η παρουσία επαναλαμβανόμενων μοτίβων τα οποία είχαν συμβολικό χαρακτήρα και ήταν με κάποιον τρόπο φορείς συγκεκριμένων νοημάτων δεν αντιφάσκουν με τη θεωρία ότι ο πρωτεύων ή έστω επικουρικός προορισμός των Πρωτοχαλκών τουλάχιστον σφραγίδων μπορεί να ήταν η αποτροπαϊκή τους χρήση. Έτσι συγκεκριμένα σύμβολα, εξαιρετικά διαδεδομένα, περιβάλλονται από μεταφυσικές προστατευτικές ιδιότητες τόσο για τον φέροντα τη σφραγίδα όσο και για τα σφραγιζόμενα αγαθά, ενώ παράλληλα η ομοιογένεια των μοτίβων μπορεί να απηχεί κοινές αντιλήψεις για την αποτροπαϊκή τους ιδιότητα και οι παραλλαγές ή οι διαφοροποιήσεις τους να αντανακλούν τις προσωπικές προτιμήσεις ή πεποιθήσεις του κατόχου τους 24. Ιδιαίτερα προσφιλής είναι η ερμηνεία που προτάσσει το διοικητικό ρόλο των σφραγίδων, ο οποίος γίνεται βέβαια περισσότερα διαυγής στις συγκεντρωτικές κοινωνίες της Μέσης και Ύστερης εποχής του Χαλκού από τα περισσότερο εύγλωττα παραδείγματα που είναι σε θέση να προσφέρουν η Μινωική Κρήτη και ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός αντίστοιχα. Εκεί η πρακτική της σφράγισης φαίνεται να συνδέεται με ένα σύστημα επικύρωσης, ελέγχου και αναδιανομής των αγαθών υπό την επίβλεψη της κεντρικής εξουσίας, για την ακριβή όμως αντιστοίχηση του συγκεκριμένου ερμηνευτικού μοντέλου στο νησιωτικό Αιγαίο της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού θα πρέπει κανείς μάλλον μάταια να αναζητήσει αντίστοιχης εμβέλειας κεντρική συγκεντρωτική εξουσία ακόμα και στους μεγαλύτερους των οικισμών του, μολονότι βέβαια υπάρχουν ενδείξεις για κοινωνική διαφοροποίηση και ιεραρχία 25. Σε κάθε περίπτωση είναι η ίδια η περιορισμένη θεματολογία των μοτίβων των σφραγίδων και των σφραγισμάτων που φαίνεται να μην ευνοεί μια τέτοια λειτουργία. Η 23 Relaki 2009, σελ. 361 24 Relaki 2009, σελ. 359,361 25 Zachos- Dousougli 2008, σελ 134 9

εικονογραφική τους κοινοτυπία με το μάλλον περιορισμένο σφραγιστικό θεματολόγιο δεν εξυπηρετεί ιδιαίτερα όλες τις λειτουργίες (λειτουργική, διοικητική και επικυρωτική) με την οποία τα ενσφράγιστα σημεία μπορούν να γίνουν διεκπεραιωτικά των συναλλαγών. Δεν αποκλείεται βέβαια η σήμανση ενός συγκεκριμένου αγαθού με ένα συγκεκριμένο γραμμικό θέμα, η αποσπασματικότητα όμως των ενδείξεων και η απουσία επαρκούς τεκμηρίωσης δρουν μάλλον περιοριστικά σε μια τέτοια προσέγγιση. Εάν πάλι περιορίσει κανείς κατά πολύ το εύρος του χώρου κυκλοφορίας τους τότε ερμηνεύεται επαρκέστερα μια ενδοκοινοτική πλέον διαδικασία πρόσληψης του φερομένου σήματος και ταυτοποίησης της επικυρωτικής αρχής, παραμένει όμως δεδομένη η ευρύτατη χρήση και συνακόλουθα πρόσληψη σε όλο το πλάτος του Αιγαίου συγκεκριμένων κοινών συμβόλων με λιγοστές παραλλαγές, ως μια πολύ πρώιμη lingua franca ενός κοινού λεξικού 26. 4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Για την κατανόηση και την ερμηνεία της κατασκευής σφραγίδων πρέπει να λάβει κανείς υπ' όψιν του όλες τις διαθέσιμες ενδείξεις, δεδομένου ότι δεν αποκλείεται η πρακτική της σφράγισης να μην ήταν μονοσήμαντη αλλά να εξυπηρετούσε διαφορετικές λειτουργίες. Εάν όντως για παράδειγμα τα σφραγίσματα στο σπήλαιο του Ζα εξυπηρετούσαν την ταυτοποίηση της εγχώριας παραγωγής υπαινισσόμενα ενδοκοινοτικές ή ίσως διακοινοτικές λειτουργίες είναι δύσκολο να αναγνώσει κανείς μια αντίστοιχη, αμιγούς διοικητικής φύσης πρακτική στη σφράγιση φορητών και σταθερών μονάδων του νοικοκυριού στην Αγία Ειρήνη της Κέας. Χαρακτηριστική είναι βέβαια και η αδυναμία ταύτισης των διαθέσιμων σφραγισμάτων με τις σωζόμενες σφραγίδες, μολονότι τα διακοσμητικά τους μοτίβα είναι παρεμφερή. Επιδεχόμενη πολλαπλές αναγνώσεις η σφραγιστική δραστηριότητα οπωσδήποτε υποδεικνύει την ύπαρξη σύνθετων κοινωνικών και οικονομικών δόμων και συνδέεται με τη διακίνηση αγαθών, είναι όμως παράλληλα σιωπηλή αλλά με κάποιο τρόπο εύγλωττη μάρτυρας και συνοδοιπόρος μιας άλλης, κοσμογονικής αλλαγής. Όποια και από τις διαθέσιμες ερμηνείες για την πρακτική της κατασκευής και χρήσης των σφραγίδων κι αν θεωρήσει κανείς πρωτεύουσα (τρόπος διευκόλυνσης ή επικύρωσης των συναλλαγών ή ευρύτερη διοικητική λειτουργία, προστασία περιεχομένου, τελετουργική, αποτροπαϊκή ή κειμηλιακή χρήση) είναι αδιαφιλονίκητο ότι τα σφραγιστικά μοτίβα εξυπηρετούσαν ρόλο συγκεκριμένο και αυτός ήταν απείρως συνθετότερος του απλού διακοσμητικού. Η συνεπής χρήση σταθερά επαναλαμβανόμενων έστω παραλασσομένων γραμμικών θεμάτων σε ευρύτατους γεωγραφικούς και χρονολογικούς ορίζοντες προσδίδουν στα θέματα αυτά περιφανή αναγνωρισιμότητα, η οποία με κάποιο τρόπο μετατρέπεται σε αναγνωσιμότητα, με τα σύμβολα να καθίστανται φορείς συγκεκριμένων νοημάτων κατανοητών από τους χρήστες τους, πομπούς και αποδέκτες. Το εξαιρετικά δημοφιλές στον Αιγαιακό χώρο σταυρόσχημο μοτίβο με τα τεταρτοκύκλια ήταν φορέας κάποιου μηνύματος αναπαραγομένου με τη σφραγιστική πρακτική και συνακόλουθα αναγνωστέου 27. Αυτό και τα υπόλοιπα «τυπογραφικά σύμβολά» 28, εν είδει ενός περίτεχνου πρωτοαλφαβήτου, είχαν οπωσδήποτε ρόλο στη διευκόλυνση των συναλλακτικών συνηθειών έστω κι αν δεν είναι απόλυτα εφικτή, δεδομένης της αποσπασματικότητας 26 Βλαχόπουλος 2017, σελ 553 27 Βλαχόπουλος 2017 σελ 554 για το εικονογραφικό αντιστοίχισμα του συμβόλου. 28 Ενδιαφέρων ο παραλληλισμός με τον μεταγενέστερο έστω Δίσκο της Φαιστού, τα σύμβολα του οποίου έχουν αποτυπωθεί «τυπογραφικά», ενδεχομένως με σφραγίδες. 10

των ενδείξεων, η λεπτομερειακή παρακολούθηση και ανασύσταση του κώδικα των συναφθεισών «δικαιοπραξιών». Η ανάγκη για ολοκληρωμένη καταγραφή νοημάτων θα ικανοποιηθεί βέβαια με την εφεύρεση της γραφής, η μακρά όμως πορεία που τελικά θα οδηγήσει στη δημιουργία ενός γραπτού κώδικα επικοινωνίας οπωσδήποτε συνάπτεται με την απόδοση συμβολικών νοημάτων σε συγκεκριμένα γραμμικά μοτίβα και συνακόλουθα με την ευρεία διάδοση και αναπαραγωγή τους 29. 5.ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αγγελοπούλου Α. 2005 Σφραγίδες και Σφραγίσματα, Ενδείξεις Εμπορικών Δραστηριοτήτων στις Κυκλάδες την Πρώιμη Εποχή Χαλκού, Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών, Τόμος ΙΗ 2002-2003, Αθήνα 2005 Βλαχόπουλος Α. 2017 Πήλινη Πρωτοκυκλαδική Σφραγίδα από τη Γρόττα της Νάξου-Συμβολή στην «ανάγνωση» των σφγραγίδων της 3 ης χιλιετίας π.χ. ΤΕΡΨΙΣ, Studies in Mediterranean Archaeology in Honor of Nota Kourou, Brussels, σελ 543-559 Βλαχόπουλος Α. 2005 (επιμ), Αρχαιολογία, Νησιά του Αιγαίου, Αθήνα Branigan Κ. 1976, Early Aegean Metal Seals and Signets, SMEA 17, 157-166. Γιαννόπουλος Θ. 2012 Πόθεν και πότε οι Έλληνες, Ηράκλειο Cultraro M. 2009 Crete and the islands of north Aegean before the palaces: reconsidering the evidence of Poliochni, Lemnos, The Minoans in the Central, Eastern and Northern Aegean New Evidence. Acts of a Minoan Seminar 22-23 January 2005 in Collaboration with the Danish Institute at Athens and the German Archaeological Institute at Athens, Edited by Colin F. Macdonald, Erik Hallager & Wolf-Dietrich Niemeier Zachos K. A. Dousougli, 2008, Observations on the Early Bronze Age Sealings from the Cave of Zas on Naxos, στο N. Brodie, J. Doole, G. Gavalas, and C. Renfrew (επιμ.), ORIZON. A Colloquium on the Prehistory of the Cyclades, Cambridge 85-95 Hood.S. 1982 Excavations in Chios 1938 1955. Prehistoric Emporio and Ayio Gala. 2 vols (BSA Supp. vol., 15 16.) Θεοχάρης Δ. 1981 Νεολιθικός Πολιτισμός, Αθήνα 29 Η συζήτηση για τη λειτουργία και την επίδραση των πρωτο-γραφών συνεχίζεται συνεπικουρούμενη από πληθώρα δημοσιεύσεων. Ενδεικτικά αναφέρονται τα ευρήματα από το Δισπηλιό (Χουρμουζιάδης 2002, σελ 247-261) και τα Γιαννιτσά (Χρυσοστόμου 2003, σελ 489-499) που αναζωπύρωσαν το ενδιαφέρον της επιστημονικής και όχι μόνο- κοινότητας. Ας αναφερθεί εδώ μια πρόσφατη, εμπεριστατωμένη και πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη (Γιαννόπουλος 2012) στην οποία γίνεται προσπάθεια να απαντηθεί το ερώτημα ποια γλώσσα μιλούσαν οι προϊστορικοί κάτοικοι του ελλαδικού χώρου. 11

Ferioli, P. Fiandra, E. 1989 The Importance of Clay Sealings in the Ancient Administration CMS Beiheft 3, 41-53 Ferioli, P. Fiandra, E. 1990, The Use of Clay Sealings in Administrative Functions from the Fifth to First Millennium B.C. in the Orient, Nubia, Egypt, and the Aegean: Similarities and Differences, Aegaeum 5, 1990, 221-229 Μάρθαρη Μ.1997 Από τον Σκάρκο στην Πολιόχνη. Παρατηρήσεις για την κοινωνικο-οικονομική ανάπτυξη των οικισμών της Πρώιμης εποχής του Χαλκού στις Κυκλάδες και τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου, στο Χρ. Ντούμας- V. La Rosa (επιμ.) Η Πολιόχνη και η Πρώιμη Εποχή του Χαλκού στο Βόρειο Αιγαίο, Διεθνές Συνέδριο, Αθήνα : Scuola Archeologica Italiana di Atene Μπουλώτης Χρ. (επιμ.) 1997 Πολιόχνη. Λήμνω εν Αμιχθαλλοέση, Ένα Κέντρο της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού στο Βόρειο Αιγαίο, Αθήνα 1997. Ντόβα Α. 2003 Οι φάσεις εξέλιξης του προϊστορικού οικισμού στη Μύρινα της Λέσβου ΑΡΓΟΝΑΥΤΗΣ, Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Χρ.Γ.Ντούμα, επιμ. Α. Βλαχόπουλος Κ.Μπίρταχα, Αθήνα, σελ 101-119 Παρλαμά Λ. 2007 Παλαμάρι Σκύρου. Παρατηρήσεις στην εξέλιξη του οικισμού κατά την 3 η π.χ. χιλιετία και προβλήματα αστικοποίησης, Αμύμονα έργα, τιμητικός τόμος για τον Β. Κ. Λαμπρινουδάκη, Αθήνα, σελ 25-48 Pullen D. 1994 Early Bronze Age sealing systems, AJA 98, 35-52 Relaki M, 2009 Rethinking Administration and Seal Use in Third Mellenium Crete Creta Antica 10:2, 353-372 Renfrew C. 2006 (πρώτη έκδοση 1972) Η Ανάδυση του Πολιτισμού: Oι Κυκλάδες και το Αιγαίο στην 3η χιλιετία π.χ., Αθήνα Σταμπολίδης Ν.Χ. (επιμέλεια) 2016 Κυκλαδική Κοινωνία 5000 χρόνια πριν, Αθήνα Schliemann H (Ανασκαφές 1871,72,73,78,79) Ilios, the city and country of the Troyans, New York 1976 Wilson D. 2015 The Early Bronze II seal impressions from Ayia Irini, Kea: Their context, pan-aegean links, and meaning, The great Islands, studies of Greece and Cyprus presented to Gerald Cadogan, Athens, 168-174 Χατζηπούλιου, Ε. 1997. Εξειδικευμένες δραστηριότητες στο Παλαμάρι της Σκύρου στο τέλος της Τρίτης Χιλιετίας. Χρ. Ντούμας - V. La Rosa (επιμ.) Η Πολιόχνη και η Πρώιμη Εποχή του Χαλκού στο Βόρειο Αιγαίο, Διεθνές Συνέδριο, Αθήνα: Scuola Archeologica Italiana di Atene, σελ. 357-361 Χουρμουζιάδης Γ. 2002 «Πέρα από το χωράφι, τη λίμνη και το στάβλο». Στο Δισπηλιό 7500 Χρόνια Μετά (επιστ. επιμ. Γ. Χ. Χουρμουζιάδης) Θεσσαλονίκη 12

Χρυσοστόμου Π. 2003, Νέα στοιχεία από τη νεολιθική έρευνα στην επαρχία Γιαννιτσών. Μια άγνωστη μορφή προϊστορικής γραφής, ΑΕΜΘ 15 (2001), σελ. 489-499. Υφαντίδης Φ, 2010 Αντιγραφή και επικόλληση, μια νεολιθική λίθινη σφραγίδα, Ανάσκαμμα 4, σελ. 143-152 Younger, J.C 1987. A Balkan-Aegean-Anatolian Glyptic Koine in the Neolithic and EBA Periods Paper read at the VIth International Aegean Symposium, Athens, Greece, 31 August-5 September 1987 Younger, J.C. 1991 A Bibliography for Aegean Glyptic in the Bronze Age, CMS Beiheft 4 Berlin 6. ΕΙΚΟΝΕΣ 1.Νεολιθικές σφραγίδες. 2.Λέρνα 13

3.Λήμνος α) 14

β). γ) δ) 4.Θερμή Λέσβου 15

5.Εμποριό Χίου 6.Σαμοθράκη 16

7.Παλαμάρι Σκύρου 8.Τροία 17

α) β) 9. Νάξος α) 18

β) γ) 19

δ) ε) 10. Κέα α) 20

β) γ) δ) 21

11. Ίος 12. Αμοργός α) 22

β) γ) δ) 23

13. Αστυπάλαια α) β) 24