Αττική ερυθρόμορφη αγγειογραφία της κλασικής εποχής

Αττική ερυθρόμορφη αγγειογραφία της κλασικής εποχής Ενότητα 1: ΕΙΣΑΓΩΓΗ. ΠΡΩΙΜΗ ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (μέρος 1 από 3) Ευρυδίκη Κεφαλίδου Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας

ΙΑ 31 Μάθημα 1 ο Ευρυδίκη Κεφαλίδου Εικόνα 1

Περιεχόμενα ενότητας Εισαγωγή Μέθοδοι χρονολόγησης Αναδρομή στην αρχή της ερυθρόμορφης αγγειογραφίας και στην εξέλιξή της μέχρι το 470 π.χ. περίπου ΠΡΩΪΜΗ ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ: Ζωγράφος των Νιοβιδών

Η γραπτή κεραμική, κυρίως της Αττικής αλλά όχι μόνο.... όταν έχει εικονιστικό αφηγηματικό χαρακτήρα, μας δίνει πλούσιες πληροφορίες για την καθημερινή ζωή, τη μυθολογία, τη θρησκεία, τον αθλητισμό, την ιδεολογία, την κοινωνία, ακόμη και για τις πολιτικές και κοινωνικές καταστάσεις της εποχής που δημιουργήθηκαν οι παραστάσεις των αγγείων. Η κάθε εικόνα είναι μια πράξη επικοινωνίας αλλά για να κατανοήσουμε τις εικόνες πρέπει να βάλουμε τα πράγματα σε μια σειρά

Xρονολογήσεις Διάφοροι τρόποι = απόλυτη και σχετική χρονολόγηση στυλιστική εξέλιξη Η κεραμική μέσα από τον Περσικό αποθέτη (480 π.χ.) από τον βόθρο της κάθαρσης της Ρήνειας (425 π.χ.) από την Κύμη και την Ιμέρα της Σικελίας (καταστροφή: 421/420π.Χ. και 409 π.χ.) από τα σπίτια της Ολύνθου (καταστροφή: 348 π.χ.) terminus ante quem post quem ο τάφος του Δεξίλεω (394 π.χ.) παναθηναϊκοί αμφορείς-έπαθλα με το όνομα του επώνυμου άρχοντα ονόματα Καλών (νέων της Αθήνας για τους οποίους γνωρίζουμε στοιχεία) κλειστά ταφικά σύνολα με νομίσματα

Χρονολόγηση με terminus ante quem: Περσικός αποθέτης, Ακρόπολη. Ότι βρέθηκε εκεί χρονολογείται πριν από το 480 π.χ. Αθηνά, Ανάθημα του του Αγγέλιτου, (γλύπτης Ευήνωρ), περ. 480 π.χ. Μοσχοφόρος, περ. 570/60 π.χ. Παιδί του Κριτία, περ. 480 π.χ.) όχι σίγουρο το όνομα του γλύπτη

Σταθερά χρονολογημένα αντικείμενα: Παναθηναϊκοί αμφορείςέπαθλα με το όνομα του επώνυμου άρχοντα 681 147 π.χ... 324 π.χ. Ηγησίας 323 π.χ. Κηφισόδωρος 322 π.χ. Φιλοκλής 321 π.χ. Αρχιππος 320 π.χ. Νέαιχμος 319 π.χ. Απολλόδωρος 318 π.χ. Άρχιππος 317 π.χ. Δημογένης 316 π.χ. Δημοκλείδης 315 π.χ. Πραξίβουλος 314 π.χ. Νικόδωρος 313 π.χ. Θεόφραστος 312 π.χ. Πολεμών 311 π.χ. Σιμονίδης 307 π.χ. Αναξικράτης 306 π.χ. Κόροιβος 305 π.χ. Ευξένιππος 304 π.χ. Φερηκλής 303 π.χ. Λεόστρατος 302 π.χ. Νικοκλής 301 π.χ.

Σταθερά χρονολογημένα αντικείμενα: Επιτύμβιο ανάγλυφο του Δεξίλεω, γιού του Λυσανία (περ. 390 π.χ.) «ΔΕΞΙΛΕΩΣ ΛΥΣΑΝΙΟ ΘΟΡΙΚΙΟΣ - ΕΓΕΝΕΤΟ ΕΠΙ ΤΕΙΣΑΝΔΡΟ ΑΡΧΟΝΤΟΣ - ΑΠΕΘΑΝΕΝ ΕΠ' ΕΥΒΟΥΛΙΔΟ - Ε Γ ΚΟΡΙΝΘΩΙ ΤΩΝ ΠΕΝΤΕ ΙΠΠΕΩΝ». Γεννήθηκε 414/13 π.χ. Πέθανε 394/93 π.χ. Στημένη επάνω στον επιβλητικό οικογενειακό τάφο στον Κεραμεικό. Η τέφρα του εικοσάχρονου Δεξίλεω και των τεσσάρων άλλων ιππέων που σκοτώθηκαν στην Κόρινθο είχε μεταφερθεί στην Αθήνα και είχε τοποθετηθεί στο Δημόσιον Σήμα.

Χρονολόγηση με terminus ante quem: Βόθρος Ρήνειας: πριν το 426/5 π.χ. Το χειμώνα του 426/425 π.χ. οι Αθηναίοι έκαναν την «κάθαρση» της Δήλου, δήθεν για λόγους ευσέβειας. Άνοιξαν όλους τους τάφους που υπήρχαν στο νησί, ακόμα και τους πιο φρέσκους, και μετέφεραν τα οστά και τα κτερίσματα στη Ρήνεια, ένα διπλανό νησάκι, όπου τα έθαψαν σε έναν κοινό λάκκο. Παράλληλα αποφάσισαν να μη γεννιέται και να μην πεθαίνει κανείς πια στη Δήλο, αλλά να μεταφέρονται οι επίτοκοι και οι βαριά άρρωστοι στη Ρήνεια. Το λάκκο αυτό, το «βόθρο της καθάρσεως», τον ανακάλυψε και τον ανέσκαψε το 1898-1900 ο Δημ. Σταυρόπουλος, πρώτος έφορος Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, και τα ευρήματα (στήλες αγγεία κλπ.) εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυκόνου. Καταστροφή της Ολύνθου, 348 π.χ. Ο Φίλιππος εξεστράτευσε εναντίων του Κοινού των Χαλκιδέων. Η Ολυνθος, σημαντικότερη πόλη και έδρα του Κοινού, αρκετές φορές ζήτησε τη βοήθεια της Αθήνας. Ο Δημοσθένης στους Φιλιππικούς και Ολυνθιακούς του Λόγους προσπάθησε να πείσει τους Αθηναίους να βοηθήσουν. Το 348 π.χ., μετά από πολιορκία, η Ολυνθος πέφτει στα χέρια του Φιλίππου. Η καταστροφή ήταν ολοσχερής. Η σπουδαία Ολυνθος ποτέ δεν ξανακατοικήθηκε

Οι αρχαίες γραπτές πηγές αναφέρονται σε γλύπτες και ζωγράφους της Μεγάλης Ζωγραφικής. αλλά ποτέ σε αγγειογράφους Ευτυχώς γράφουν οι ίδιοι πολλά πράγματα στα αγγεία τους ΕΓΡΑΦΣΕΝ = ζωγράφισε ΕΠΟΙΕΣΕΝ = κατασκεύασε (δηλ. έπλασε το αγγείο αλλά μπορεί επίσης και να το ζωγράφισε) Εικόνα 9 Εικόνα 6 Εικόνα 7 Εικόνα 8

Εικόνα 10 Γνωρίζουμε πάντως ότι η κύρια περιοχή δράσης τους ήταν ο Κεραμεικός, μια μάλλον κακόφημη συνοικία στα νεκροταφεία της Αθήνας

Η κοινωνική θέση των κεραμέων - Ι 1. Επιγραφή σε βάση χάλκινου αγάλματος στην Ακρόπολη της Αθήνας (ανάθημα) «ΜΝΗΣΙΑΔΗΣ ΚΕΡΑΜΕΥΣ ΜΕ (εμένα) ΚΑΙ ΑΝΔΟΚΙΔΗΣ ΑΝΕΘΕΚΕΝ» Περ. 540/530 π.χ. Ο Μνησιάδης και ο Ανδοκίδης ήταν κεραμείς (έχουμε υπογραφές τους σε αγγεία) Αν κάποιοι κεραμείς μπορούσαν να αναθέτουν χάλκινα αγάλματα τότε: Α) υπήρχαν ανάμεσά τους άτομα με μεγάλη οικονομική άνεση (π.χ. οι ιδιοκτήτες των κεραμικών εργαστηρίων) Β) κατά τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο θα πρέπει να είχαν καλές σχέσεις με το τυραννικό καθεστώς των Πεισιστρατιδών, διότι αλλιώς δεν θα τους επιτρεπόταν να αναθέσουν στην Ακρόπολη (λ.χ. οι αριστοκράτες δεν αναθέτουν εκείνο το διάστημα αλλά βρίσκονται υπό διωγμόν )

Η κοινωνική θέση των κεραμέων - ΙΙ Εικόνα 11 Αντιζηλίες «ἀγαθὴ δ' Ἔρις ἥδε βροτοῖσιν. καὶ κεραμεὺς κεραμεῖ κοτέει καὶ τέκτονι τέκτων, καὶ πτωχὸς πτωχῷ φθονέει καὶ ἀοιδὸς ἀοιδῷ» Ησίοδος, Ἔργα καί Ἡμέραι, 24-25 Οικογενειακή υπόθεση «οἷον τοὺς τῶν κεραμέων παῖδας. ὡς πολὺν χρόνον διακονοῦντες θεωροῦσι πρὶν ἅπτεσθαι τοῦ κεραμεύειν» Πλάτων, Πολιτεία 467a Και άλλο ανάθημα κεραμέα Αρχαϊκή αναθηματική στήλη κεραμέα από την Ακρόπολη (Παμφαίος? 520/10 π.χ.). Στο κενό αριστερά: υπήρχε γραπτή παράσταση

Τεχνική όπτησης των αγγείων: 3 φάσεις: βασίζονται στις χημικές μεταβολές των οξειδίων του σιδήρου, που έχει τόσο ο πηλός όσο και το ζωγραφικό επίχρισμα (το οποίο αποτελείται από διυλισμένο πηλό = έχει πιο λεπτά μόρια, που αλλάζουν χρώμα και υαλοποιούνται σε πιο χαμηλή θερμοκρασία από εκείνη του πηλού από τον οποίο είναι κατασκευασμένο το αγγείο. Α. Οξείδωση: τα στεγνό και ζωγραφισμένο αγγείο μπαίνει στον κλίβανο. Σιγά σιγά δυναμώνει η φωτιά μέχρι τους 800 ο C. Το αγγείο γίνεται όλο κόκκινο (πυράκτωση). Εικόνα 12 Β. Αναγωγή: ανεβάζουν για λίγο γύρω στους 900 ο C και μετά ρίχνουν στον κλίβανο χλωρά κλαδιά και κλείνουν το άνοιγμά του για να μην μπαίνει οξυγόνο. Δημιουργείται διοξείδιο του άνθρακα που μετατρέπει το οξείδιο του σιδήρου σε μαύρο μαγνητίτη. Το αγγείο γίνεται όλο μαύρο, αλλά τα σημεία που έχουν καλυφθεί με το λεπτό ζωγραφικό επίχρισμα υαλοποιούνται και σφραγίζουν = μαύρο υάλωμα (όχι «γάνωμα») Εικόνα 13 Γ. Επανοξείδωση: ανοίγουν και πάλι τις οπές του κλιβάνου για να μπει οξυγόνο. Το αγγείο γίνεται πάλι κόκκινο, εκτός από τα σημεία που έχουν καλυφθεί με το υαλοποιημένο πλέον λεπτό επίχρισμα, τα οποία παραμένουν μαύρα. Εικόνα 14

Εικόνα 15 Μέχρι περ. 800 o C. Τριοξείδιο του σιδήρου Μέχρι περ. 950 o C. Πολύ επικίνδυνη φάση, όχι πάνω από περ. 30. Μονοξείδιο του σιδήρου Σταδιακή ψύξη. Τα υαλοποιημένα σημεία παραμένουν μαύρα τα υπόλοιπα ξαναγίνονται κόκκινα. Τριοξείδιο του σιδήρου.

Αποτυχία στην όπτηση Δοκιμαστικό όστρακο Εικόνα 16 Εικόνα 17

J. V. Noble, The Techniques of Painted Attic Pottery, 1965 (α έκδ.) Εικόνα 18 Εικόνα 19 Εικόνα 20

http://www.beazley.ox.ac.uk Εικόνα 21 Εικόνα 23 Εικόνα 22 Εικόνα 24 Εικόνα 25 Εικόνα 26

CLASSICAL ART RESEARCH CENTRE and THE BEAZLEY ARCHIVE Home Beazley Archive Pottery database Gem research Other databases Events Resources Publications People Support CARC Introduction to Greek pottery Pottery database There are two methods of searching the database. If you choose the full pottery database it is recommended that you use the 'Standard Search' option unless you need the full facilities of an 'Advanced Search'. Basic search (selective database) Full database Classical Art Research Centre 1997-2013 Last updated: 22 October, 2012

Μέθοδοι ταύτισης αγγειογράφων Σύστημα του Giovanni Morelli (1816-1891) Ιστορικός της τέχνης (αλλά σπούδασε ιατρική) = έμφαση στην ανατομία του σχεδίου, δηλ. σε λεπτομέρειες που ξεχωρίζουν το χέρι ενός καλλιτέχνη, λ.χ. αυτιά, δάχτυλα, πτυχώσεις, απόδοση μυών κλπ. Το σύστημα υιοθέτησε και ο J. Beazley και ξεχώρισε-ταξινόμησε την αττική αγγειογραφία από το 600 έως το 300 π.χ. Εικόνα 28 Εικόνα 29 Ζωγράφος του Κλεοφράδη

Ο Beazley δημιούργησε ένα πολυσύνθετο οικοδόμημα, που έβαλε σε μια τάξη χιλιάδες αγγεία. Με την ταξινόμηση αυτή ξεχώρισε πάνω από 1000 άτομα και ομάδες (περ. 400 στα μελανόμορφα και περ. στα 800 ερυθρόμορφα.) Στους καταλόγους του διαγράφει και την εξέλιξη του έργου του καθενός, τις πιθανές μεταξύ τους σχέσεις (εργαστήρια, μαθητές, δάσκαλοι, συνεχιστές), τις ομάδες των θεματικών κύκλων κλπ., λαμβάνοντας υπόψη και τα ιστορικά γεγονότα κάθε εποχής. Εικόνα 30 Ο Αριθμός Καταλόγου Μουσείου αναγράφεται πάντα επάνω στο αγγείο

Επειδή ελάχιστοι αρχαίοι κεραμίστες υπογράφουν τα έργα τους έδωσε συμβατικά ονόματα στα χέρια και στις ομάδες, εμπνεόμενος από διάφορα στοιχεία, λ.χ.: 1. που βρέθηκε ένα αγγείο Ζ. του Διπύλου, Ζ. του Ανάλατου 2. που βρίσκεται ένα αγγείο (ή και τον αριθμό καταγραφής του) Ζ. του Βερολίνου 1686 3. το μυθολογικό θέμα που εικονίζει Ζ. του Νέσσου ή Ζ. των Γοργόνων ή συνδυασμός θέματος και Μουσείου Ζ. του Νέσσου της Νέας Υόρκης 4. κάποιο αγαπημένο θέμα του αγγειογράφου Ζ. των Γυναικών, η Ομάδα των Κύκνων 5. το όνομα του κεραμέα που υπογράφει τα αγγεία Ζ. του Κλεοφράδη, Ζ. του Άμαση (8 αγγεία που γράφουν ΑΜΑΣΙΣ ΜΕΠΟΙΕΣΕΝ έχουν ζωγραφιστεί από τον ίδιο αγγειογράφο, τον Ζ. του Άμαση) 6. τα ονόματα Καλών Ζ. του Ευαίωνος, Ομάδα του Λεάγρου 7. κάτι άλλο που κινεί το ενδιαφέρον π.χ. χιουμοριστικά ονόματα Ο Χειρότερος Ζωγράφος (The Worst Painter) Εικόνα 31

Γύρω στο 530 π.χ. ο μελανόμορφος ρυθμός φτάνει στα όριά του O Εξηκίας προχώρησε τη χάραξη στον υπέρτατο βαθμό Εικόνα 45

ενώ ο Ζωγράφος του Άμαση δοκίμαζε μια διαφορετική απόδοση του γυναικείου δέρματος: όχι με λευκό χρώμα αλλά με περίγραμμα (δηλ. πιο κοντά στο φυσικό χρώμα) Εικόνα 46 Εικόνα 47

Ερυθρόμορφος ρυθμός Ανακαλύπτεται στην Αθήνα γύρω στο 530 π.χ. Γιατί αλλάζουν τεχνική? Διάφορες εύλογες υποθέσεις Α) Ψάχνουν κάτι νέο, αφού εξάντλησαν τις δυνατότητες του μελανόμορφου ρυθμού Β) Για λόγους εμπορικού ανταγωνισμού: πολλά άλλα τοπικά κεραμικά εργαστήρια, εκτός Αττικής, δημιουργούσαν πλέον αξιόλογα μελανόμορφα αγγεία και καταλάμβαναν μερίδιο της αγοράς Εικόνα 49 Εικόνα 50 Εικόνα 51 Ιωνικός αμφορέας Εικόνα 48 Εικόνα 52 Κάτω Ιταλία και Ετρουρία: Χαλκιδικός αμφορέας, Καιρετανή υδρία, Ετρουσκικός αμφορέας Βοιωτικός σκύφος

Γ) Επηρεάστηκαν από τη σημαντική Μεγάλη Ζωγραφική, στην οποία φυσικά χρησιμοποιούνταν πινέλο και όχι χάραξη Ίσως δεν είναι σύμπτωση ότι την ίδια εποχή, σύμφωνα με τις γραπτές μαρτυρίες, αρχίζει η δράση των πρώτων μεγάλων ζωγράφων, όπως: ο Κίμων από τις Κλεωνές (Αργολίδας ή Χαλκιδικής?), που λένε ότι έκανε πιο φυσιοκρατικές μορφές, ωραίες πτυχώσεις, απόδοση ανατομικών λεπτομερειών και λοξές στάσεις ή ο Εύμαρος από την Αττική, που λέγεται ότι βρήκε τρόπο να ξεχωρίζουν οι ανδρικές από τις γυναικείες μορφές, προφανώς με χρωματικές αποχρώσεις (ίσως ταυτίζεται με τον Ευμάρη, τον πατέρα του γλύπτη Αντήνορα) ή ο Σέμων (Σίμων) από την Αττική, που ένας πάπυρος λέει ότι απέδωσε για πρώτη φορά τη σκιά σε κάποια άλογα

Μεγάλη Ζωγραφική = Ο λεγόμενος Τάφος του Βουτηχτή (Tomba del Τuffatore), περ. 480-47O π.χ. Ποσειδωνία (Paestum) ελληνική αποικία στην Μεγάλη Ελλάδα Εικόνα 53 Εικόνα 55 Εικόνα 54

Εικόνα 56 Τάφος του Βουτηχτή

Εικόνα 57 Τάφος του Βουτηχτή

Στον ερυθρόμορφο Πιο εύκολη η απόδοση προοπτικής συνίζησης Εικόνα 58

Στον ερυθρόμορφο δεν χρησιμοποιείται πλέον το λευκό επίθετο χρώμα για τα γυμνά μέλη των γυναικών Εικόνα 60 Εικόνα 59

Στον ερυθρόμορφο Είναι πιο εύκολο να ξεχωρίζει το μάτι τις αλληλοεπικαλυπτόμενες μορφές Εικόνα 61 Εικόνα 62

Στον ερυθρόμορφο το πινέλο δίνει την δυνατότητα της διακύμανσης του επιχρίσματος: παχιά ανάγλυφη γραμμή, αραιό καστανό-καστανόξανθο, αποχρώσεις του καφέ κλπ. Εικόνα 63

Χαράξεις προσχεδίου Ανάγλυφη γραμμή Κανονικό μαύρο χρώμα Αραιωμένο μαύρο χρώμα Εικόνα 66

Η ανάγλυφη γραμμή μπορεί να καθορίζει τα περιγράμματα και /ή βοηθά στον διαχωρισμό δύο μορφών. Εικόνα 68 Εικόνα 67

Εικόνα 69

Δεν είμαστε εντελώς σίγουροι για το πώς έκαναν αυτή τη γραμμή. Παρατηρήθηκε ότι Α) μερικές φορές αρχίζει ως συμπαγής αλλά στο τέλος καταλήγει με μια αυλακιά στη μέση Β) ότι δεν διακόπτεται αλλά είναι πάντα αυτοτελής - συνεχόμενη Γ) ότι συχνά έχει ίδιο πάχος σε όλο της το μήκος Ο Noble (1965) σκέφτηκε μια τεχνική με «σήριγγα»/ κούφια βελόνα, αλλά μάλλον δεν συνέβαινε κάτι τέτοιο γιατί θα ήταν πολύ δύσκολο να πιέζει κανείς ομοιόμορφα το σακουλάκι(?) με τον πηλό για να πετυχαίνει ισοπαχή γραμμή Ο Seiterle, ελβετός αρχαιολόγος, το 1976, πρόσεξε μια λεπτομέρεια σε μια κύλικα του Ζ. του Αντιφώντος, και είπε ότι μάλλον είχαν ειδικούς χρωστήρες με μια σκληρή τρίχα (π.χ. από αγριογούρουνο) την οποία άλειφαν με πηλό, την πίεζαν/εφάρμοζαν όπου ήθελαν και μετά την αποκολούσαν (γι αυτό και βλέπουμε την αυλακιά). Έκανε πετυχημένους πειραματισμούς, αλλά και πάλι είναι προβληματικός (χρονοβόρος και δύσκολος) τρόπος. Εικόνα 70

ικόνα 71 Εικόνα 72 Εικόνα 73 Εικόνα 74 Εικόνα 75 Τώρα μάλλον ξέρουμε = πειραματικές μέθοδοι = απλώς είχαν ένα πινέλο με μία χοντρή τρίχα (από μουσούδα σκύλου ή κάτι παρόμοιο και παχύρευστο χρώμα.

Μειονεκτήματα ερυθρόμορφης τεχνικής Χάνεται το περίγραμμα γιατί είναι ίδιο με το μαύρο βάθος Το μαύρο βάθος δυσκολεύει την απόδοση του τοπίου (αλλά ούτως ή άλλως το τοπίο δεν τους απασχολούσε ιδιαίτερα) Εικόνα 65 Εικόνα 64

ΕΡΥΘΡΟΜΟΡΦΑ Σχήματα Ο ενιαίος αμφορέας (ή τύπου Α) συνεχίζει να είναι δημοφιλής (διάρκεια περ. 550-450 π.χ.) Εικόνα 76 Συνεχίζει και ο αμφορέας με λαιμό (ή τύπου Β) Εικόνα 77 Οι κύλικες τύπου Α (οφθαλμωτές) παίρνουν τη θέση των μικρογραφικών κυλίκων Συχνοί και οι βαθύτεροι σκύφοι Εικόνα 78 Εικόνα 79 Οι υδρίες γίνονται πολύ δημοφιλείς Εικόνα 80 Οι λήκυθοι αποκτούν το γνώριμο κυλινδρικό σχήμα τους Εικόνα 81 Εικόνα 82

Ερυθρόμορφος ρυθμός -Ανακαλύπτεται στην Αθήνα γύρω στο 530 π.χ. - Ο πρώτος αγγειογράφος που χρησιμοποίησε συστηματικά τη νέα τεχνική ήταν ο Ζωγράφος του Ανδοκίδη (βλ. επόμενη διαφάνεια) -Δούλευε και με τη μελανόμορφη τεχνική, μερικές φορές μάλιστα πάνω στο ίδιο αγγείο = δίγλωσσα αγγεία (bilingual vases) - Και άλλοι ζωγράφοι του πρώιμου ερυθρόμορφου ρυθμού έκαναν το ίδιο Beth Cohen, Attic Bilingual Vases and their Painters (1978) - Αρκετοί αξιόλογοι αγγειογράφοι δούλευαν και με τις δύο τεχνικές αλλά σε διαφορετικά αγγεία - Αρκετοί αξιόλογοι αγγειογράφοι συνέχισαν να δουλεύουν μόνο με την παλιά τεχνική έως και το 500/490 π.χ. περίπου. Στη συνέχεια, τα μελανόμορφα αγγεία γίνονται πολύ πρόχειρα αλλά συνεχίζουν για μερικές ακόμη δεκαετίες.

Ο Ζωγράφος του Ανδοκίδη Οφείλει το όνομά του σε πέντε αγγεία με την υπογραφή ΑΝΔΟΚΙΔΕΣ ΕΠΟΕ ή ΕΠΟΙΕΣΕΝ που ζωγραφίστηκαν από το ίδιο χέρι, τον ονομαζόμενο Ζωγράφο του Ανδοκίδη Εικόνα 84 Εικόνα 85 Δίγλωσσος αμφορέας Εικόνα 86

Ζωγράφος του Ανδοκίδη: Αμαζόνες Εικόνα 87 Εικόνα 88 Πειραματισμός με τεχνική καταδικασμένη εξ αρχής: πέρασε λευκό χρώμα στη μετόπη και μετά το ζωγράφισε: απολεπίστηκε τελείως (τώρα: νεότερη επιζωγράφηση )

Η Ομάδα των Πρωτοπόρων 520-500 π.χ. Ευφρόνιος Ευθυμίδης Φιντίας Σμίκρος Ζωγράφος του Σωσία Για πρώτη φορά στην ιστορία των εικαστικών τεχνών του δυτικού πολιτισμού διακρίνουμε ένα «συνειδητό κίνημα», μια συντροφιά καλλιτεχνών, που πρέπει να δούλευαν ο ένας κοντά στον άλλο και να έκαναν παρέα μεταξύ τους, μάλιστα «εικονίζουν» ο ένας τον άλλον στα αγγεία τους! Κι όλα αυτά τα γνωρίζουμε αποκλειστικά και μόνο από τα αγγεία τους. ΓΕΝΙΚΑ - Όλοι: αποκλειστικά ερυθρόμορφη τεχνική - Όλοι: προτιμούν τα συμποσιακά αγγεία μεγάλου μεγέθους (κρατήρες, αμφορείς, υδρίες, ψυκτήρες) αλλά ζωγραφίζουν και τα μικρά (π.χ. κύλικες και πινάκια). - Όλοι: ήταν όχι απλώς εγγράμματοι αλλά ίσως και μορφωμένοι και αγαπούν να γράφουν το όνομα τους, τα ονόματα των εικονιζόμενων, στιχάκια, ομιλίες, αλλά και πειράγματα του ενός προς τον άλλο, κλπ.

Σημαντικός καλυκωτός του Ευφρόνιου στο Μόναχο Εικόνα 89 ΜΕΛΑΣ, ΘΕΟΔΗΜΟΣ ΣΜΙΚΡΟΣ ΕΚΦΑΝΤΙΔΑΣ = τραγουδάει! «ΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝ.

Ευθυμίδης Αμφορέας στο Μόναχο = Β ΟΨΗ = επιτυχής απόδοση τριών τετάρτων Κωμαστές: ΚΩΜΑΡΧΟΣ ΗΓΗΔΗΜΟΣ (ή ΕΥΔΗΜΟΣ ή ΕΛΕΔΗΜΟΣ) ΤΕΛΗΣ Εικόνα 90

Εικόνα 91 Λεπτομέρεια του προηγούμενου αμφορέα: επιγραφή = ΗΟΣ (ΩΣ) ΟΥΔΕΠΟΤΕ ΕΥΦΡΟΝΙΟΣ (Όπως ποτέ ο Ευφρόνιος)

Εικόνα 93 Ο Ευθυμίδης σε υδρία του Φιντία

Σμίκρος Απεικονίζει τον εαυτό του σε έναν στάμνο στις Βρυξέλλες (ενυπόγραφο, περ. 515 π.χ.) Δεν μοιάζει με τον Σμίκρο του Ευφρόνιου αλλά φυσικά δεν μιλάμε για κανονικά πορτρέτα ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ = Η μοναδική αυτοπροσωπογραφία αγγειογράφου σε όλη την αρχαία, αττική και μη, κεραμική! Εικόνα 94 Εικόνα 95

Εικόνα 96 ΥΣΤΕΡΟΑΡΧΑΪΚΟΙ ΑΓΓΕΙΟΓΡΑΦΟΙ υδρία του Ζωγράφου του Κλεοφράδη

ΥΣΤΕΡΟΑΡΧΑΪΚΟΙ ΑΓΓΕΙΟΓΡΑΦΟΙ αμφορέας του Ζωγράφου του Βερολίνου Εικόνα 97

Ζωγράφος του Πανός Επώνυμο αγγείο Κρατήρας στη Βοστώνη, περ. 470 π.χ. Μυθολογικές σκηνές που μοιάζουν σαν να τις έχει επινοήσει ο ίδιος Ο τελευταίος σημαντικός εκπρόσωπος της αττικής ερυθρόμορφης αρχαϊκής αγγειογραφίας Εικόνα 98

ΕΡΥΘΡΟΜΟΡΦΗ ΑΓΓΕΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ Καθώς προχωράμε θα βλέπουμε Α) θέματα τεχνικής και τεχνοτροπίας Β) θέματα που αφορούν το εμπόριο των αγγείων (Μεσόγειο και Εύξεινο) Γ) σκηνές της καθημερινής ζωής (ή. real life scenarios ) Δ) σκηνές που (μπορεί να) συνδέονται με ιστορικά γεγονότα Ε) σκηνές που συνδέονται με άλλες μορφές τέχνης (γλυπτική και ζωγραφική) και ΣΤ) πολλές μυθολογικές σκηνές.. θα σχολιάζουμε τις ομοιότητες και διαφορές μεταξύ της γραπτής και εικαστικής αφήγησης των διάφορων μύθων

Γιατί μας απασχολούν τόσο πολύ οι μυθολογικές σκηνές; Επειδή απασχολούσαν και εκείνους. Οι αρχαίοι ελληνικοί μύθοι, που αφηγούνται τις πράξεις των θεών και των ηρώων, καθώς και τις σχέσεις τους με τους θνητούς, είναι ένα αμάλγαμα από λαϊκά παραμύθια, θρύλους με ιστορικό πυρήνα και ερμηνευτικές-αιτιολογικές παραδόσεις, Συνδυασμένα, βεβαίως, με μεγάλες δόσεις δημιουργικής φαντασίας, που μεταδίδονταν μέσα στις αρχαίες κοινωνίες και βοηθούσαν τους ανθρώπους να ανταποκριθούν στον φυσικό κόσμο αλλά και στα επιτεύγματα ή/και τεχνουργήματα προγόνων τους. Οι Έλληνες των ιστορικών χρόνων έδιναν μεγάλη σημασία στο ηρωικό παρελθόν τους, δηλαδή στην περίοδο που σήμερα θα ονομάζαμε Εποχή του Χαλκού.

Πρώιμη κλασική τεχνοτροπία: Εγκαταλείπονται τα αρχαϊκά πρότυπα ανατομίας και ενδυμασίας = Εικόνα 100 π.χ. το μάτι αποδίδεται σωστά, σε προφίλ Εικόνα 99 οι πτυχές είναι πιο χαλαρές, όχι ζιγκ-ζαγκ Εικόνα 102 Εικόνα 103 συχνή η προοπτική βράχυνση Εικόνα 105 Εικόνα 104 συχνή και η απόδοση του προσώπου σε ¾ (πιο πριν: μόνο η Σαπφώ του Ζ. του Βρύγου, 480-470 π.χ.)

Προσπάθεια απόδοσης εκφράσεων προσώπου - με δικό του τρόπο ο κάθε αγγειογράφος (ήδη υπήρχαν: συσπάσεις πόνου) Εικόνα 106 Εικόνα 107 Εξηκίας = Αίας Ζ. των Νιοβιδών = Ηρακλής

Γενικά: τάση για μεγαλύτερη φυσιοκρατία (ακόμη και «τοπίο») Αλλά: συχνά εγκαταλείπεται και η λεπτότητα της σχεδίασης Εικόνα 109 Ευθυμίδης Εικόνα 108 Προβλήματα στην απόδοση του γυναικείου στήθους Ζ. των Νιοβιδών

ΓΕΝΙΚΑ στην πρώιμη κλασική εποχή 1) Μεγαλειώδες και αυστηρό πνεύμα = «αυστηρός ρυθμός» και στη γλυπτική 2) Επιρροή από τη Μεγάλη Ζωγραφική = από το περ. 470-460 π.χ. έχουμε περιγραφές των τοιχογραφιών: α) του Πολύγνωτου από τη Θάσο (κυρίως Αθήνα και Δελφοί) β) του Μίκωνος από την Αθήνα Ζωγράφιζαν μεγάλες ζωφόρους, περ. ½ του φυσικού, με μορφές σε διαφορετικά επίπεδα. Δεν πρέπει να υπήρχε η τυπική γεωμετρική προοπτική (λ.χ. μικρότερες μορφές στο βάθος) αλλά το βάθος δηλώνονταν με μορφές μισοκρυμμένες, κομμένες κλπ. Πολύγνωτος = Ιλίου Πέρσις και Νέκυια = Λέσχη Κνιδίων στους Δελφούς (Αναλυτική περιγραφή τους από τον περιηγητἠ Παυσανία - 2 ος αι. μ.χ.) Ιλίου Πέρσις και κόρες Λευκίππου = Ποικίλη Στοά, Αθήνα Φορητοί πίνακες στην Πινακοθήκη των Προπυλαίων, Ακρόπολη Μίκων = Αμαζονομαχία (με τον Θησέα) = Ποικίλη Στοά, Αθήνα Κενταυρομαχία (θεσσαλική, με τον Θησέα), θάνατος Θησέα = ναός Αθηνάς και Ηφαίστου, Αθήνα Ναός Διοσκούρων, Αθήνα

Πολύγνωτος = Νέκυια - Λέσχη Κνιδίων στους Δελφούς μία προσπάθεια «αναπαράστασης» Εικόνα 110 ὸ δὲ ἕτερον μέρος τῆς γραφῆς τὸ ἐξ ἀριστερᾶς χειρός, ἔστιν Ὀδυσσεὺς καταβεβηκὼς ἐς τὸν Ἅιδην ὀνομαζόμενον, ὅπως Τειρεσίου τὴν ψυχὴν περὶ τῆς ἐς τὴν οἰκείαν ἐπέρηται σωτηρίας: ἔχει δὲ οὕτω τὰ ἐς τὴν γραφήν. ὕδωρ εἶναι ποταμὸς ἔοικε, δῆλα ὡς ὁ Ἀχέρων, καὶ κάλαμοί τε ἐν αὐτῷ πεφυκότες καὶ ἀμυδρὰ οὕτω δή τι τὰ εἴδη τῶν ἰχθύων σκιὰς μᾶλλον ἢ ἰχθῦς εἰκάσεις. καὶ ναῦς ἐστιν ἐν τῷ ποταμῷ καὶ ὁ πορθμεὺς ἐπὶ ταῖς κώπαις. Πολύγνωτος γέροντα ἔγραψεν ἤδη τῇ ἡλικίᾳ τὸν Χάρωνα. οἱ δὲ ἐπιβεβηκότες τῆς νεὼς οὐκ ἐπιφανεῖς ἐς ἅπαν εἰσὶν οἷς προσήκουσι. Τέλλις μὲν ἡλικίαν ἐφήβου γεγονὼς φαίνεται, Κλεόβοια δὲ ἔτι παρθένος, ἔχει δὲ ἐν τοῖς γόνασι κιβωτὸν. ἔστι δὲ ἀνωτέρω τῶν κατειλεγμένων Εὐρύνομος (Παυσ. Φωκικά, 28).

Ζωγράφος των Νιοβιδών επώνυμο αγγείο περ. 460 π.χ. Καλυκωτός κρατήρας Λούβρο (από την Ετρουρία Orvieto) Εικόνα 111 Εικόνα 112

Εικόνα 113 Λευκές γραμμές εδάφους (το τοπίο ήταν πολύ περιορισμένο και στη Μεγάλη Ζωγραφική) Εικόνα 114

Ηρακλής και Αργοναύτες? Επτά επί Θήβαις? Θεοί και ήρωες πριν από μάχη Μαραθώνα? Ηρακλής και Αθηνά (βέβαιοι) και άλλοι ήρωες Εικόνα 115 Λευκές γραμμές εδάφους (το τοπίο ήταν πολύ περιορισμένο και στη Μ. Ζωγραφική) Εικόνα 116

Κάστωρ? Εικόνα 117 Όστρακο, Tübingen Αποδόσεις προσώπων ανθρώπων και ζώων σε όψη τριών τετάρτων) Εικόνα 118

Αυτό το είχε ήδη προσπαθήσει ο Ζ. του Βρύγου (480-460 π.χ.) σε έναν σημαντικό κάλαθο με δύο ιστορικά πρόσωπα (πολύ σπάνιο στα αγγεία): Σαπφώ και Αλκαίος Πρόσωπο Σαπφούς = σε όψη τριών τετάρτων

Ζ. των Νιοβιδών Εικόνα 119 Μεγάλες ζωφόροι που περιβάλλουν το αγγείο = ανάγκη για μεγάλες αφηγήσεις Ίσως είναι επιρροή από τις ζωφόρους της Μεγάλης Ζωγραφικής (αλλά εδώ όλοι πατούν σε μία γραμμή εδάφους) Εικόνα 120

Εικόνα 121 Ζ. των Νιοβιδών ελικωτός κρατήρας Ύψος 68 εκ. Βοστώνη -MFA Εικόνα 122 Πολλές γυναίκες στην αναχώρηση του πολεμιστή Μήπως είναι ο Αχιλλέας που φεύγει από τη Σκύρο? Η επάνω ζώνη = αδιευκρίνιστο θέμα

Εικόνα 123

Ζ. των Νιοβιδών άλλη λύση για μεγάλες ζωφόρους και πολυπρόσωπες συνθέσεις = διαίρεση του ύψους του αγγείου σε δύο ζώνες (μεγάλα αγγεία) Καλυκωτός κρατήρας, Βοστώνη Ο Πηλέας αρπάζει τη Θέτιδα Ο Βορέας αρπάζει την Ωρείθυια (κόρη του Ερεχθέα) Εικόνα 124

Εικόνα 125 Ανάπτυγμα και πίσω όψη κρατήρα Βοστώνης Εικόνα 126

Καλυκωτός κρατήρας, Βοστώνη Ο Πηλέας αρπάζει τη Θέτιδα Εικόνα 127

Ζ. των Νιοβιδών πολλές σκηνές Αμαζονομαχίας, Γιγαντομαχίας (εδώ), Κενταυρομαχίας = όπως και οι Μεγάλοι Ζωγράφοι (Κρατήρας από τη Γέλα) Εικόνα 129

Ζ. των Νιοβιδών στα μικρότερα αγγεία του: σκηνές καταδίωξης, αναχώρησης πολεμιστών, αθηναίων ηρώων κλπ. (πολύ αγαπητές μετά τα Περσικά) Εικόνα 131 Εικόνα 130

Ζ. των Νιοβιδών Ο Πάρης τοξεύει τον αστράγαλο του Αχιλλέα (με τη βοήθεια του Απόλλωνα) Εικόνα 132

Εικόνα 133 Ζ. των Νιοβιδών Καλυκωτός κρατήρας Βρετανικό Μουσείο Α & Β όψη Γέννηση/δημιουργία της Πανδώρας (Δίας, Ποσειδώνας, Αθηνά, Άρης) Εικόνα 134

Σχέση με το (χαμένο) σατυρικό δράμα Πανδώρα του Αισχύλου? Εικόνα 135

Εύκολα αναγνωρίζονται και οι στολές σατύρων που φορούσαν τα μέλη του Χορού στα σατυρικά δράματα

Θυμηθείτε H διακόσμηση των αγγείων, ιδίως όταν έχει εικονιστικό αφηγηματικό χαρακτήρα, μας δίνει πλούσιες πληροφορίες για την καθημερινή ζωή, τη μυθολογία, τη θρησκεία, τον αθλητισμό, την ιδεολογία, την κοινωνία, ακόμη και για τις πολιτικές και κοινωνικές καταστάσεις της εποχής που δημιουργήθηκαν αλλά ακριβώς αυτή η ποικιλία και η πολυπλοκότητα οδηγεί συχνά σε αναπάντητα ερωτήματα, όπως έγραψε ένας σπουδαίος μελετητής, σχετικά με την εικονογραφία των μυθολογικών θεμάτων:

«Σε σύγκριση με τα αρχαιοελληνικά γραπτά αγγεία κανένα άλλο από τα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιούνται για την αφήγηση των μύθων δεν οδηγεί τόσο συχνά τον μελετητή στην ανάγκη να δηλώσει τελικά την αμηχανία του». Richard Buxton 2002, 92