ΕΠΕΑΕΚ: ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΣΠΟΥ ΩΝ ΤΟΥ ΤΕΦΑΑ, ΠΘ - ΑΥΤΕΠΙΣΤΑΣΙΑ Ειδική παιδαγωγική Φυσική αγωγή για παιδιά µε αναπηρίες Σακελλαρίου Κίµων Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας ΤΕΦΑΑ, Τρίκαλα Θέµατα της παρουσίασης Σκοποί της φυσικής αγωγής για τους µαθητές µε αναπηρίες. Έννοια της ενσωµάτωσης. Προσαρµογές του µαθήµατος της φυσικής αγωγής. Ηενσωµάτωση µπορεί να οριστεί ως Τι είναι ενσωµάτωση; η παροχή εκπαίδευσης στους µαθητές µε ειδικές ανάγκες στο πλαίσιο της κανονικής τάξης. Έννοιες της ενσωµάτωσης: Φυσική ενσωµάτωση είναι Φυσική ενσωµάτωση. Κοινωνική ενσωµάτωση. Εκπαιδευτική ενσωµάτωση. η τοποθέτηση όλων των µαθητών µε ειδικές ανάγκες στις κανονικές τάξεις φυσικής αγωγής. 1
Κοινωνική ενσωµάτωση είναι Εκπαιδευτική ενσωµάτωση είναι οι προσωπικές σχέσεις και αλληλεπιδράσεις του µαθητή µε ειδικές ανάγκες µε τους υπόλοιπους συµµαθητές του. ο βαθµός συµµετοχής του µαθητή µε ειδικές ανάγκες στην εκµάθηση των δραστηριοτήτων µε τους υπόλοιπους µαθητές. Οι σκοποί της φυσικής αγωγής για µαθητές µε αναπηρίες: Η σωµατική και κινητική ανάπτυξη. Η βελτίωση της συµπεριφοράς. Η θεραπεία των αναπηριών. Η κοινωνική και εκπαιδευτική ενσωµάτωση του µαθητή. Επίτευξη της ενσωµάτωσης στη φυσική αγωγή. Για την επίτευξη της ενσωµάτωσης των µαθητών µε αναπηρίες στην κανονική τάξη, ο καθηγητής φυσικής αγωγής οφείλει να γνωρίζει: Ηευθύνη του καθηγητή φυσικής αγωγής στα παιδιά µε αναπηρίες είναι: Τις προσαρµογές που πρέπει να γίνουν στη διδασκαλία, τις ασκήσεις και το περιβάλλον του µαθήµατος της φυσικής αγωγής στο σχολείο µε στόχο την ικανοποίηση των εκπαιδευτικών αναγκών του µαθητή που µειονεκτεί. Να δηµιουργήσει ένα κλίµα που οδηγεί στη µάθηση, µέσα στο οποίο το παιδί µε αναπηρίες µπορεί να αισθάνεται ελεύθερο να µάθει, να εξετάσει και να ερευνήσει βελτιώνοντας όσο το δυνατό περισσότερο το κοινωνικό, κινητικό και συναισθηµατικό επίπεδο λειτουργίας του. 2
Περιπτώσεις µαθητών µε αναπηρίες στο κανονικό σχολείο: Μαθησιακές δυσκολίες. Σύνδροµο µειωµένης προσοχής και υπερκινητικότητας. ιαταραχές οµιλίας. ιαταραχές συµπεριφοράς. ιαταραχές αισθητηρίων. Οργανικά νοσήµατα. Παχυσαρκία. Αποκλίσεις σπονδυλικής στήλης. Οριακή νοητική υστέρηση. Νοητική υπεροχή. Τι είναι µαθησιακές δυσκολίες; Μαθησιακές δυσκολίες είναι διαταραχές κατανόησης και χρήσης του προφορικού και γραπτού λόγου που επηρεάζουν τη µαθησιακή ικανότητα του παιδιού ως προς την αντίληψη, ολοκλήρωση και έκφραση της ανάγνωσης, γραφής, συλλαβισµού, διαχωρισµού δεξιού αριστερού και απλών µαθηµατικών πράξεων. Εντοπισµός µαθησιακών δυσκολιών. Οεντοπισµός µαθησιακών δυσκολιών µπορεί να γίνει µε τη συστηµατική παρατήρηση του µαθητή µε στόχο τη διαπίστωση εκδήλωσης ελαφρών νευρολογικών σηµείων: Συµπεριφοράς (διάσπαση προσοχής, υπερκινητικότητα, παρορµητικότητα, συναισθηµατική αστάθεια). Αντίληψης (προβλήµατα ακουστικού διαχωρισµού, δυσκολία οργάνωσης, µνήµης, αλληλουχίας, ανεπαρκής οπτικός διαχωρισµός γραµµάτων και λέξεων). Κίνησης (ακατάλληλος κινητικός σχεδιασµός, αδυναµία διατήρησης ρυθµού, απώλεια ισορροπίας, αστάθεια από προσπάθεια σε προσπάθεια, αδυναµία διαχωρισµού δεξιού - αριστερού). Τι είναι σύνδροµο µειωµένης προσοχής και υπερκινητικότητας; 3
Το σύνδροµο µειωµένης προσοχής και υπερκινητικότητας είναι διαταραχή που εκδηλώνεται κατά την αναπτυξιακή περίοδο ενός ατόµου και χαρακτηρίζεται από συνδυασµό µειωµένης προσοχής και/ή υπερκινητικότητας παρορµητικότητας, που µπορεί να οδηγήσει σε σηµαντικά χαµηλή επίδοση στο σχολείο και στην κοινωνική αποµόνωση του µαθητή. Εντοπισµός συνδρόµου µειωµένης προσοχής και υπερκινητικότητας. Το σύνδροµο µειωµένης προσοχής και υπερκινητικότητας µπορεί να γίνει µε βάση: Την ύπαρξη συµπτωµάτων µειωµένης προσοχής. Την εµφάνιση συµπτωµάτων µειωµένης προσοχής. Την διάρκεια συµπτωµάτων µειωµένης προσοχής. Κατάλληλες ενέργειες στο µάθηµα φυσικής αγωγής για τις µαθησιακές δυσκολίες και του συνδρόµου µειωµένης προσοχής: Για τη συµπεριφορά. Για την αντίληψη. Για την κίνηση. Για τη συµπεριφορά: Καθιέρωση απλών και σύντοµων κανόνων αποδεκτής συµπεριφοράς, άµεση χρήση σύντοµων παρατηρήσεων, διαµόρφωση συγκεκριµένου µοτίβου στο µάθηµα, καθαρός χώρος άθλησης, ουδέτερο περιβάλλον, ποικιλία ασκήσεων, ενθάρρυνση, ενίσχυση συνεργασίας και κοινωνικοποίησης. Για την αντίληψη: Σύντοµες οδηγίες, επανάληψη οδηγιών από το µαθητή, χωρισµός δεξιοτήτων σε µικρότερα µέρη για την καλύτερη κατανόησή τους, επίδειξη των ασκήσεων, ανατροφοδότηση. 4
Για την κίνηση: Επιλογή δραστηριοτήτων που επιτρέπουν την επιτυχή εκτέλεσή τους, αποφυγή σύγκρισης της απόδοσης µεταξύ των µαθητών, χωρισµός ασκήσεων σε µικρότερα µέρη, ασκήσεις προσανατολισµού στο χώρο, ρυθµικές δραστηριότητες, δραστηριότητες σε µικρές οµάδες, χρήση συνασκούµενου. Τι είναι διαταραχές οµιλίας; ιαταραχές οµιλίας είναι οι διαταραχές επικοινωνίας, οµιλίας ή ελλιπούς άρθρωσης, που επιδρούν αρνητικά στην ικανότητα µάθησης και την εκπαιδευτική απόδοση του παιδιού. Κυριότερες διαταραχές οµιλίας είναι ο τραυλισµός που εκδηλώνεται µε την επανάληψη της πρώτης ή περισσότερων αρχικών συλλαβών των λέξεων και η δυσαρθρία που υπάρχει δυσκολία στην άρθρωση ορισµένων συµφώνων (π.χ. ρ, δ, θ, σ). Εντοπισµός διαταραχών οµιλίας: Αντίληψης της γλώσσας. Έκφρασης της γλώσσας. Αντίληψη της γλώσσας: Μηχανική επανάληψη λέξεων. υσκολία παρακολούθησης των οδηγιών. Λανθασµένη ανταπόκριση στις ερωτήσεις «γιατί», «πού», «πώς», «πότε», «ναι / όχι». Έλλειψη πραγµατικής προσοχής. Έκφραση της γλώσσας: Φτωχό λεξιλόγιο. υσκολία χρησιµοποίησης κανόνων συντακτικού. υσκολία κατανόησης του νοήµατος των λέξεων. 5
Κατάλληλες ενέργειες στη φυσική αγωγή για τις διαταραχές οµιλίας: Τήρηση κανόνων ενεργούς ακρόασης. Αποφυγή διακοπής του λόγου του µαθητή. Κατ ιδίαν συζήτηση µε το µαθητή. Υποβολή ερωτήσεων κατά προτεραιότητα στο παιδί µε διαταραχές οµιλίας. Υποβολή απλών ερωτήσεων που µπορούν να απαντηθούν µε ένα ναι ή όχι. Επικέντρωση στην ανάπτυξη των κοινωνικών ικανοτήτων του παιδιού. Προτεραιότητα στη συναισθηµατική ασφάλεια. Κριτήριο ύπαρξης διαταραχών συµπεριφοράς είναι η διάρκεια και η µεγάλη συχνότητα εµφάνισης της συναισθηµατικής διαταραχής σε συνδυασµό µε τη σοβαρότητά του σε βαθµό που επηρεάζει αρνητικά τη σχολική επίδοση του µαθητή. Κύρια είδη διαταραχών συµπεριφοράς στο κανονικό σχολείο: Εσωτερικευµένη συµπεριφορά. Εξωτερικευµένη συµπεριφορά. Τι είναι εσωτερικευµένη και εξωτερικευµένη συµπεριφορά; Η εσωτερικευµένη συµπεριφορά αναφέρεται σε εσωτερικές συναισθηµατικές καταστάσεις που βιώνει ο µαθητής (κατάθλιψη, άγχος) και η εξωτερικευµένη συµπεριφορά σχετίζεται µε εκδηλώσεις αντικοινωνικότητας και επιθετικότητας του µαθητή ενάντια σε άλλους. Εντοπισµός διαταραχών συµπεριφοράς: Κατάλληλες ενέργειες στη φυσική αγωγή για τις διαταραχές συµπεριφοράς: Εσωτερικευµένη (κατάθλιψη, αποµόνωση, φοβία, θλίψη, χαµηλή αυτοπεποίθηση). Εξωτερικευµένη (επιθετικότητα, οξυθυµία, θυµός και οργή, απειλές, χυδαιότητα, συχνά ψεύδη, παραβατικότητα) Εσωτερικευµένη: ενθάρρυνση, αναγνώριση, αποδοχή, έµφαση στην κοινωνικοποίηση και συνεργασία µε άλλους, αποφυγή πίεσης για υψηλή απόδοση, παροχή ευκαιριών για συναισθήµατα και σκέψεις, παροχή ασφάλειας από πειράγµατα. 6
Εξωτερικευµένη: αυτοπεποίθηση, καθιέρωση κανόνων πειθαρχίας, αποφυγή εντάσεων-απειλών ή φυσικής βίας, χρήση χιούµορ, τεχνικές χαλάρωσηςαυτοκαθοδήγησης-αυτοαξιολόγησης. Τι είναι διαταραχές αισθητηρίων; Οι διαταραχές αισθητηρίων είναι αυτές κατά τις οποίες οι αισθητήριοι υποδοχείς αδυνατούν να µεταβιβάσουν ή να ερµηνεύσουν ερεθίσµατα, επηρεάζοντας έτσι αρνητικά την εκπαιδευτική απόδοση (τύφλωση, κώφωση). Εντοπισµός διαταραχών αισθητηρίων: Βαρηκοΐα Κώφωση (µειωµένη ικανότητα ισορροπίας, διαταραχές οµιλίας, έλλειψη αντίδρασης στους ήχους, εξαιρετική οπτική προσοχή, φτωχή αντίληψη εννοιών, τάσεις αποµόνωσης, χρόνιες µολύνσεις αυτιών). Αµβλυωπία Τύφλωση (µάτια και βλέφαρα κόκκινα και πρησµένα, ευαισθησία στον φυσιολογικό φωτισµό, παράπονα για διπλωπία-ζάλη πονοκεφάλους, δυσκολία εστίασης και όρασης αντικειµένων, δυσκολία διάκρισης χρωµάτων, φτωχή ικανότητα ισορροπίας, περπάτηµα µε προσοχή, πέσιµο πάνω σε αντικείµενα, ελλιπής συντονισµός). Κατάλληλες ενέργειες στη φυσική αγωγή για διαταραχές αισθητηρίων: Κώφωση: ανάπτυξη ισορροπίας-ρυθµούβασικών κινητικών δεξιοτήτων µέσα από παιχνίδια-κατάλληλες δραστηριότητεςρυθµικές ασκήσεις, επίδειξη του τρόπου εκτέλεσης των ασκήσεων, διατήρηση οπτικής επαφής µε το µαθητή, αποφυγή συνδυασµού επίδειξης και οµιλίας, απλοί κανόνες, ενθάρρυνση συνεργασίας. Τύφλωση: κιναισθητική καθοδήγηση, προφορικές οδηγίες, χώρος καθαρός από αντικείµενα, προσαρµογή των υλικών και του χώρου, εξοικείωση µε το χώρο άσκησης, επιλογή απλών δραστηριοτήτων προσανατολισµού-ισορροπίας, επιλογή ασκήσεων που βοηθούν στην αντίληψη της µορφής-µεγέθους-σχήµατος των αντικειµένων και της υφής διαφορετικών επιφανειών, χρήση σφυρίχτρας, χρήση χορού και µουσικής. 7
Οργανικά νοσήµατα είναι Τι είναι οργανικά νοσήµατα; τα βραχυχρόνια ή µακροχρόνια προβλήµατα υγείας που προκαλούν τη µείωση της δύναµης, της ενεργητικότητας και της εγρήγορσης του ατόµου που υποφέρει και επιδρούν αρνητικά στην παραγωγικότητα, την εκπαιδευτική απόδοση, και την ποιότητα ζωής του (άσθµα, διαβήτης, επιληψία, καρδιοπάθειες, αναιµία, ρευµατοειδής αρθρίτιδα). Τι είναι παχυσαρκία; Ένα άτοµο µπορεί να χαρακτηριστεί υπέρβαρο, όταν το βάρος του ξεπερνά το 10% του ιδανικού βάρους που πρέπει να έχει σε σχέση µε το ύψος και το σωµατότυπό του και παχύσαρκο όταν το ποσοστό αυτό ξεπερνά το 20%. Έτσι η κατηγορία σωµατικού βάρους που ανήκει ο καθένας µπορεί να βρεθεί µε την τιµή του δείκτη µάζας σώµατος (ΒΜΙ) που υπολογίζεται από το πηλίκο: ΒΜΙ=W/Η2 (W=σωµατικό βάρος, Η=ύψος). Κατηγορίες Τιµή ΒΜΙ 0 ιδανικό βάρος 20-25 Ι υπέρβαρος 25-30 ΙΙ παχύσαρκος 30-40 ΙΙΙ υπερβολικά παχύσαρκος > 40 Κατάλληλες ενέργειες στη φυσική αγωγή για την παχυσαρκία: Συνεργασία µε το γιατρό και τους γονείς του παιδιού. Επιλογή δραστηριοτήτων που παρέχουν αίσθηµα επιτυχίας. Συνδυασµό δίαιτας και άσκησης. Παροχή απλών συµβουλών καλής διατροφής στο µαθητή. Επιλογή ασκήσεων χαµηλής έντασης που προάγουν τη ψυχαγωγία. Συνεχής ενθάρρυνση του µαθητή. 8
Αποκλίσεις σπονδυλικής στήλης: Σκολίωση (πλάγια κύρτωση της σπονδυλικής στήλης). Λόρδωση (υπέρµετρη ανάπτυξη του οσφυϊκού κυρτώµατος της σπονδυλικής στήλης). Κύφωση (υπέρµετρη ανάπτυξη του θωρακικού κυρτώµατος της σπονδυλικής στήλης). Κατάλληλες ενέργειες στη φυσική αγωγή για αποκλίσεις σπονδυλικής στήλης: Για σκολίωση: εξάρτηση του µαθητή από µονόζυγο, συµµετρικές ασκήσεις των ωµοραχιαίων µυών-κοιλιάς-ισχύων, ασκήσεις για ενδυνάµωση των εκτεινόντων µυών της ράχης, ασκήσεις αναπνοής, διδασκαλία της σωστής στάσης µπροστά σε καθρέφτη, αποφυγή ασκήσεων εµπρόσθιας ευλυγισίας της σπονδυλική στήλης. Για λόρδωση: επιλογή ασκήσεων διάτασης των µυών της ράχης και ενδυνάµωσης των κοιλιακών µυών, αποφυγή υπερέκτασης της σπονδυλικής στήλης. Για κύφωση: επιλογή ασκήσεων ενδυνάµωσης των µυών των ώµων και της ράχης και διάτασης των θωρακικών µυών. Γενικές οδηγίες για τις αποκλίσεις σπονδυλικής στήλης: Ενδυνάµωση των µυών που βοηθούν στην επαναφορά της σπονδυλικής στήλης στη σωστή θέση και διάταση των µυών που τραβούν τη σπονδυλική στήλη εκτός θέσης. Ισχυροποίηση των µυών που βοηθούν τη στηρικτική ικανότητα της σπονδυλικής στήλης. Ποικιλία συµµετρικών ασκήσεων που αναπτύσσουν εξίσου και τις δύο πλευρές. Υπενθύµιση της σωστής στάσης σώµατος σε όλους τους µαθητές. Οριακή νοητική στέρηση: Κάτω του µέσου όρου γενική νοητική ικανότητα (IQ: 68-83). Αργός χρόνος αντίδρασης σε εξωτερικά ερεθίσµατα, κατανόησης οδηγιών και εξαγωγής συµπερασµάτων. Αργή πρόοδος. Μειωµένη κινητική ανάπτυξη και χαµηλή φυσική κατάσταση. Κατάλληλες ενέργειες στη φυσική αγωγή για οριακή νοητική στέρηση: Απλό λεξιλόγιο. Επιλογή απλών δραστηριοτήτων παιχνιώδους µορφής, που προάγουν την ψυχαγωγία και το αίσθηµα επιτυχίας. Συχνή επίδειξη και ποικιλία ασκήσεων. Κιναισθητική καθοδήγηση. Παροχή περισσότερου χρόνου για την αντίδραση του µαθητή στα ερεθίσµατα που δέχεται. 9
Νοητική υπεροχή: Πάνω από το µέσο όρο γενική νοητική ικανότητα (IQ>120). Υψηλό επίπεδο αθλητικής απόδοσης, υψηλός βαθµός ελέγχου του σώµατος και αφοσίωσης κατά την άσκηση, συνδυασµός µεγάλης ποικιλίας κινήσεων µε ακρίβεια, αυτοπεποίθηση. Ισχυρή µνήµη, πλούσιο λεξιλόγιο, γρηγορότερη αντίληψη, δίψα για µάθηση, αγάπη για το βιβλίο, ανεξάντλητη περιέργεια, τάση για τελειότητα. Κατάλληλες ενέργειες στη φυσική αγωγή για νοητική υπεροχή: Παροχή ευκαιριών για την ανάπτυξη της ποιότητας και της ποικιλίας των κινήσεων. Παροχή ευκαιριών για διεύρυνση των γνώσεων του µαθητή σε θέµατα αθλητικά. Παροχή µεγαλύτερου εύρους δραστηριοτήτων. υνατότητα συµµετοχής του µαθητή στην προετοιµασία και αξιολόγηση του µαθήµατος. Παρακίνηση του µαθητή για συµµετοχή σε εξωσχολικές αθλητικές δραστηριότητες. Προϋπόθεση επιτυχίας στη διδασκαλία µαθητών µε αναπηρίες... είναι η θετική αποδοχή του κάθε µαθητή από τον καθηγητή φυσικής αγωγής και την αγνή πρόθεσή του ν αποδεχθεί το παιδί αυτό στο κανονικό πρόγραµµα της φυσικής αγωγής, σε οποιοδήποτε επίπεδο κι αν λειτουργεί. Βιβλιογραφία Κοκαρίδας,. (2004). Φυσική αγωγή για µαθητές µε ειδικές ανάγκες σε κανονικά σχολεία. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Χριστοδουλίδη. Σακελλαρίου, Κ. & Μπεκιάρη, Α. (2001). Αθλητική παιδαγωγική. Αθήνα, Εκδόσεις Leader Books. Auxter, D., Pyfer, J., & Huettig, C. (2004). Principles and methods of adapted physical education and recreation. Boston: McGraw-Hill. 10