ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Συντομογραφίες...15 Ελληνικές...15 Ξενόγλωσσες...18 Εισαγωγή: Το φυσικό περιβάλλον ως ρυθμιστικό αντικείμενο του αστικού δικαίου: μια γενική θεώρηση 1. Ο παραπληρωματικός χαρακτήρας του αστικού δικαίου περιβάλλοντος έναντι του διοικητικού δικαίου περιβάλλοντος...21 Ι. Το φυσικό περιβάλλον ως ρυθμιστικό αντικείμενο του δικαίου Η κυριαρχία του διοικητικού δικαίου...21 1. Γενικές παρατηρήσεις...21 2. Το Σχέδιο Προεδρικού Διατάγματος αναφορικά με την ευθύνη για την πρόληψη και την αποκατάσταση των ζημιών στο περιβάλλον - Εναρμόνιση της εθνικής νομοθεσίας με την Οδηγία 2004/35/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 21 ης Απριλίου 2004...26 ΙΙ. Οι αδυναμίες του διοικητικού δικαίου...32 ΙΙΙ. Το ιδιωτικό δίκαιο ως εναλλακτικό δικαιικό σύστημα περιβαλλοντικής προστασίας...34 2. Ο τεχνικός χαρακτήρας του (αστικού) δικαίου περιβάλλοντος...36 3. Η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος ως αντικείμενο της επίδρασης των συνταγματικών διατάξεων και του κοινοτικού δικαίου στο αστικό δίκαιο...39 Ι. Η επίδραση των συνταγματικών διατάξεων για το περιβάλλον στο α- στικό δίκαιο...39 ΙΙ. Η επίδραση του κοινοτικού δικαίου περιβάλλοντος στο αστικό δίκαιο...45 4. Η σημασία της θεωρίας της οικονομικής ανάλυσης του δικαίου στο πεδίο του αστικού δικαίου περιβάλλοντος...47 5. Αντικείμενο και διάρθρωση της μελέτης...49
10 Περιεχόμενα Κεφάλαιο Πρώτο: Οι οικολογικές όψεις της ευθύνης στο δίκαιο των συμβάσεων του Αστικού Κώδικα 6. Προστασία του περιβάλλοντος μέσω του δικαίου των συμβάσεων;...51 Ι. Γενικά για τη διείσδυση του εννόμου αγαθού περιβάλλον στο δίκαιο των συμβάσεων...51 ΙΙ. Το δίκαιο των συμβάσεων ως πεδίο διαχείρισης του λεγόμενου περιβαλλοντικού κινδύνου: Ορισμός και διακρίσεις της έννοιας...53 7. Η ευθύνη στο δίκαιο των συμβάσεων του Αστικού Κώδικα και η προστασία του περιβάλλοντος...55 Ι. Οι επιμέρους νόμιμοι λόγοι ευθύνης...55 1. Τα πραγματικά ελαττώματα και η έλλειψη συνομολογημένων ιδιοτήτων...57 α) Η έννοια του ελαττώματος...58 (1) Ο παραδοσιακός ορισμός...58 (2) Η έννοια του ελαττώματος με βάση την υπόνοια κινδύνου για το περιβάλλον...60 (3) Η έννοια του ελαττώματος με βάση τον οικολογικό περίγυρο της παροχής...68 (4) Η παραβίαση των «ανώτατων επιτρεπτών ορίων ρύπανσης του περιβάλλοντος» ως τεκμήριο ελαττωματικότητας της παροχής...70 β) Η συνομολόγηση ιδιότητας...72 γ) Η όψιμη διαπίστωση του ελαττώματος ή της έλλειψης συνομολογημένης ιδιότητας λόγω μεταβολής των επιστημονικών δεδομένων...75 2. Η αθέτηση παρεπόμενης ενοχής...76 3. Ο κίνδυνος της υγείας του μισθωτή (άρθ. 588 ΑΚ)...78 4. Η απρόοπτη μεταβολή των συνθηκών (άρθ. 388 ΑΚ)...79 5. Η διάψευση της πίστης ότι καταρτίστηκε έγκυρη σύμβαση (άρθ. 145 ΑΚ)...82 ΙΙ. Σύνοψη...83 7. Επίμετρο: Ο Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 1907/2006 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 18 ης Δεκεμβρίου 2006 για την καταχώριση, την αξιολόγηση, την αδειοδότηση και τους περιορισμούς των χημικών προϊόντων και οι επιπτώσεις του στο ελληνικό αστικό δίκαιο περιβάλλοντος...85
Περιεχόμενα 11 Κεφάλαιο Δεύτερο: Η διοίκηση αλλοτρίων και η προστασία του περιβάλλοντος 8. Εισαγωγικά Επισκόπηση του θεσμού της διοίκησης αλλοτρίων...89 Ι. Διοίκηση υπόθεσης...89 ΙΙ. Ειδικές έννομες σχέσεις...90 ΙΙΙ. Διοίκηση ξένης υπόθεσης ελλείψει ειδικής έννομης σχέσης...91 9. Ο θεσμός της διοίκησης αλλοτρίων ως μέσο προστασίας του περιβάλλοντος...93 Ι. Οι προϋποθέσεις της αξίωσης του άρθρου 736 ΑΚ για την απόδοση των δαπανών της διοίκησης από τον κύριο...96 1. Διοίκηση υπόθεσης...96 2. Ξένη υπόθεση...97 Ενδιάμεσο συμπέρασμα...105 3. Διοίκηση της υπόθεσης ως ξένης...105 4. Διοίκηση χωρίς εντολή...106 5. Συμφέρον και θέληση του κυρίου...107 Συρροή/Τελικό συμπέρασμα...109 ΙΙ. Η ποσοτική και προσωπική οριοθέτηση της αξίωσης του άρθ. 736 ΑΚ για την απόδοση των δαπανών της διοίκησης από τον κύριο...110 1. Οι «πρόσθετες» δαπάνες...110 2. Η οριοθέτηση της ευθύνης περισσότερων κυρίων...113 α) Περισσότεροι ιδιώτες ως κύριοι στο ίδιο βιοτικό πραγματικό...113 β) Ιδιώτης και διοικητικός φορέας ως κύριοι στο ίδιο βιοτικό πραγματικό...115 3. Το συμφέρον του διοικητή: Μια περίπτωση συνυπολογισμού...116 ΙΙΙ. Ειδικό ζήτημα: Η αξίωση απόδοσης των δαπανών ως αντίβαρο στη διακριτική ευχέρεια της διοίκησης σχετικά με την άρση διατάραξης της δημόσιας ασφάλειας...116 ΙV. Σύνοψη...118 Κεφάλαιο Τρίτο: Γειτονικό δίκαιο και προστασία του περιβάλλοντος 10. Η προστασία του περιβάλλοντος μέσω των διατάξεων του ιδιωτικού γειτονικού δικαίου...121 Ι. Απόκρουση της προσβολής κυριότητας επί ακινήτου πράγματος και υποχρέωση ανοχής...123 1. Οι εκπομπές και οι «άλλες παρόμοιες επενέργειες» της ΑΚ 1003...123
12 Περιεχόμενα 2. Η χρήση ακινήτου ως κριτήριο ανοχής της προσβολής κυριότητας...126 α) Η ασήμαντη βλάβη στη χρήση του ακινήτου...126 β) Η συνήθης χρήση για ακίνητα της περιοχής του βλάπτοντος...130 γ) Η λήψη μέτρων πρόνοιας και ασφάλειας ως συμπληρωματικό κριτήριο για την οριοθέτηση της υποχρέωσης ανοχής της ΑΚ 1003...132 ΙΙ. Αξιώσεις αποζημίωσης λόγω βλαπτικής χρήσης ακινήτου...136 1. Οι νομικές βάσεις των αξιώσεων...136 α) Αναφορικά με θεμιτές επενέργειες...136 β) Αναφορικά με αθέμιτες επενέργειες...140 2. Ειδικά ζητήματα ως προς την οριοθέτηση της ευθύνης...141 3. Η απόδειξη του αιτιώδους συνδέσμου μεταξύ νόμιμου λόγου ευθύνης και ζημίας...145 α) Η «απόδειξη με την πρώτη ματιά»...145 β) Η αντιστροφή του βάρους της απόδειξης...147 ΙΙΙ. Προστασία της νομής...150 Κεφάλαιο Τέταρτο: Δικαίωμα στην προσωπικότητα και προστασία του περιβάλλοντος 11. Η προστασία των περιβαλλοντικών αγαθών μέσω των διατάξεων του ΑΚ για την προστασία της προσωπικότητας...153 Ι. Η προστασία του περιβάλλοντος μέσω του άρθρου 57 1 ΑΚ...154 1. Αξίωση για άρση της προσβολής του δικαιώματος χρήσεως των κοινών σε όλους και των κοινοχρήστων πραγμάτων...154 α) Προσβολή του δικαιώματος...154 β) Ο παράνομος χαρακτήρας της προσβολής και η διάγνωσή του στο πλαίσιο της πολιτικής δίκης...163 2. Αξίωση για παράλειψη της προσβολής του δικαιώματος χρήσεως των κοινών σε όλους και των κοινοχρήστων πραγμάτων...167 ΙΙ. Αδικοπρακτική ευθύνη λόγω προσβολής του δικαιώματος χρήσεως των κοινών σε όλους και των κοινοχρήστων πραγμάτων Ιδίως η ευθύνη για αποκατάσταση της ηθικής βλάβης...168 Κεφάλαιο Πέμπτο: Η αδικοπρακτική ευθύνη και η προστασία του περιβάλλοντος 12. Η προστασία του περιβάλλοντος μέσω των διατάξεων για τις αδικοπραξίες Η εφαρμογή των ΑΚ 914 επ. στις περιβαλλοντικές ζημίες...173
Περιεχόμενα 13 Ι. Ανθρώπινη συμπεριφορά Η παραβίαση συναλλακτικών υποχρεώσεων ως παράγοντας προσβολής περιβαλλοντικών αγαθών...174 ΙΙ. Παράνομη συμπεριφορά...181 ΙΙΙ. Υπαίτια συμπεριφορά...182 ΙV. Ζημία...186 1. Έννοια και διακρίσεις της ζημίας...186 2. Αποκατάσταση μελλοντικής ζημίας Η αύξηση της πιθανότητας βλάβης ως είδος ζημίας...188 α) Η αύξηση της πιθανότητας βλάβης διεθνώς...189 β) Η αύξηση της πιθανότητας βλάβης στο ελληνικό δίκαιο...190 γ) Η προτεινόμενη προσέγγιση της αύξησης της πιθανότητας βλάβης στην περιβαλλοντική προσβολή...194 3. Τρόπος αποκατάστασης της ζημίας...197 V. Aιτιώδης σύνδεσμος...197 VI. Οι αδυναμίες του συστήματος ευθύνης των ΑΚ 914 επ. και η σημασία μιας ρήτρας ευθύνης από διακινδύνευση...198 Κεφάλαιο Έκτο: Αδικαιολόγητος πλουτισμός και προστασία του περιβάλλοντος 13. Η εφαρμογή των διατάξεων για τον αδικαιολόγητο πλουτισμό και η σημασία της αναφορικά με την περιβαλλοντική προστασία...201 Ι. Εισαγωγικά...201 ΙΙ. Οι προϋποθέσεις της αξίωσης του άρθρου 904 1 εδ. 1 ΑΚ και οι συμφωνίες μεταξύ ιδιωτών για την αποκατάσταση περιβαλλοντικών ζημιών (Υπόθεση εργασίας Α)...204 1. Πλουτισμός...205 2. Πλουτισμός «από την περιουσία ή με ζημία άλλου»...207 3. Αιτιώδης συνάφεια...207 4. Έλλειψη νόμιμης αιτίας...208 ΙΙΙ. Η αξίωση του άρθρου 904 1 εδ. 1 ΑΚ ως αντίβαρο στη διακριτική ευχέρεια της διοίκησης σχετικά με την άρση διατάραξης της δημόσιας ασφάλειας (Υπόθεση εργασίας Β)...216 IV. Η αξίωση του άρθρου 904 1 εδ. 1 ΑΚ ως αντίβαρο στις περιπτώσεις διπλής επιβάρυνσης του ζημιώσαντος (Υπόθεση εργασίας Γ)...217 V. Οι προϋποθέσεις της αξίωσης του άρθρου 904 1 εδ. 1 ΑΚ και οι πολεοδομικές παραβάσεις (Υπόθεση εργασίας Δ)...218
14 Περιεχόμενα Κεφάλαιο Έβδομο: Συλλογική διεκδίκηση της περιβαλλοντικής προστασίας και Αστικό Δίκαιο 14. Το αστικό δίκαιο ως σύστημα κοινωνικής προστασίας - Η ανάγκη συλλογικής δράσης στο πεδίο του αστικού δικαίου του περιβάλλοντος...221 15. Μια συλλογική αξίωση για τη διασφάλιση της οικολογικής ι- σορροπίας...224 Ι. Ο υπερατομικός χαρακτήρας της αξίωσης...224 ΙΙ. Το περιεχόμενο της αξίωσης...226 ΙΙΙ. Η ένδικη άσκηση της αξίωσης Μία πρόταση...230 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...235 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ/ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ...239 Ελληνική...239 Ξενόγλωσση...248