ΙΑ119 Θεωρητικές και μεθοδολογικές αρχές στη μελέτη της κλασικής τέχνης Δημήτρης Πλάντζος
Υλικότητα και (κλασική) αρχαιολογία: Η κλασική αρχαιολογία εφαρμόζει, ήδη από τον 19ο αι., μια αυτοσχέδια, και εν πολλοίς αυθαίρετη, αναπαραστατική οικονομία, πρωτίστως εμπνευσμένη από μια (κάπως) παραποιημένη ανάγνωση του εγελιανού ιδεαλισμού σχετικά με την αυτονομία της τέχνης. Οι έννοιες της υλικότητας, της εμπρόθετης δράσης, του διαμεσολαβημένου βλέμματος και της μη γραμμικής αντίληψης της παραγωγικής διαδικασίας εμπλουτίζουν την κατανόηση από μέρους μας ενός κόσμου που μάλλον θα αδιαφορούσε πλήρως για τις ταξινομήσεις και ιεραρχίες που του επέβαλε, πρωθύστερα, η μακρά δυτική νεωτερικότητα. Η «ελληνική τέχνη» ως κοινωνικό και όχι αισθητικό φαινόμενο.
Δομή του Μαθήματος: Εισαγωγικά Η ανακάλυψη της κλασικής αρχαιότητας Η αναβίωση του κλασικού ιδεώδους Αναπαριστώντας το κλασικό ήθος Οι αρχαιολογίες του εικοστού αιώνα Χρόνος, χάος, ιστορία Τι είναι έργο; Ποιος δημιουργεί ένα έργο τέχνης; Η επικράτεια των εικόνων Σώματα, υλικότητα, ταυτότητες Ο χώρος ως αισθητική εμπειρία Η απο-αποικιοποίηση του κλασικού Συμπεράσματα συζήτηση
Δομή του Μαθήματος: Εισαγωγικά Η ανακάλυψη της κλασικής αρχαιότητας Η αναβίωση του κλασικού ιδεώδους Αναπαριστώντας το κλασικό ήθος Οι αρχαιολογίες του εικοστού αιώνα Χρόνος, χάος, ιστορία Τι είναι έργο; Ποιος δημιουργεί ένα έργο τέχνης; Η επικράτεια των εικόνων Σώματα, υλικότητα, ταυτότητες Ο χώρος ως αισθητική εμπειρία Η απο-αποικιοποίηση του κλασικού Συμπεράσματα συζήτηση
Ευριπίδης, Ίων (πιθ. 419-418 π.χ.): -Δεν έχουν μόνο στην ευλογημένη την Αθήνα των θεών μας οι ναοί όμορφες κολόνες και δεν λατρεύουν μόνο εκεί τον Φοίβο σαν προστάτη των δρόμων. Να, κι εδώ πέρα, δίπλα απ τον Λοξία, της Λητώς το σπλάχνο, οι δίδυμες μορφές μας φωτίζουν με τα όμορφα βλέμματά τους. -Όμως να, για δες εκεί, σκοτώνει τη Λερναία Ύδρα με χρυσό δρεπάνι ο γιος του Δία, κοίτα, καλή μου. -Βλέπω. Και σιμά του κάποιος άλλος φλογισμένο δαυλό ανεμίζει μην είναι τάχα αυτός που και στα δικά μας πέπλα τ ανδραγαθήματά του κεντούν ο Ιόλαος που κρατά την ασπίδα και αντάμα αγωνίζεται με του Δία τον γιό; -Μα δες και τούτον καβάλα σ άτι φτερωτό που με το σπαθί του σφάζει το τρισώματο θεριό που φωτιές ξερνά. -Παντού τη στρέφω τη ματιά μου. -Πρόσεξε εκεί τη μάχη των γιγάντων στα πέτρινα τα τείχη. -Καλές μου, ναι, παντού ας κοιτάξουμε. -Και βλέπεις ποια στου Εγκέλαδου το κεφάλι τραντάζει την ασπίδα με το μάτι της Γοργούς; -Ναι, βλέπω, τη θεά μας την Παλλάδα. -Μα και στου Δία τα μακροβόλα χέρια το διπλόφλογο αστροπελέκι; -Το βλέπω. [ ] Ευρ., Ίων, 184-215.
Υλικότητα και αρχαιολογία: τα άψυχα αντικείμενα, είτε ως εικόνες είτε ως παρουσίες συνιστούν δημιουργούς πολιτισμικής διάδρασης ανεξάρτητης από τις προθέσεις του κατασκευαστή τους, του ιδιοκτήτη, του χρήστη και του θεατή τους τα αναθήματα στα αρχαία ιερά αντιμετωπίζονται από τους συγχρόνους τους ως αυτόνομες παρουσίες και όχι ως διαμεσολαβητές μηνυμάτων και συμβολισμών «technology of enchantment»: πολυεπίπεδες στρατηγικές υλικής και πνευματικής καθυπόταξης του θεατή και όχι απλώς μια γραμμική αντιστοίχιση σημαινόντων («έργα τέχνης») με σημαινόμενα («μηνύματα»)
Υλικότητα και αρχαιολογία: τεχνοτροπία: αναπόδραστα συνυφασμένη με την πολιτισμική διάδραση, την κουλτούρα. Μηχανισμός «διασποράς» της κοινωνικής διάδρασης, και τα αντικείμενα (έργα τέχνης, τεχνικής ή χειροτεχνίας, αλλά και τυχαία φυσικά αντικείμενα που χρησιμοποιούνται αυτούσια, δίχως περαιτέρω επεξεργασία) καθίστανται φορείς εμπρόθετης δράσης που δημιουργεί νέες πολιτισμικές πραγματικότητες ως αντικείμενα («πράγματα») τα έργα τέχνης εγκλείουν ψήγματα της εμπρόθετης δράσης του δημιουργού ή του αναθέτη τους, αλλά και του χρήστη τους. Είναι προϊόντα, αλλά και εμπνευστές, πολιτισμικής δράσης και διάδρασης, νοούμενα εντός ενός περίπλοκου κοινωνικού και ιστορικού ιστού ανθρώπινων σχέσεων, επιθυμιών και πεποιθήσεων Ως «αντικείμενα διασποράς» («distributed objects») λειτουργούν ως δείκτες σημασιών, συμβολισμών και ιδεών, που όμως δεν μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο ουδέτερης, ασφαλούς και «αντικειμενικής» ανάγνωσης
Αρχαϊκά Ελληνιστικά Γεωμετρικά Κλασικά Ανατολίζοντα
Αρχαιολογία και χώρος: «η ιστορία των ανασκαφών στην Ελλάδα είναι ένα χρονικό αποκάλυψης πόλεων και πολισμάτων, των ιερών που συνήθως βρίσκονται εντός του αστικού ιστού, και των τάφων και νεκροταφείων που ανήκαν σε αυτούς τους οικισμούς» Antony Snodgrass (1987)
αρχαιολογία του τοπίου: επηρεασμένη από τη μεταδιαδικασιακή θεωρία θέματα ανθρώπινης αντίληψης και εμπειρίας, άρθρωση νοημάτων στο παρελθόν και στο παρόν αντλεί από το θεωρητικό οπλοστάσιο της ανθρωπογεωγραφίας, της ανθρωπολογίας, και άλλων επιστημών που μελετούν την πορεία των ανθρώπινων κοινωνιών στον χώρο το τοπίο νοείται ως πολυεπίπεδο, πολυσημασιακό σύνθεμα, αντικείμενο και υποκείμενο πολιτισμικής διάδρασης, ως αναπαράσταση συγκροτημένων ιδεών και πολιτισμικών ταυτοτήτων, ως εμπειρία το περιεχόμενο της οποίας τελεί υπό συνεχή διαπραγμάτευση απόρριψη του παλαιότερου εμπειρικού παραδείγματος, σύμφωνα με το οποίο το σημερινό τοπίο φτάνει έως εμάς ως αποτέλεσμα ιστορικής συνέχειας και παραδοσιακής χρήσης, και ως εκ τούτου αποτελεί πύλη εισόδου του σύγχρονου ερευνητή προς ένα «αυθεντικό» παρελθόν απόρριψη της διάκρισης μεταξύ υποκειμένου και αντικειμένου και της βεβαιότητας ότι ο άψυχος κόσμος αποτελεί υποχείριο της ανθρώπινης διάνοιας και έφεσης για πρόοδο η αρχαιολογία του τοπίου αντιπαραθέτει το βιωματικό στο αυστηρά επιστημονικό, και συχνά δείχνει να εμφορείται από καθαρά ρομαντικές αντιλήψεις το τοπίο φυσικό ή δομημένο δεν μπορεί πλέον να θεωρείται ως αδρανής, παθητικός αποθέτης της ανθρώπινης δραστηριότητας και των υλικών καταλοίπων του πολιτισμού, αλλά ως αυτόνομος δράστης που έρχεται σε διάδραση με τις κοινωνίες των ανθρώπων
«Μεταδιαδικασιακή» αρχαιολογία: Εμφανίζεται κατά την δεκαετία του 1980 Σφοδρή κριτική στον λειτουργισμό: η συστημική αρχαιολογία εξηγεί τη λειτουργία του συστήματος αλλά όχι τις μεταβολές του Απόρριψη του μηχανιστικού παραδείγματος της διαδικασιακής αρχαιολογίας: οι πολιτισμικές ερμηνείες δεν μπορεί να βασίζονται μόνον στις θετικές επιστήμες, οφείλουν να είναι ιστορικές
Το τοπίο ως δυναμικό σύστημα: έντονη επιρροή από την κοινωνιολογία τάση να εγκαταλειφθεί η πόλις-κράτος ως η βασική μονάδα ιστορικής εξέλιξης εγκαταλείπεται η σαφώς καθορισμένη πολιτειακή μονάδα (κράτος, αυτοκρατορία, αποικία κλπ) ως βάση μελέτης, ενώ αναδύονται νέα, «αόρατα» ή ανυπόστατα μορφώματα (κοινωνικές, εθνικές, ή πολιτισμικές μειονότητες, νομαδικοί πληθυσμοί κ.ο.κ.) κεντρικό ρόλο φαίνεται να παίζει πλέον η Μεσόγειος ως πολιτισμικό πεδίο αλλά και ως «διανοητική κατηγορία» Fernand Braudel (1902 1985) Η Μεσόγειος και ο Μεσογειακός Κόσμος κατά την Εποχή του Φιλίππου Β, 1949 Σχολή των Annales η Μεσόγειος ως θάλασσα πολιτισμών αλλά και ως θάλασσα χρόνων, με ιδιαίτερη έμφαση στη μακρά διάρκεια που εκμηδενίζει το συγκεκριμένο γεγονός ή την τόσο συμπαθή για τον παραδοσιακό ιστορικό «συμβολή της προσωπικότητας» η «μεσογειακότητα» και ο ρόλος της στην ανάδυση των αρχαίων και νεώτερων πολιτισμών στο κέντρο ή την περιφέρεια του μεσογειακού χώρου διαχρονικά η Μεσόγειος εμφανιζόταν ως ιστορικό και πολιτισμικό κενό που περίμενε να πληρωθεί από θεαματικές πολιτισμικές εκρήξεις όπως αυτές της Ελλάδας, της Ρώμης, ή της Αναγεννησιακής Ιταλίας
θεωρία κοσμοσυστημάτων: world-systems theory καινοτόμο αναλυτικό εργαλείο για την παγκόσμια ιστορία το έθνος-κράτος δεν μπορεί να αποτελέσει λειτουργική μονάδα μέτρησης των ιστορικών εξελίξεων υπερκρατικά / υπερεθνικά ιστορικά μεγέθη: παγκόσμιος καταμερισμός εργασίας, ροή κεφαλαίου, διάρθρωση παραγωγής, εκμετάλλευση / διακίνηση πρώτων υλών κ.ο.κ. δυναμικά συστήματα εν εξελίξει και όχι ουσιοκρατικά περιχαρακωμένες οντότητες Immanuel Wallerstein, έμφαση στην ανάλυση της μακράς ιστορικής διάρκειας μελέτη του τοπίου ως δυναμικού συστήματος που αναπτύσσεται αργά, αλλά όχι σταθερά στον χρόνο επίδραση μαθηματικών θεωριών ή εννοιών όπως η μη-γραμμική (χαοτική) εξέλιξη των φυσικών φαινομένων που οδηγούν με τη σειρά τους σε μηγραμμικές, μη-τελεολογικές, μη-ουσιοκρατικές ιστορικές αφηγήσεις η θεώρηση του τοπίου ως συστήματος στη μακρά διάρκεια δεν είναι συστημική, δεν υπόκειται δηλαδή στις αξιωματικές παραδοχές της διαδικασιακής αρχαιολογίας (αν και η θεωρία συστημάτων φαίνεται να επηρέασε τη σκέψη αρχαιολόγων όπως ο Ντέιβιντ Κλαρκ), καθώς αντιμετωπίζει τον χώρο ως δυναμικό πεδίο και όχι ως ένα προκαθορισμένο άθροισμα αιτίων και αιτιατών
Arjun Appadurai, Modernity at Large (1996): εθνοτοπία στο σύγχρονο, παγκοσμιοποιημένο κόσμο («global ethno-scapes») ροές ανθρώπων και ιδεών (μετανάστες και πρόσφυγες, εθνικές και ιδεολογικές φαντασιακές κοινότητες, φυσικός και ηλεκτρονικός τουρισμός κ.ο.κ.) αντιστροφή των όρων τοπίο / άνθρωπος (ο δεύτερος ως προνομιακός χρήστης του πρώτου) το τοπίο καταλαμβάνει ρόλο εμπρόθετου δράστη δημιουργού συνθηκών και κοινοτήτων (agency) δυναμική διάδραση και όχι ουσιοκρατική περιγραφή (περιβαλλοντικός ντετερμινισμός)
κλασική αρχαιολογία και τοπίο: η αναζήτηση ευδιάκριτων, αυτόνομων μονάδων, φαινομενικά ανεξάρτητων απέναντι στην ιστορική εξέλιξη, ως απότοκο της ρομαντικής εθνικιστικής ιδεολογίας του 19 ου αι. η επιστροφή στο ευρύτερο πεδίο και τη μακρά διάρκεια (που δεν εγκατέλειψε ποτέ, για παράδειγμα, η προϊστορική αρχαιολογία) μπορεί να δώσει απαντήσεις σε ερωτήματα που είχαν αγνοηθεί έως τώρα η μελέτη του αρχαιοελληνικού χώρου ανά περιοχές ικανοποιεί νεώτερες τάσεις (area studies, regionalism) από τον χώρο της πολιτικής ιστορίας, της πολιτισμικής γεωγραφίας, των πολιτισμικών σπουδών κ.ο.κ. αλλά και τις ανάγκες που γεννά η επιστημονική παρατήρηση των ιστορικών και αρχαιολογικών δεδομένων η ανάλυση των υπερ-τοπικών δικτύων μέσω των οποίων διακινείται η πολιτισμική διάδραση (είτε πρόκειται για ανταλλαγή αγαθών, ανθρώπων, ιδεών ή πολιτικών και κοινωνικών δομών) έχει ως στόχο την αποκατάσταση της ισορροπίας μεταξύ έμψυχου και άψυχου κόσμου αλλά και την αξιοποίηση παλαιότερων εμπειρικών τεχνικών της αρχαιολογικής επιστήμης (όπως η μελέτη της διασποράς συγκεκριμένων έργων τέχνης ή τεχνικής σε έναν ευρύτερο γεωγραφικό χώρο ως δείκτη εμπορικής διείσδυσης μιας κοινότητας στον ζωτικό οικονομικό χώρο άλλων κοινοτήτων) υπό το πρίσμα νεώτερων, διεπιστημονικών θεωρήσεων
κλασική αρχαιολογία και τοπίο: ο αρχαιοελληνικός κόσμος ως ενεργό μέλος διαδραστικών και πολυεστιακών μεσογειακών δικτύων επιρροές: οικονομική και πολιτισμική παγκοσμιοποίηση / κεντρόφυγες προοπτικές που δημιουργεί η χρήση των νέων τεχνολογιών στην καθημερινότητά μας (ο τρόπος για παράδειγμα που η παρέμβαση του Ίντερνετ ακυρώνει τις ενδο-πολιτισμικές ιεραρχήσεις και τον μητροπολιτικό τρόπο σκέψης εντός του έθνους-κράτους η χρήση των Δικτύων ως ερευνητικού παραδείγματος στη μελέτη ενός αρχαίου «κόσμου» λειτουργεί τόσο ως περιγραφικό όσο και ερμηνευτικό εργαλείο ο χώρος ερμηνεύεται έτσι ως ένα δυναμικό σύστημα σχέσεων όσο και συσχετισμών, ως ιστορική οντολογία που, ενώ η ίδια προκύπτει από τη συνδεσμολογία των επί μέρους συστατικών του (π.χ. οι πόλεις-κράτη του ελληνικού κόσμου), παράλληλα καθορίζει και οργανώνει την εξέλιξη, τη διάδραση, αλλά και την πολιτισμική ταυτότητα αυτών των συστατικών μονάδων