ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΘΕΜΑΤΙΚΟ ΤΜΗΜΑ Γ: ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΕΣ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΝΟΜΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ Προτάσεις κανονισμών σχετικά με το περιουσιακό καθεστώς των συντρόφων ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ PE 462494 EL
Το παρόν έγγραφο εκπονήθηκε κατόπιν αιτήματος της Επιτροπής Νομικών Θεμάτων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ Albin DEARING Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης Schwarzenbergplatz 11, 1040 Vienna, Austria ΑΡΜΟΔΙΟΣ ΥΠΑΛΛΗΛΟΣ Vesna NAGLIČ Θεματικό Τμήμα Γ: Δικαιώματα των πολιτών και συνταγματικές υποθέσεις Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο B-1047 Βρυξέλλες Ηλ. ταχυδρομείο: vesna.naglic@europarl.europa.eu ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Πρωτότυπο: EN Μετάφραση BG/CS/DA/DE/EL/ES/ET/FR/IT/LV/LT/HU/MT/NL/PL/PT/RO/SK/SL/FI/SV ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟΝ ΕΚΔΟΤΗ Για να επικοινωνήσετε με το Θεματικό Τμήμα ή να εγγραφείτε συνδρομητής στο μηνιαίο ενημερωτικό δελτίο του, στείλτε μήνυμα στο: poldep-citizens@europarl.europa.eu Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το χειρόγραφο ολοκληρώθηκε το Νοέμβριο του 2012. Ευρωπαϊκή Ένωση, 2012 Το παρόν έγγραφο είναι διαθέσιμο στο Διαδίκτυο στην ακόλουθη διεύθυνση: http://www.europarl.europa.eu/studies ΔΗΛΩΣΗ ΑΠΟΠΟΙΗΣΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ Οι απόψεις που εκφράζονται στο παρόν έγγραφο αποτελούν αποκλειστική ευθύνη του συντάκτη και δεν εκφράζουν κατ ανάγκην την επίσημη θέση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Η αναπαραγωγή και η μετάφραση για μη εμπορικούς σκοπούς επιτρέπεται υπό την προϋπόθεση ότι γίνεται μνεία της πηγής και ο εκδότης έχει ενημερωθεί και του έχει αποσταλεί αντίγραφο. 2
Προτάσεις κανονισμών σχετικά με το περιουσιακό καθεστώς των συντρόφων ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Στις 25 Απριλίου 2012 ο Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου ζήτησε από τον Οργανισμό Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (FRA) να γνωμοδοτήσει σχετικά με την προταθείσα ρύθμιση που αφορά τις περιουσιακές συνέπειες των καταχωρημένων σχέσεων συμβίωσης, αναφερόμενος συγκεκριμένα σε ένα ζήτημα που επεσήμανε ο εισηγητής της επιτροπής νομικών θεμάτων: ενώ τα έγγαμα ζευγάρια μπορούν να επιλέξουν το εφαρμοστέο δίκαιο στο πλαίσιο των άρθρων 16 και 18 της πρότασης της Επιτροπής σχετικά με το περιουσιακό καθεστώς των συζύγων 1, η πρόταση για τους καταχωρημένους συντρόφους 2 δεν επιτρέπει ανάλογη επιλογή δικαίου για τους τελευταίους. Η πρόταση κάνει λόγο αντίθετα στο άρθρο 15 για το «δίκαιο του κράτους στο οποίο καταχωρήθηκε η σχέση συμβίωσης» ως το μόνο εφαρμοστέο δίκαιο 3. Καθώς ο γάμος και οι καταχωρημένες σχέσεις συμβίωσης αποτελούν δύο διαφορετικούς θεσμούς, και το καθεστώς που επικρατεί σε σχέση με τη νομική αναγνώριση των καταχωρημένων σχέσεων συμβίωσης ποικίλλει σημαντικά εντός της ΕΕ, η διαφορετική μεταχείριση σε δύο ξεχωριστές ρυθμίσεις δε συνιστά καθεαυτή πράξη διάκρισης 4. Η γνωμοδότηση δεν εξετάζει το σχέδιο κανονισμού σχετικά με το περιουσιακό καθεστώς των συζύγων, αλλά επικεντρώνεται στο γεγονός ότι το σχέδιο κανονισμού σχετικά με τις περιουσιακής φύσης συνέπειες των καταχωρημένων σχέσεων συμβίωσης δεν προβλέπει επιλογή του εφαρμοστέου δικαίου, ενώ μια τέτοια επιλογή προβλέπεται στην πρόταση σχετικά με τις περιουσιακές σχέσεις των συζύγων. Η γνωμοδότηση Το ερώτημα που ανέκυψε αφορά το εάν η πρόταση σχετικά με τις καταχωρημένες σχέσεις συμβίωσης παραβιάζει την αρχή της ισότητας σύμφωνα με το άρθρο 20 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων και την αρχή της μη διάκρισης σύμφωνα με το άρθρο 21 του Χάρτη (στο εξής «Χάρτης»). Η πρόταση σχετικά με τις περιουσιακές σχέσεις των συζύγων αποδεικνύει ότι το δικαίωμα των συζύγων να επιλέγουν το εφαρμοστέο δίκαιο - και συγκεκριμένα να προκρίνουν το δίκαιο του κράτους μέλους της κατοικίας τους διευκολύνει τη διαχείριση της περιουσίας τους, επιτρέπει στους συζύγους να ευθυγραμμίσουν το 1 COM (2011) 126 τελικό. 2 COM (2011) 127 τελικό. 3 Βλ. PE475.883v01-00, 11 Νοεμβρίου 2011. Το ζήτημα αυτό τονίστηκε επίσης στο σχέδιο γνωμοδότησης της επιτροπής LIBE, βλ. PA\892209EN.doc, 13 Φεβρουαρίου 2012 4 Βλ., ωστόσο, PE473.957v01-00, 13 Φεβρουαρίου 2012. 3
Θεματικό Τμήμα Γ: Δικαιώματα των πολιτών και συνταγματικές υποθέσεις νομικό καθεστώς που διέπει την περιουσία τους με τη ζωή που διάγουν, και εξυπηρετεί το δικαίωμά τους στην ελεύθερη κυκλοφορία. Εφόσον λοιπόν μια τέτοια επιλογή νομικού καθεστώτος είναι σημαντική για τους συζύγους, γιατί να μην παρέχεται αυτό το δικαίωμα και στους καταχωρημένους συντρόφους; Ο Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης υποστήριξε επίσης ότι η προταθείσα διαφορά μεταχείρισης θα επηρεάσει σε μεγαλύτερο βαθμό τα ομοφυλόφιλα ζευγάρια απ ό,τι τα ετεροφυλόφιλα, καθώς σε πολλά κράτη μέλη οι καταχωρημένες σχέσεις συμβίωσης αποτελούν τη μόνη διαθέσιμη επιλογή για τα ομοφυλόφιλα ζευγάρια που επιθυμούν να επισημοποιήσουν τη σχέση τους. Τα παραδείγματα αυτά χρησιμεύουν στο να αποδείξουν ότι η προταθείσα διαφορετική μεταχείριση είναι σημαντική και μπορεί ακόμα και να οδηγήσει σε έμμεση διάκριση κατά ατόμων που ανήκουν σε ορισμένες ομάδες. Το κρίσιμο ερώτημα είναι εάν αυτή η διαφορετική μεταχείριση είναι δικαιολογημένη. Τρία επιχειρήματα προσφέρονται σχετικά: Πρώτον, τονίζονται «οι διαφορές μεταξύ των νομοθεσιών των κρατών μελών που προβλέπουν τις καταχωρημένες σχέσεις συμβίωσης». Αυτό το οποίο φαίνεται να συνηγορεί υπέρ της διαφορετικής μεταχείρισης είναι το γεγονός ότι, ενώ υπάρχει σε κάποιο βαθμό- μια κοινή έννοια του γάμου σε όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ, οι καταχωρημένες σχέσεις συμβίωσης διαφέρουν σε μεγάλο βαθμό ως προς τις αρχές που τις διέπουν. Αυτό φαίνεται να ευνοεί την αντιμετώπιση των σχέσεων συμβίωσης υπό το πρίσμα του δικαίου που τις δημιούργησε επιτρέποντας ταυτόχρονα μεγαλύτερη ευελιξία και περισσότερες μεταβολές σε σχέση με τους γάμους. Ωστόσο, πρέπει να υπενθυμιστεί ότι τα σχέδια κανονισμών δεν αφορούν τις νομοθετικές διατάξεις σχετικά με το γάμο και τις καταχωρημένες σχέσεις συμβίωσης, αλλά μόνο τα περιουσιακά δικαιώματα που συνδέονται με τους θεσμούς αυτούς. Βέβαια, όταν πρόκειται για καθεστώτα περιουσιακών σχέσεων των συζύγων, οι εθνικές νομοθεσίες των κρατών μελών διαφέρουν σε μεγάλο βαθμό. Πολλά δικαϊκά συστήματα στηρίζονται στην αρχή της κοινής περιουσίας των συζύγων, αλλά υπάρχουν επίσης δίκαια που διέπονται από την αντίθετη αρχή της περιουσιακής αυτοτέλειας. Δικαιολογημένα η πρόταση επισημαίνει τις δυσκολίες που προκύπτουν «από τις σημαντικές διαφορές μεταξύ των εφαρμοστέων κανόνων ουσιαστικού δικαίου», προκειμένου να υπογραμμίσει την αναγκαιότητα θέσπισης κοινού νομικού πλαισίου 4
Προτάσεις κανονισμών σχετικά με το περιουσιακό καθεστώς των συντρόφων για τα περιουσιακά δικαιώματα των συζύγων. Ωστόσο βάσιμα μπορεί να υποστηριχθεί ότι το ίδιο ισχύει και υπέρ των καταχωρημένων συντρόφων. Σύμφωνα με αυτό το επιχείρημα μπορεί να υποστηριχθεί ότι είναι ακριβώς "οι διαφορές μεταξύ των εθνικών νομοθεσιών εκείνων των κρατών μελών που προβλέπουν τις καταχωρημένες συντροφικές σχέσεις", που δημιουργούν την ανάγκη θέσπισης συντονιστικού νομοθετικού μέσου και δίνουν ακόμα μεγαλύτερο βάρος στο ζήτημα της επιλογής εφαρμοστέου δικαίου. Δεύτερον, υποστηρίζεται ότι η απαίτηση οι περιουσιακές συνέπειες των καταχωρημένων σχέσεων συμβίωσης να διέπονται πάντα από το δίκαιο του κράτους της καταχώρησης βρίσκεται «σε συμφωνία με τις εθνικές νομοθεσίες των κρατών μελών που ρυθμίζουν τις καταχωρημένες σχέσεις συμβίωσης». Το δεύτερο επιχείρημα επισημαίνει το γεγονός ότι οι νομοθεσίες των κρατών μελών σχετικά με τις καταχωρημένες σχέσεις συμβίωσης δεν επιτρέπουν στους συντρόφους να επιλέξουν άλλο δίκαιο, διαφορετικό από αυτό του κράτους της καταχώρησης. Πρέπει καταρχάς να υπενθυμιστεί σχετικά ότι η θέση του νομοθέτη της ΕΕ είναι διαφορετική από αυτή των νομοθετών των κρατών μελών. Ενώ η εθνική νομοθεσία στο πεδίο του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου αποσκοπεί στην αποτροπή συγκρούσεων δικαίου τοποθετώντας τα εθνικά δικαϊκά συστήματα σε μια διεθνή έννομη τάξη, ο ρόλος της νομοθεσίας της ΕΕ ανταποκρίνεται στις συγκεκριμένες αξιώσεις της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, όπως είναι η προώθηση της ελεύθερης κυκλοφορίας και των θεμελιωδών δικαιωμάτων των πολιτών της ΕΕ. Επιπλέον, υπάρχουν επαρκή στοιχεία που αναιρούν την υπόθεση ότι τα κράτη μέλη αποκλείουν οποιαδήποτε δυνατότητα των καταχωρημένων συντρόφων να επιλέξουν καθεστώς διαφορετικό από αυτό του δικαίου του κράτους της καταχώρησης. Στην Αυστρία, την Ολλανδία και τη Σουηδία παρέχεται στους καταχωρημένους συντρόφους μια τέτοια επιλογή γι αυτό η γενική παρατήρηση ότι τα κράτη μέλη δεν παρέχουν στους καταχωρημένους συντρόφους το δικαίωμα επιλογής του εφαρμοστέου δικαίου σε ζητήματα σχετικά με τα περιουσιακά τους δικαιώματα φαίνεται να είναι λιγότερο κατάλληλη για να αποτελέσει τη βάση ενός ευρύτερου επιχειρήματος. Τρίτον, υπογραμμίζεται ότι δεν αναγνωρίζουν όλα τα κράτη μέλη τις καταχωρημένες σχέσεις συμβίωσης και ότι συνεπώς «η έκταση της επιλογής δικαίου θα μπορούσε να μην είναι η ίδια για έγγαμα ζευγάρια και για καταχωρημένους συντρόφους». Το επιχείρημα αυτό βασίζεται στο γεγονός ότι, ενώ τα κράτη μέλη ρυθμίζουν με 5
Θεματικό Τμήμα Γ: Δικαιώματα των πολιτών και συνταγματικές υποθέσεις νόμο το γάμο, δε συμβαίνει το ίδιο με τις καταχωρημένες σχέσεις συμβίωσης. Αυτό είναι αληθές και σημαίνει ότι για τους καταχωρημένους συντρόφους η δυνατότητα επιλογής του εφαρμοστέου δικαίου είναι περιορισμένη σε εκείνα τα κράτη μέλη που διαθέτουν τέτοιους θεσμούς. Ωστόσο, το γεγονός αυτό δεν συνεπάγεται ότι θα πρέπει να στερηθούν ακόμα και μιας τέτοιας περιορισμένης επιλογής. Ο αναγκαστικός περιορισμός σε καθεστώτα που προβλέπουν την αναγνώριση των καταχωρημένων σχέσεων συμβίωσης δεν προσφέρεται ως επιχείρημα υπέρ της αποστέρησης των καταχωρημένων συντρόφων ακόμα και από το δικαίωμα επιλογής μεταξύ των υπολοίπων εννόμων τάξεων. Η γνωμοδότηση κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η αποστέρηση των καταχωρημένων συντρόφων από τη δυνατότητα επιλογής του εφαρμοστέου δικαίου θα απαιτούσε επιχειρήματα που δεν μπορούν να αντληθούν από τους λόγους που περιέχονται στην πρόταση. Συνεπώς, ο αποκλεισμός οποιασδήποτε δυνατότητας επιλογής δικαίου δεν φαίνεται να είναι σύμφωνος με την αρχή της ισότητας του άρθρου 20 του Χάρτη. Δεύτερον, η απαγόρευση των διακρίσεων στο άρθρο 21 του Χάρτη θα απέκλειε μεταχείριση η οποία θα ευνοούσε τα παντρεμένα ζευγάρια, αλλά θα έθετε σε μειονεκτική θέση τα άτομα τα οποία, λόγω πολιτικής ή άλλης άποψης, θεωρούν σημαντικό το να διάγουν την ιδιωτική και οικογενειακή τους ζωή στο μέγιστο βαθμό αυτονομίας. Επίσης, δεδομένου ότι σε πολλά κράτη μέλη ο θεσμός της καταχωρημένης σχέσης συμβίωσης αποτελεί τη μόνη διαθέσιμη επιλογή για ομοφυλόφιλα ζευγάρια, μια τέτοια διαφορετική μεταχείριση θα ισοδυναμούσε με έμμεση διάκριση με βάση τον σεξουαλικό προσανατολισμό. 6