ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

ΑΣΠΑΙΤΕ ΕΠΠΑΙΚ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ 7 ο ΜΑΘΗΜΑ «ΟΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΑΓΚΕΣ ΜΑΘΗΣΗΣ» Δρ. Κατσιφή Χαραλαμπίδη Σπυριδούλα Σχολική Σύμβουλος ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2016-17 Β ΕΞΑΜΗΝΟ Λιβαδειά

ΕΝΟΤΗΤΕΣ 1. Γλώσσα και Χαρακτηρισμός 2. Ατομικές Διαφορές στη Νοημοσύνη 3. Μαθητές με ειδικές μαθησιακές ανάγκες

1. Γλώσσα και Χαρακτηρισμός Οι χαρακτηρισμοί και οι διαγνωστικές ταξινομήσεις των ξεχωριστών μαθητών συμβάλλουν στο στιγματισμό, στην αυτο- εκπληρούμενη προφητεία ή σε διδακτικές στρατηγικές; Εναλλακτική λύση: «η γλώσσα που θέτει σε προτεραιότητα το άτομο» και όχι στα ειδικά προβλήματα που αυτός αντιμετωπίζει πχ. μαθητής µε νοητική καθυστέρηση Ανικανότητα: Η αδυναμία του ατόμου να κάνει κάτι συγκεκριμένο, όπως να περπατήσει ή να ακούσει. Αναπηρία: Ένα μειονέκτημα σε µια συγκεκριμένη κατάσταση, που μερικές φορές προκαλείται από µια ανικανότητα. Αποφεύγουμε να χαρακτηρίζουμε Ειδικοί Μαθητές: Μαθητές που έχουν ικανότητες ή προβλήματα τόσο σημαντικά ώστε να χρειάζονται ειδική εκπαίδευση ή άλλες υπηρεσίες, προκειμένου να αξιοποιήσουν στο έπακρο τις δυνατότητές τους. 3

2.1.Ατομικές Διαφορές στη Νοημοσύνη Τι είναι το g; Σύμφωνα µε τον Spearman, υπάρχει ένα νοητικό χαρακτηριστικό, που ο ίδιος ονόμασε g ή γενική νοημοσύνη, που χρησιμοποιεί το άτομο για να εκτελέσει ένα οποιοδήποτε νοητικό τεστ. Όμως το κάθε τεστ απαιτεί από το άτομο να χρησιμοποιήσει, εκτός από το g, και κάποιες άλλες συγκεκριμένες ικανότητες. Μία σύγχρονη εκδοχή της θεωρίας για τις γενικές και ειδικές ικανότητες είναι το έργο του Carorll, σύμφωνα µε τον οποίο υπάρχουν ορισμένες γενικές ικανότητες (όπως η ικανότητα της μάθησης και της μνήμης, η οπτική αντίληψη, η λεκτική ευχέρεια) και τουλάχιστον 70 συγκεκριμένες ικανότητες. Νοημοσύνη: Ικανότητα ή ικανότητες του ατόμου όσον αφορά στην απόκτηση και χρησιμοποίηση των γνώσεων για την επίλυση προβλημάτων και για την προσαρμογή του στον κόσμο. 4

2.2. Η άποψη του Gardner για τη νοημοσύνη και το g Υποστηρίζει ότι η νοημοσύνη είναι το σύνολο των βιολογικών και ψυχολογικών δυνατοτήτων του ατόμου, µε το οποίο μπορεί να λύσει τα προβλήματα και να οδηγηθεί σε αποτελέσματα που αξιολογεί ως θετικά µια κοινωνία. Οι μορφές νοημοσύνης θεωρούνται συνέπεια των εμπειρικών και πολιτισμικών παραγόντων και των παραγόντων που κινητοποιούν το άτομο. Είναι: η γλωσσική, η μουσική, η χωρική, η λογικο-μαθηματική, η σωµατική-κιναισθητική, η διαπροσωπική, η ενδοπροσωπική, η νατουραλιστική, και ενδεχομένως, η υπαρξιακή. Δεν αρνείται την ύπαρξη του g, αλλά αμφισβητεί τη σημασία του στην ερμηνεία των ανθρώπινων επιτευγμάτων. 5

2.3. Η θεωρία του Sternberg για τη νοημοσύνη Η Τριαρχική θεωρία της νοημοσύνης: Μια τριμερής περιγραφή των νοητικών ικανοτήτων (διεργασίες της σκέψης, αντιμετώπιση νέων εμπειριών και προσαρμογή στο περιβάλλον) που οδηγούν σε μια περισσότερο ή λιγότερο λογική συμπεριφορά. Αναλυτικά: Είναι µία προσέγγιση που χρησιμοποιεί τη γνωστική διεργασία για την κατανόηση της νοημοσύνης: Η αναλυτική/συστατική νοημοσύνη περιλαμβάνει τις νοητικές διεργασίες που ορίζονται ως συνιστώσες: μετασυνιστώσες, συνιστώσες απόδοσης, και συνιστώσες απόκτησης της γνώσης. Η δημιουργική / εμπειρική νοημοσύνη περιλαμβάνει τους τρόπους που βοηθούν το άτομο να αντιμετωπίσει τις νέες καταστάσεις µέσω της ενόρασης και του αυτοματισμού. Η πρακτική/συναφής µε το πλαίσιο νοημοσύνη αφορά στην επιλογή του ατόμου να ζει και να εργάζεται σ' ένα περιβάλλον στο οποίο η επιτυχία είναι πιθανή, την προσαρμογή του σ' αυτό το περιβάλλον, και την ικανότητά του να αναμορφώνει το περιβάλλον, όταν αυτό είναι απαραίτητο. Η πρακτική νοημοσύνη συνίσταται κυρίως στην άρρητη γνώση µε προσανατολισμό τη δράση, την οποία το άτομο αποκτά κατά τη διάρκεια της καθημερινής του ζωής και όχι μέσω της επίσημης σχολικής εκπαίδευσης. 6

2.4. Πώς μετράμε τη νοημοσύνη και τι σημαίνει ο δείκτης του ΝΠ Η νοημοσύνη ενός ατόμου μετριέται µέσω: των ατομικών νοητικών τεστ (όπως είναι τα τεστ Stanford-Binet και Weschler) και των ομαδικών νοητικών τεστ (όπως είναι το τεστ Lorge-Thorndike, το τεστ Ανάλυσης του Μαθησιακού Δυναμικού, τα SCAT κ.λπ.). Σε σύγκριση µ' ένα ατομικό τεστ, ένα ομαδικό τεστ είναι λιγότερο πιθανό να αποδώσει την ακριβή εικόνα των ικανοτήτων ενός ατόμου. Ο μέσος βαθμός είναι το 100. Το ΝΠ περίπου του 68% του γενικού πληθυσμού κυμαίνεται από 85 έως 115. Μόνο το 16% του γενικού πληθυσμού έχει ΝΠ κάτω από το 85 ή πάνω από το 115. Τα στοιχεία αυτά ισχύουν για τους λευκούς, τους Αμερικανούς που έχουν γεννηθεί στην Αμερική και των οποίων η μητρική γλώσσα είναι τα καθιερωμένα Αγγλικά. Ο δείκτης νοημοσύνης προβλέπει την επιτυχία του ατόμου στο σχολείο, αλλά δεν προβλέπει με την ίδια αποτελεσματικότητα την επιτυχία του ατόμου στη ζωή όταν λαμβάνεται υπόψη το μορφωτικό του επίπεδο. Νοητικό Πηλίκο (ΝΠ): Ο βαθμός που υπολογίζεται, αν συγκρίνουμε τη νοητική και τη χρονολογική ηλικία του ατόμου. 7

3. 1. Μαθητές με ειδικές μαθησιακές ανάγκες ΜΑΘΗΣΙΑΚΕΣ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ Συνιστούν ένα από τα πλέον σοβαρά προβλήματα στο σύγχρονο κόσμο αφού αφορά το 20% του μαθησιακού πληθυσμού. Μπορεί να οφείλονται: στη νοητική στέρηση (με ανάλογες δυσκολίες στη μάθηση των μαθηματικών και στη διεκπεραίωση ανώτερου επιπέδου γνωστικών λειτουργιών όπως του συλλογισμού, της δημιουργικής σκέψης κ.α.), στις συναισθηματικές διαταραχές και σε ανωμαλίες της γνωστικής διαδικασίας όπου ο μαθητής παρουσιάζει σημαντική απόκλιση από το αναμενόμενο επίπεδο για την ηλικία του, την εκπαίδευσή του, και δεν οφείλονται σε νοητική ή αισθητηριακή υστέρηση του παιδιού ή σε αρνητικούς πολιτιστικούς και κοινωνικούς παράγοντες. 8

3. 2. Μαθητές με ειδικές μαθησιακές ανάγκες Νοητική καθυστέρηση Διάγνωση: Πριν από την ηλικία των 18 ετών, για να διαγνωστεί η νοητική καθυστέρηση, οι βαθμοί των μαθητών σε κάποιο σταθμισμένο τεστ νοημοσύνης πρέπει να είναι κάτω από 70, και οι μαθητές πρέπει να παρουσιάζουν προβλήματα στην προσαρμοστική τους συμπεριφορά, να αντιμετωπίζουν δυσκολίες όσον αφορά στην αυτονομία τους στην καθημερινή τους ζωή και την κοινωνική τους λειτουργία. Αναλυτικά: Μαθαίνουν με βραδύτερο ρυθμό Προσλαμβάνουν μόνο συγκεκριμένες έννοιες Έχουν μειωμένη προσοχή και συγκέντρωση Δυσκολεύονται στην αντίληψη και μνήμη Έχουν περιορισμένες ικανότητες συλλογισμού και δημιουργικής σκέψης Δυσκολεύονται στη μεταφορά, γενίκευση των πληροφοριών και της γνώσης που τους παρέχεται Έχουν δυσκολίες στον κινητικό συντονισμό και στη λεπτή κινητικότητα Έχουν προβλήματα λόγου Έχουν χαμηλή αυτοαντίληψη Έχουν περιορισμένες κοινωνικές δεξιότητες 9

3. 3.1. Μαθητές με ειδικές μαθησιακές ανάγκες Μαθησιακές Δυσκολίες της 3 ης κατηγορίας/ μαθησιακές διαταραχές Ο όρος Μ.Δ. αναφέρεται σε μια ετερογενή ομάδα διαταραχών της ανάπτυξης (στην επεξεργασία ερεθισμάτων και πληροφοριών που δέχεται το παιδί) που χαρακτηρίζονται από δυσκολίες στη μάθηση και χρήση του λόγου, στην ανάγνωση, στη γραφή, στη λογική σκέψη και στις μαθηματικές ικανότητες. Η γνωστική επεξεργασία, η οπτική αντίληψη, η προσοχή, η μνήμη και οι δεξιότητες λόγου, αποκλίνουν, συνήθως, από το φυσιολογικό. Συνυπάρχουν, συχνά, και άλλες ψυχιατρικές καταστάσεις, όπως διαταραχές διασπαστικής συμπεριφοράς και συναισθηματικές. Οι δυσκολίες αυτές συνοδεύονται από προβλήματα στην αυτορρύθμιση, στην κοινωνική αντίληψη και στην αλληλεπίδραση. Είναι εγγενείς στο άτομο, αποδίδονται σε δυσλειτουργία του κεντρικού νευρικού συστήματος, είναι δυνατόν να εκδηλώνονται καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής του μεταμορφωμένες σε διαφορετικού τύπου δυσκολίες. Εκτός από τα βασικά προβλήματα στη σχολική απόδοση, οι διαταραχές συνοδεύονται, συχνά, από χαμηλή αυτοεκτίμηση, επίκτητη ηττοπάθεια και δυσκολίες στις κοινωνικές σχέσεις, ενώ η εγκατάλειψη του σχολείου κατά την εφηβική ηλικία είναι υψηλή. Υπολογίζεται ότι 2-10% των παιδιών στο γενικό πληθυσμό παρουσιάζουν διαταραχές μάθησης. Οι Μ.Δ. αυτές μπορεί να υπάρχουν όλες μαζί σε ένα παιδί ή μία από αυτές. Παρατηρούνται συχνά σε μέλη της ίδιας οικογένειας Η εστίαση στις στρατηγικές της μάθησης πολλές φορές είναι αποτελεσματική 10

3.3.2. Μαθητές με ειδικές μαθησιακές ανάγκες Μερικά γνωστά είδη Μαθησιακών Δυσκολιών 1. Μαθησιακή Δυσκολία Ανάγνωσης και ορθογραφημένης γραφής (Δυσλεξία) Η αδυναμία αυτή δεν αφορά κυρίως στη μάθηση των μεμονωμένων γραμμάτων του αλφαβήτου, αν και η αδυναμία προσανατολισμού είναι συνοδό φαινόμενο. Συγκεκριμένα δεν μπορούν να κατανοήσουν ότι οι λέξεις αποτελούνται από φωνήματα και δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν τα φωνήματα ως γλωσσικές μονάδες για να φτιάξουν λέξεις (φωνολογική επεξεργασία).έτσι η υπερβολικά χρονοβόρα και κουραστική διαδικασία της γνωστικής επεξεργασίας της υπό αναγνώριση λέξης, συνοδευομένη από κάποια αναγνωστικά λάθη, προκαλεί δευτερογενή προβλήματα όπως είναι το μειωμένο αυτοσυναίσθημα, η επιθετικότητα, η εσωστρέφεια κ.α.) Η διαταραχή στην ανάγνωση συνοδεύεται συχνά από προβλήματα ορθογραφίας τα οποία αποδίδονται στην αδυναμία του παιδιού να σκεφτεί τη φωνολογική δομή των λέξεων και τη φτωχή γνώση των ορθογραφικών κανόνων. Το 80% των δυσλεξικών είναι αγόρια 2. Μαθησιακή Δυσκολία Γραφής και Γραπτής Έκφρασης Το γραπτό κείμενο παρουσιάζει λάθη γραμματικής, ορθογραφίας και στίξης, φτωχή οργάνωση παραγράφων και φτωχό γραφικό χαρακτήρα. Η διαταραχή συνυπάρχει συχνά με διαταραχή ανάγνωσης και άλλες δυσκολίες μάθησης. 3. Μαθησιακή Δυσκολία Μαθηματικών (δυσαριθμησία) Έχουν δυσκολίες στην αποκωδικοποίηση των προβλημάτων σε πράξεις, στην αναγνώριση και ανάγνωση αριθμών και μαθηματικών συμβόλων, στις δεξιότητες της προσοχής, στην κατανόηση της μαθηματικής ακολουθίας και στην αρίθμηση. Οι δυσκολίες αριθμητικής στα παιδιά με διαταραχή ανάγνωσης αποδίδονται στις δυσκολίες λόγου. Το ποσοστό συνύπαρξης με τη διαταραχή ανάγνωσης κυμαίνεται ως 17 % 11

3. 4. 1. Μαθητές με ειδικές μαθησιακές ανάγκες Διαταραχή της ελλειμματικής προσοχής µε υπερκινητικότητα (ADHD): Ο ορισμός που ισχύει σήμερα για τις διασπαστικές διαταραχές της συμπεριφοράς, οι οποίες χαρακτηρίζονται από υπερκινητικότητα, υπερβολική δυσκολία του ατόμου να διατηρήσει την προσοχή του ή παρορµητικότητα. Υπερκινητικότητα: άσκοπη και υπερβολική λεκτική ή κινητική δραστηριότητα Παρορμητικότητα: αδυναμία ελέγχου ή αναστολής συμπεριφοράς χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι συνέπειες των πράξεων. Ελλειμματική προσοχή: αδυναμία συγκέντρωσης Προκαλείται από νευρολογικές λειτουργίες που έχουν σχέση με εκείνους τους νευροδιαβιβαστές οι οποίοι συνδέονται με τη συγκέντρωση. Είναι ένα σύνδρομο που παρουσιάζεται στο 3%-5% του πληθυσμού σχολικής ηλικίας, ανεξάρτητα από τον τόπο καταγωγής και τον πολιτισμό τους. Η διαταραχή είναι πιο συχνή στα αγόρια 3/1 σε σύγκριση με τα κορίτσια 12

3. 4. 2. Μαθητές με ειδικές μαθησιακές ανάγκες Διακρίνονται σε τρεις μορφές: Παιδιά υπερκινητικά και παρορμητικά, ή μόνο με ελλειμματική προσοχή ή όλες οι διαταραχές μαζί. Για να χαρακτηρίσουμε ένα παιδί τις διαταραχές αυτές πρέπει να εμφανίζονται πάνω από 6 μήνες. Τουλάχιστον το 70% των παιδιών με τις ανωτέρω διαταραχές εξακολουθούν να παρουσιάζουν τα συμπτώματα και στην εφηβεία. Τα συμπτώματα της υπερκινητικότητας μπορεί να περιορίζονται αλλά της παρορμητικότητας και της απροσεξίας συνήθως δεν υποχωρούν. Περισσότερα από τα μισά παιδιά με συμπτώματα ΔΕΠ-Υ εξακολουθούν να τα παρουσιάζουν και ως ενήλικες. Σε σχέση με τους συνομηλίκους έχουν έξι φορές περισσότερες πιθανότητες να εκδηλώσουν παραβατική συμπεριφορά. Ως ενήλικες, τουλάχιστον το 25% των παιδιών με ΔΕΠ-Υ θα παρουσιάσει Διαταραχές Διαγωγής και αντικοινωνική συμπεριφορά. Συνιστάται φαρμακευτική αγωγή; Δύο προσεγγίσεις που υπόσχονται πολλά είναι η τροποποίηση της συμπεριφοράς και οι τεχνικές που συνδυάζουν την εκπαίδευση του ατόμου σε στρατηγικές μάθησης και μνήμης µε την εκπαίδευση της κινητοποίησης. Η προσέγγιση SMART που εστιάζει στις ικανότητες των παιδιών, αποτελεί µία ακόμα εναλλακτική επιλογή. 13

3. 5.1. Μαθητές με ειδικές μαθησιακές ανάγκες Διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές Σύμφωνα με τους Rutter (1978, 1990), Newson (1977),Wing (1988, 1996) Ο αυτισμός είναι εκτεταμένη διαταραχή της ανάπτυξης που οφείλεται σε δυσλειτουργία του εγκεφάλου που εμφανίζεται πριν από τον τρίτο χρόνο της ζωής του παιδιού και ακολουθεί το άτομο σε όλη του τη ζωή Συμφωνούν ότι ο αυτισμός επηρεάζει την ανάπτυξη των παιδιών σε τρεις βασικούς τομείς, α) στην κοινωνικότητα, β) στην επικοινωνία και γ) στην κοινωνική φαντασία και στην σκέψη. Ο επίσημος ορισμός για τον αυτισμό, όπως καθορίζεται από την αμερικανική ψυχιατρική ένωση στο DSM-IV, είναι Διάχυτες Αναπτυξιακές διαταραχές, ΔΑΔ. Οι Διάχυτες Αναπτυξιακές Διαταραχές είναι μια ευρύτερη κατηγορία που περιλαμβάνει πέντε διαταραχές: α) τον αυτισμό, β) τη διαταραχή Rett, γ) την παιδική αποδιοργανωτική διαταραχή, δ) τη διαταραχή Asperger και ε) τη διάχυτη αναπτυξιακή διαταραχή μη προσδιοριζόμενη αλλιώς. Μερικές φορές ο ορισμός για τον αυτισμό χρησιμοποιείται για να περιγράψει μόνο τον αυτισμό και μερικές φορές χρησιμοποιείται για να περιγράψει και τις πέντε διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές. 14

3. 5.2. Μαθητές με ειδικές μαθησιακές ανάγκες Διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές συνέχεια Χαρακτηρίζονται από αποκλίσεις και καθυστερήσεις στην ανάπτυξη των κοινωνικών, επικοινωνιακών και γνωστικών δεξιοτήτων, καθώς και από επαναλαμβανόμενες, περιορισμένες και στερεότυπες συμπεριφορές και ενδιαφέροντα. Αναλυτικά τα χαρακτηριστικά συμπτώματα είναι: η αδυναμία κωδικοποίησης μέσω των πρώιμων τύπων της επικοινωνίας, (εκφράσεις προσώπου, γλώσσα του σώματος, προφορική ομιλία) καθώς επίσης και διαταραχή του «κοινωνικού συγχρονισμού» που αφορά την εναλλαγή των ρόλων στην επικοινωνία, ενσυναίσθηση (η έλλειψη οπτικής επαφής, η έλλειψη κοινωνικού σχολιασμού και η δυσκολία στην ανταπόκριση σαν μέλος μιας ομάδας), αντίδραση στην αλλαγή, εμμονές, επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές, ηχολαλία, αντιστροφή αντωνυμιών, στερεοτυπίες, φτωχή μίμηση, φτωχή μάθηση από την εμπειρία και ελάχιστο συμβολικό παιχνίδι. 15

3. 6. Μαθητές με ειδικές μαθησιακές ανάγκες Οι Χαρισματικοί και Ταλαντούχοι Μαθητές Χαρισματικός μαθητής: Ένας πολύ έξυπνος, δημιουργικός και ταλαντούχος μαθητής Τα χαρακτηριστικά των χαρισματικών μαθητών: Μαθαίνουν γρήγορα και εύκολα και συγκρατούν αυτά που μαθαίνουν, εφαρμόζουν την κοινή λογική και την πρακτική γνώση' γνωρίζουν πολλά πράγματα που δε γνωρίζουν τα άλλα παιδιά' έχουν πλούσιο λεξιλόγιο και ξέρουν να το χρησιμοποιούν σωστά' αναγνωρίζουν τις σχέσεις ανάμεσα στα πράγματα και κατανοούν τα νοήματα' είναι πάντα σε εγρήγορση, κάνουν έξυπνες παρατηρήσεις και απαντούν γρήγορα στις ερωτήσεις, έχουν επιμονή και βρίσκουν κίνητρα για να φέρουν εις πέρας ορισμένες εργασίες και είναι δημιουργικοί ή συνδέουν µε ενδιαφέροντα τρόπο τα πράγματα μεταξύ τους. Η επιτάχυνση της εκπαίδευσης είναι µία αποτελεσματική προσέγγιση στην περίπτωση των χαρισματικών παιδιών; 16

4. Μαθητές με ειδικές ανάγκες Αντιμετώπιση επιληπτικής κρίσης μέσα στην τάξη Μην εμποδίζετε τις κινήσεις του παιδιού. Τοποθετήστε προσεκτικά το παιδί στο πάτωμα, μακριά από τοίχους και έπιπλα. Απομακρύνετε τα αντικείμενα µε προεξοχές. Γυρίστε απαλά το κεφάλι του μαθητή στο πλάι, βάλτε ένα μαλακό σακάκι ή µια κουβέρτα κάτω από το κεφάλι και χαλαρώστε οποιοδήποτε ρούχο μπορεί να εμποδίζει την αναπνοή του. Ποτέ µην τοποθετείτε κάποιο αντικείμενο στο στόμα του παιδιού. Ζητήστε από τους γονείς του μαθητή να σας ενημερώσουν για τον τρόπο µε τον οποίο εκείνοι συνήθως αντιμετωπίζουν τις κρίσεις του παιδιού τους. Εάν η µια κρίση ακολουθεί την άλλη, χωρίς ο μαθητής να ανακτήσει τις αισθήσεις του, ή αν η κρίση διαρκεί περισσότερο από 5 λεπτά, ζητήστε άμεση ιατρική βοήθεια. 17

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Woolfolk, Α. (2007). Εκπαιδευτική Ψυχολογία. Αθήνα: Εκδόσεις ΕΛΛΗΝ. (Ελληνική έκδοση του βιβλίου Educational Psychology. New York: Pearson. Επιμ. Ε. Μακρή-Μπότσαρη). Elliott S, Kratochwill T, Littlefield-Cook J, Travers J. (2008). Εκπαιδευτική Ψυχολογία. Εκδόσεις Gutenberg. Slavin, R. (2007). Εκπαιδευτική Ψυχολογία Θεωρία και Πράξη. Εκδόσεις Μεταίχμιο (Ελληνική έκδοση του βιβλίου Educational Psychology: Theory and practice Boston : Allyn & Bacon, Επιμ. Κ. Κόκκινος). 18