ΑΞΙΕΣ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΕΙΦΟΡΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΤΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ Καλαθάκη Μαρία, Med, Ph.D, Σχολική Σύμβουλος Καθηγητών Φυσικών Επιστημών Δυτικής Κρήτης Περιφερειακή Διεύθυνση Α/θμιας & Β/θμιας Εκπαίδευσης Κρήτης Kalathakimaria.edu@gmail.com ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στη Στρατηγική της UNECE για την Εκπαίδευση για την Αειφόρο Ανάπτυξη (ΕΑΑ) αναφέρεται ότι πρέπει να ληφθεί υπόψη η ηθική διάσταση των ζητημάτων, συμπεριλαμβανομένων θεμάτων ισότητας, αλληλεγγύης και αλληλεξάρτησης στην παρούσα γενιά και στις επόμενες καθώς και της σχέσης ανθρώπου με τη φύση, μεταξύ πλούσιων και φτωχών. Καθώς η υπευθυνότητα συνδέεται άρρηκτα με την ηθική, αποτελεί προϋπόθεση καθημερινής πραχτικής στην ΕΑΑ, ως σειρά συγγενικών συμπεριφορών φιλικών προς το περιβάλλον. Στη Χάρτα της Γης (Earth Charter, 2000) ανθολογούνται πολλές αξίες της ΕΑΑ, όπως ο σεβασμός και η φροντίδα για τη ζωή, σε μια βιώσιμη κοινότητα, συνίσταται στο σεβασμό της Γης και της ζωής σε όλη την ποικιλομορφία τους, στη φροντίδα για τη ζωή στην κοινότητα με κατανόηση, οίκτο και αγάπη, στην οικοδόμηση δημοκρατικών κοινοτήτων δίκαιων, ειρηνικών, συμμετοχικών, βιώσιμων, στην εξασφάλιση της γήινης γενναιοδωρίας και ομορφιάς για τις σημερινές και μελλοντικές γενιές. Στην παρούσα εργασία επιχειρήθηκε μια πρώτη, πιλοτική, ανάγνωση του αρχειακού υλικού των Σχεδίων Υποβολής Πρότασης (ΣΥΠ) των ΣΠΠΕ που υποβλήθηκαν για έγκριση υλοποίησης στο Γραφείο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης της Β/Θμιας Εκπαίδευσης νομού Ηρακλείου τη σχολική χρονιά 2005-2006 στόχο να διερευνηθεί αν ήταν στα σχέδια των Προγραμμάτων η προώθηση των αξιών της ΕΑΑ καθώς και η απαιτούμενη μεθοδολογία. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στη Στρατηγική της UNECE (2005) για την Εκπαίδευση για την Αειφόρο Ανάπτυξη (ΕΑΑ) αναφέρεται ότι πρέπει να ληφθεί υπόψη η ηθική διάσταση των ζητημάτων, συμπεριλαμβανομένων θεμάτων ισότητας, αλληλεγγύης και αλληλεξάρτησης στην παρούσα γενιά και στις επόμενες καθώς και της σχέσης ανθρώπου με τη φύση, μεταξύ πλούσιων και φτωχών. Καθώς η υπευθυνότητα συνδέεται άρρηκτα με την ηθική, αποτελεί προϋπόθεση καθημερινής πραχτικής στην ΕΑΑ, ως σειρά συγγενικών συμπεριφορών φιλικών προς το περιβάλλον. Στη Χάρτα της Γης (Earth Charter, 2000) ανθολογούνται πολλές αξίες της ΕΑΑ, όπως ο σεβασμός και η φροντίδα για τη ζωή, σε μια βιώσιμη κοινότητα, συνίσταται στο σεβασμό της Γης και της ζωής σε όλη την ποικιλομορφία τους, στη φροντίδα για τη ζωή στην κοινότητα με κατανόηση, οίκτο και αγάπη, στην οικοδόμηση δημοκρατικών κοινοτήτων δίκαιων, ειρηνικών, συμμετοχικών, βιώσιμων, στην εξασφάλιση της γήινης γενναιοδωρίας και ομορφιάς για τις σημερινές και μελλοντικές γενιές. Ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ευρωπαϊκή Ένωση, 2000) αναφέρεται στην Αξιοπρέπεια, την Ελευθερία, την Ισότητα, την Αλληλεγγύη και τη Δικαιοσύνη, αξίες που πρέπει να διέπουν τους ευρωπαίους πολίτες. Η Φλογαΐτη (2006) προτείνει ένα σύνολο αξιών που θα μπορούσε να προωθεί η Εκπαίδευση για το Περιβάλλον και την Αειφορία, βασισμένες στη Στρατηγική της UNECE (2005) για την ΕΑΑ. Αυτές είναι οι αξίες της αλληλεγγύης, της οικολογικής βιωσιμότητας, της κοινωνικής δικαιοσύνης, της αυτονομίας, της υπευθυνότητας και της ανεκτικότητας. Ο νόμος 1566 του 1985 που αφορά στη δομή και λειτουργία της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στο κεφάλαιο Γ, άρθρο 5 για τον σκοπό των Γυμνασίων, αναφέρει ότι «το γυμνάσιο βοηθεί τους μαθητές α) Να διευρύνουν το σύστημα αξιών τους (ηθικές, θρησκευτικές, εθνικές, ανθρωπιστικές και άλλες αξίες), ώστε να ρυθμίζουν τη
συμπεριφορά τους σύμφωνα με τις επιταγές του. Να ελέγχουν και να κατευθύνουν το συναισθηματικό τους κόσμο σε στόχους δημιουργικούς και πράξεις ανθρωπιστικές». Οι Rosenberg & Hovland (1960) ορίζουν τις στάσεις ως προσωρινές διανοητικές καταστάσεις που καθορίζουν τις πιθανές και πραγματικές τοποθετήσεις του ατόμου και χαρακτηρίζονται από σταθερότητα, ένταση, διάρκεια, βάθος, αποδοχή. Οι στάσεις δημιουργούνται από την οικογένεια και το περιβάλλον και εδραιώνονται ή τροποποιούνται από το σχολείο (Πυροβέτση, 2004). Οι αξίες είναι πιο ευρείες και ανθεκτικές διαθέσεις ή χαρακτηριστικά που διαμορφώνονται (Rokeach, 1976). Οι αξίες είναι τόσο ισχυρές ώστε έχουν κυρίαρχη επίδραση στη ζωή μας και καθοδηγούν τις πράξεις μας και τις σκέψεις μας (Bennett, 1984). Ενδεικτικούς τρόπους προσέγγισης των αξιών αποτελούν η ενστάλαξη, τα ηθικά διλήμματα, η δράση (πολιτική, νομική, πειθούς, μέσω κατανάλωσης και οικοδιαχείρισης), οι προσωπικές μεταβλητές και η ενσυναίσθηση (Λιθοξοΐδου, 2007). Ειδικότερα, η ενστάλαξη μπορεί να γίνει μέσα από την παιδική λογοτεχνία, το κουκλοθέατρο, τις αφίσες με τα συνθήματα, τα παιχνίδια και διατυπώνεται άμεσα το ηθικό δίδαγμα. Με τα ηθικά διλήμματα μπαίνουν στις συζητήσεις οι συνέπειες των πράξεων, στα παιχνίδια ρόλων αναλύονται πολλές συνιστώσες σε περιβαλλοντικά ζητήματα. Στις δραστηριότητες ανάληψης ρόλων επιλέγονται η αφήγηση ιστοριών, τα παιχνίδια μίμησης, τα παιχνίδια ρόλων, η δραματοποίηση. Στην ενσυναίσθηση απαιτείται η γνώση του άλλου για να μπει στη θέση του, χρειάζεται η αποξένωση από το εγώ με αλτρουϊστικό κίνητρο. Η ενσυναίσθηση διευκολύνεται με την αναζήτηση ομοιοτήτων σε χαρακτηριστικά, σε ανάγκες, με προσωποποιήσεις και ονοματοποιήσεις, με την έμφαση στην αδικία, με την έντονη εμπειρία. Στην καλλιέργεια των αξιών συμβάλλουν ακόμη η μίμηση θετικών προτύπων και η σύνδεση της φιλικής συμπεριφοράς με την αυτοεικόνα του μαθητή, πχ είσαι φίλος του δάσους Η κοινωνική δράση κορυφώνει την εκπαίδευση στις αξίες, μέσω ανάληψης πρωτοβουλιών, κατανάλωσης και οικοδιαχείρισης. Οι γνώσεις φέρνουν στάσεις δεν επαρκούν όμως για να φέρουν άμεση συμπεριφορά. Το περιβάλλον έχει ανάγκη από άμεση φιλική συμπεριφορά και η ΠΕ δεν αρκεί να προσφέρει μόνο γνώσεις, απαιτείται ανάπτυξη δεξιοτήτων και ικανοτήτων ενεργούς συμμετοχής. Πολλοί είναι οι παράγοντες εκείνοι που μπορούν να συμβάλλουν στην καλλιέργεια περιβαλλοντικής συνείδησης, ενός νέου περιβαλλοντικού ήθους που θα οδηγήσει σε φιλικές συμπεριφορές προς το περιβάλλον (Δημητρίου, 2006). Τα Σχολικά Προγράμματα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (ΣΠΠΕ) εμπλέκουν τις σχολικές κοινότητες με την τοπική κοινωνία, επιστήμονες και φορείς, σε τοπικό, εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο, οπότε μπορούν να καλλιεργήσουν αξίες της ΕΑΑ και συμπεριφορές φιλικές προς το περιβάλλον, εστιάζοντας στις νέες αξίες της ΕΑΑ που έχουν διεθνώς επικρατήσει ως 5R: Rethink, Refuse, Reduce, Reuse, Recycle. Στην παρούσα εργασία επιχειρήθηκε μια πρώτη, πιλοτική, ανάγνωση του αρχειακού υλικού των Σχεδίων Υποβολής Πρότασης (ΣΥΠ) των ΣΠΠΕ που υποβλήθηκαν για έγκριση υλοποίησης στο Γραφείο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης της Β/Θμιας Εκπαίδευσης νομού Ηρακλείου τη σχολική χρονιά 2005-2006 στόχο να διερευνηθεί αν ήταν στα σχέδια των Προγραμμάτων η προώθηση των αξιών της ΕΑΑ καθώς και η απαιτούμενη μεθοδολογία. ΜΕΘΟΔΟΣ Τα Ερευνητικά Ερωτήματα αφορούσαν στο σχεδιασμό των ΣΠΠΕ, αν αναφέρονται οι αξίες της ΕΑΑ καθώς και η μεθοδολογία για την προσέγγιση, προώθησή τους. Το δείγμα της έρευνας αποτέλεσαν 22 Σχέδια Υποβολής των Προγραμμάτων (ΣΥΠ) που το Φθινόπωρο του 2005 είχαν υποβληθεί στη Διεύθυνση Β/βάθμιας Εκπαίδευσης νομού Ηρακλείου για έγκριση υλοποίησης (ΣΥΠ). Σε μια πρώτη ανάγνωση του αρχειακού υλικού των Προγραμμάτων, διερευνητική, αναζητήθηκαν σαφείς, ρητές αναφορές των παραπάνω αξιών
ή άλλων καθώς. Ελέγχθηκε επίσης, η ύπαρξη αναφορών σε μεθοδολογίες που επρόκειτο να ακολουθηθούν προκειμένου να προωθηθούν οι αξίες αυτές. Η ποιοτική αυτή, πιλοτική, έρευνα χρησίμευσε στην κατάρτιση Εργαλείου Ανάλυσης Περιεχομένου ΣΠΠΕ για την προώθηση των αξιών της ΕΑΑ, σε έντυπο και ψηφιακό αρχειακό υλικό. Αναζητήθηκαν τα είδη των Αξιών: 1. Αλληλεγγύη, 2. Οικολογική Βιωσιμότητα, 3. Κοινωνική Δικαιοσύνη, 4. Υπευθυνότητα, 5 Αυτονομία, 6. Ανεκτικότητα, 7. Ομορφιά, όπως αναφέρονται στη Στρατηγική της ΕΑΑ (UNESCO, 2004; UNECE, 2005) και εισάγονται στην Ελληνική Εκπαίδευση για το Περιβάλλον και την Αειφορία από τη Φλογαΐτη (2006). Αναφορικά με τη μεθοδολογία προώθησής τους, ερευνήθηκε η ενσυναίσθηση και η δημοκρατία. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Σύμφωνα με τη Στρατηγική της UNECE για την ΕΑΑ (2005), η ΕΑΑ προωθεί κοινές αξίες των λαών, των χωρών, των γενεών, όπως η υπευθυνότητα, η αλληλεγγύη, η ισότητα, ο αμοιβαίος σεβασμός, η εξάρτηση των μελλοντικών γενεών από τις παλαιότερες και τις σύγχρονες και από το περιβάλλον. Ο Huckle (2006) χαρακτηρίζει την ΕΑΑ ως αξιοκεντρική Εκπαίδευση, χάρις στη διανομή των αξιών και των αρχών που υποστηρίζουν την Αειφόρο Ανάπτυξη. Οι στόχοι των προγραμμάτων της ΕΑΑ, πρέπει να αναφέρονται σε γνώσεις, κατανόηση, στάσεις, ανάπτυξη δεξιοτήτων, ικανοτήτων, αξιών και συμπεριφορών των εκπαιδευομένων. Οι αξίες της ΕΑΑ και οι φιλικές συμπεριφορές προς το περιβάλλον καλλιεργούνται συνήθως, μέσω των ΣΠΠΕ, με ενσυναίσθηση και με δημοκρατία (Λιθοξοΐδου, 2006; Huckle, 2006). Τα είδη των αξιών που μπορούν να προωθηθούν μέσω των ΣΠΠΕ, είναι η αλληλεγγύη, η οικολογική βιωσιμότητα, η κοινωνική δικαιοσύνη, η υπευθυνότητα, η αυτονομία, η ανεκτικότητα και η ομορφιά. Αυτά αποτέλεσαν και κριτήρια ελέγχου των ΣΥΠ. Στο αρχειακό υλικό που μελετήθηκε δε βρέθηκαν επαρκή στοιχεία που να δείχνουν αν και με ποιο τρόπο σχεδιάζονται τα ΣΠΠΕ ώστε να καλλιεργούν τις αξίες που προωθεί η ΕΑΑ. Δεν προκύπτει στατιστικά η βεβαιότητα ότι ένας από τους άξονες σχεδιασμού και δόμησης των ΣΠΠΕ είναι η προώθηση των συγκεκριμένων αξιών. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι τα προγράμματα που υλοποιήθηκαν δεν καλλιέργησαν τη δημοκρατία, την αλληλεγγύη, την υπευθυνότητα, την αυτονομία, την ανεκτικότητα, την ομορφιά, την οικολογική βιωσιμότητα σε διάφορα επίπεδα. Δε μπορούμε να θεωρήσουμε ότι οι παραπάνω αξίες που κυρίως προωθούνται μέσω της ΕΑΑ, αλλά και άλλες, δεν καλλιεργούνται μέσω των ΣΠΠΕ. Το ερευνητικό υλικό που χρησιμοποιήθηκε δεν περιείχε αρκετά στοιχεία για να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα. Στα ΣΥΠ και στις ΕΠ που μελετήθηκαν, δεν υπάρχουν ρητές αναφορές, ούτε μπορεί να προκύψει από τα συμφραζόμενα, για τα είδη αξιών που σχεδιάστηκαν στα ΣΥΠ να προωθηθούν και τελικά προωθήθηκαν. Ανάλογη κατάσταση καταγράφει και σε έρευνά της η Δρακωνάκη (2006) στα ΣΠΠΕ της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης του νομού Λασιθίου όπου επίσης δεν αναφέρονται στρατηγικές διδασκαλίας αξιών, παρόλο που όπως αναφέρει η ίδια, η προώθηση διαφόρων αξιών υπερτερεί στις κατηγορίες στόχων της έρευνας. Παρακάτω αναφέρονται μερικά αποσπάσματα από ΕΠ και ΣΥΠ προγραμμάτων που σχετίζονται με τις αξίες που προωθεί η ΕΑΑ (Φλογαΐτη, 2006) της αλληλεγγύης, της οικολογικής βιωσιμότητας,, της κοινωνικής δικαιοσύνης, της υπευθυνότητας, της αυτονομίας και της ομορφιάς. Η διδασκαλία της αξίας της οικολογικής βιωσιμότητας προϋποθέτει την αποδοχή της οικολογικής, οικονομικής, επιστημονικής, αισθητικής, υπαρξιακής, πνευματικής αξίας της φύσης (Huckle, 2006). Δεν υπήρξε όμως ρητή αναφορά στα ΣΥΠ που μελετήθηκαν. Βασικό στόχο της Ανανεωμένης Στρατηγικής της Βιώσιμης Ανάπτυξης της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ευρωπαϊκή Ένωση, 2006) αποτελεί η κοινωνική δικαιοσύνη και συνοχή, η οικονομική ευημερία, η ανάληψη των διεθνών μας ευθυνών. Στα προγράμματα που μελετήθηκαν δεν υπήρξαν αναφορές σχετικά με την προώθηση της κοινωνικής δικαιοσύνης.
Υπήρξαν όμως αναφορές για συνειδητοποίηση και ανάληψη των προσωπικών μας ευθυνών σε πολλά περιβαλλοντικά θέματα, όπως η συνειδητοποίηση της προσωπικής μας ευθύνης στην κατανάλωση νερού που στοχεύει το πρόγραμμα Β7 όπως αναφέρεται στο ΣΥΠ του: «Να κατανοήσουν (οι μαθητές) και να συνειδητοποιήσουν την προσωπική τους ευθύνη στη σπατάλη του νερού». Στη συγκεκριμένη περίπτωση, ταιριάζουν τα λόγια του Ν. Καζαντζάκη «Να αγαπάς την ευθύνη. Να λες: εγώ, εγώ μοναχός μου έχω χρέος να σώσω τη Γη. Αν δε σωθεί εγώ φταίω» (Ανεμογιάννης, 2000) Σε ότι αφορά την προώθηση της αξίας της αυτονομίας, αν η αυτονομία στηρίζεται στην αυξημένη αυτοπεποίθηση, τότε η συμμετοχή στα προγράμματα ΠΕ προσφέρουν αυτονομία μέσω της «ενίσχυσης αυτοπεποίθησης» όπως αναφέρεται στο ΣΥΠ του προγράμματος Β11. Η καλλιέργεια του αισθητικού κριτηρίου βρίσκεται στις προτεραιότητες αρκετών προγραμμάτων. Στο ΣΥΠ του προγράμματος Β2 είχαν ειδικό στόχο την καλλιέργεια του αισθητικού κριτηρίου στους μαθητές, προωθώντας έτσι την αξία της ομορφιάς. Παρακάτω παραθέτονται αποσπάσματα από τα ΣΥΠ ορισμένων προγραμμάτων που αποκαλύπτουν τον τρόπο σχεδιασμού τους στη διδασκαλία της αξίας της ομορφιάς. Στα προγράμματα αυτά δεν αναφέρεται βέβαια ρητά ως διακεκριμένος στόχος αλλά προκύπτει εύκολα από τη διατύπωση άλλων στόχων, την επιλογή δραστηριοτήτων και από την απαρίθμηση των όσων αποκόμισαν από το πρόγραμμα. Στο πρόγραμμα Α7 στοχεύουν οι μαθητές «Να αναπτύξουν το αισθητικό κριτήριο και να το αξιοποιήσουν ως στάση ζωής στο μέλλον Να δημιουργήσουν στενή σχέση με το περιβάλλον της πόλης τους αξιοποιώντας όλες τις αισθήσεις τους». Ανάλογες αναφορές γίνονται και στο ΣΥΠ του προγράμαμτος Α1 όπου «Οι μαθητές έχουν την ευκαιρία «να βιώσουν με τις αισθήσεις τους τα αρώματα των λουλουδιών και της φύσης, να φωτογραφίσουν την φύση,». Σύμφωνα με τη Χάρτα της Γης (Earth Charter, 2000), ο σεβασμός και φροντίδα για τη ζωή σε μια βιώσιμη κοινότητα συνίσταται στην εξασφάλιση της γήινης γενναιοδωρίας και ομορφιάς για τις σημερινές και μελλοντικές γενιές. Συνοψίζοντας, σε ότι αφορά τη διδασκαλία των αξιών, δεν υπήρξαν σαφείς αναφορές στα ΣΥΠ που μελετήθηκαν για το ποιες αξίες προωθούνται κάθε φορά σε κάθε πρόγραμμα ούτε με ποιο τρόπο. Δεν υπήρξαν στοιχεία για να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα. Κρίνεται αναγκαία η αποσαφήνιση των αξιών που οφείλει να προωθήσει κάθε πρόγραμμα και να δοθεί ιδιαίτερη βαρύτητα σ αυτόν τον τομέα μιας και η καλλιέργεια των αξιών στα ΠΕΑΑ είναι βασικό στοιχείο τους. Τα περιβαλλοντικά προβλήματα γίνονται όλο και κρισιμότερα με την πάροδο του χρόνου. Η επιδείνωσή τους καθιστά επιτακτική την ανάγκη επαναπροσδιορισμού της ΠΕ και της περιβαλλοντικής εκπαιδευτικής πολιτικής. Η ΕΑΑ μπορεί να συμβάλλει στην αλλαγή στάσεων και διαμόρφωση αξιών και συμπεριφορών στους μαθητές, αυριανούς πολίτες. Οι εκπαιδευτικοί χρειάζεται να ασχοληθούν περισσότερο με τη μεθοδικότερη διδασκαλία των αξιών της ΕΑΑ μέσω των ΣΠΠΕ αλλά και στα άλλα διδακτικά αντικείμενα, αφού οι αξίες διαπερνούν όλα τα διδασκόμενα θέματα αλλά και την απαιτούμενη παιδαγωγική ανάπτυξη των σύγχρονων σχολικών κοινοτήτων. Ο Μαχάτμα Γκάντι είχε πει «Αφήστε τη ζωή μου να γίνει το μήνυμά μου», όπως αναφέρθηκε στην Παγκόσμια Διάσκεψη της Ινδίας το 2007. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 4th International Conference on Environmental Education, Ahmedabad, India, 24 έως τις 28 Νοεμβρίου 2007 (ανασύρθηκε στις 9-1-08 από την ιστοσελίδα http://www.tbilisiplus30.org/declaration.pdf) Earth Charter (2000), Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα http://www.earthcharter.org, ανασύρθηκε στις 090308 Bennett D.B. (1984) Evaluating Environmental Education in School. Unesco and Environmental education Series, no12
Huckle J. (2006) Ethics, values and consumer education in ESD, Πανεπιστημιακές Σημειώσεις Workshop 4-8 Δεκεμβρίου, Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση», ΤΕΠΑΕΣ, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ρόδος McKeown R (2002) Education for Sustainable Development Toolkit, version 2, http://www.esdtoolkit.org/ Rokeach, M., (1976), Beliefs, Attitudes and Values: A Theory of Organization and Change, Jossey Bass Pub, San Fransisco. UNECE (2005) Στρατηγική της UNECE για την Εκπαίδευση για την Αειφόρο Ανάπτυξη, Συνάντηση Υψηλού Επιπέδου των Υπουργών Περιβάλλοντος και Παιδείας, Vilnius, 17-18 Μαρτίου UNESCΟ (2004) Draft UNECE Strategy for Education for Sustainable Development, Addendum, Background Economic and Social council Economic Commission for Europe Committee on Environmental Policy, 2nd Regional Meeting on Education for Sustainable Development, Rome, 15-16 July 2004, cep/ac.13/2004/8/add.1, 18May 2004 Ανεμογιάννης Γ. (2000) Ν. Καζαντζάκης, πορεία προς την αιωνιότητα, έκδοση του Μουσείου Ν Καζαντζάκη, Βαρβάροι Ηρακλείου Κρήτης, β έκδοση Δημητρίου Α. (2006) Αντιλήψεις, στάσεις, συμπεριφορές για το περιβάλλον και τα περιβαλλοντικά προβλήματα, Πανεπιστημιακές Σημειώσεις, Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, ΤΕΠΑΕΣ, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ρόδος Δρακωνάκη Χ. (2006) Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση στα σχολεία Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης νομού Λασιθίου, 2ο Συνέδριο Σχολικών Προγραμμάτων ΠΕ, Αθήνα 15-17 Δεκεμβρίου 2006 Ευρωπαϊκή Ένωση (2000) Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ISSN 12485381, μετάφραση στα ελληνικά ISBN284400-361-3, εκτύπωση Imprimerie Nationale, Νίκαια Γαλλίας Ευρωπαϊκή Ένωση (2006) Επανεξέταση της στρατηγικής της ΕΕ για την αειφόρο ανάπτυξη - Ανανεωμένη στρατηγική της ΕΕ για την Αειφόρο Ανάπτυξη. Η δέσμευση της ΕΕ για την Αειφόρο Ανάπτυξη (2006) Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Βρυξέλλες 26 Ιουνίου, ανασύρθηκε στις 14-7-2007 από την ιστοσελίδα http://ec.europa.eu/sustainable/docs/renewed_eu_sds_el.pdf Λιθοξοΐδου Λ. (2006) Οι αξίες στην Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, Πανεπιστημιακές Σημειώσεις, Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, ΤΕΠΑΕΣ, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ρόδος Πυροβέτση Μ. (2004) Αρχές και στόχοι στο σχεδιασμό και την ανάπτυξη εκπαιδευτικού υλικού για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, περιοδικό για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, τεύχος 32, Θεσσαλονίκη Φλογαΐτη Ε. (2006) Εκπαίδευση για το Περιβάλλον και την Αειφορία, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, 2η έκδοση