Aντικείµενο της παρο σας µελέτης είναι η εθνική ταυτ τητα. Ο σκοπ ς της είναι η βαθ τερη καταν ηση της φ σης της εθνικής ταυτ τητας, της δ ναµης και των δυνατοτήτων της, αλλά και η καταν ηση του ρ λου και λειτουργίας της στη νεωτερικ τητα. Ως νεωτερικ τητα ορίζουµε την περίοδο που ξεκινά µε την Αναγέννηση και το ιαφωτισµ στη δυτική Ευρώπη και χαρακτηρίζεται απ το σπάσιµο της παράδοσης, την εκκοσµίκευση, την επιστήµη και την εµπιστοσ νη στα επιτε γµατά της, και το βιοµηχανικ τρ πο παραγωγής. Η νεωτερικ τητα αναφέρεται στο ξεπέρασµα των φεουδαρχικών κοινωνιών του Μεσαίωνα και τη µετάβαση σε ένα νέο ιστορικ παράδειγµα που διήρκεσε απ τον 16ο-17ο περίπου αιώνα µέχρι και σήµερα 1. σο γενικ και αν φαίνεται εν πρώτοις αυτ το εγχείρηµα, εν το τοις δεν είναι α ριστο: το αντικείµεν µας είναι η εθνική ταυτ τητα αφ εαυτή και χι κάποια συγκεκριµένη στο χώρο και στο χρ νο εθνική ταυτ τητα. Ο λ γος είναι τι το συγκεκριµένο προσφέρει τη σε βάθος περιγραφή µιας περίπτωσης και µια ερµηνεία των ιδιαίτερων συστατικών στοιχείων της εθνικής ταυτ τητας εν ς συγκεκριµένου έθνους, ενώ η µελέτη αυτή επιδιώκει τον προσδιορισµ των βασικών χαρακτηριστικών της εθνικής ταυτ τητας εν γένει, τον κοιν παρανοµαστή λων των εθνικών ταυτοτήτων. Έτσι, δε θα ασχοληθο µε µε τα συστατικά στοιχεία που απαρτίζουν τις εθνικές ταυτ τητες, πως είναι η θρησκεία, η γλώσσα και άλλα, αλλά θα εστιάσουµε στον προσδιορισµ και ανάλυση των µηχανισµών που οδηγο ν ένα άτοµο και µια οµάδα στη συλλογική-εθνική τα τιση. 1. Υπάρχει κατά τις τελευταίες δ ο δεκαετίες µια συζήτηση για το αν βρισκ µαστε ακ µη στη νεωτερικ τητα ή έχουµε περάσει στη µετα-νεωτερική περίοδο. Σε αυτήν τη συζήτηση δε θα υπεισέλθουµε σε αυτήν τη µελέτη, αποδεχ µενοι τι βρισκ µαστε ακ µη στο παράδειγµα της νεωτερικ τητας, ή της λεγ µενης στερης νεωτερικ τητας, δηλαδή σε µια στερη φάση που µως δε συνιστά αλλαγή παραδείγµατος. [ 15 ]
Επ µενο βήµα µας, αφο αναλυθεί και κατανοηθεί πλήρως η έννοια της εθνικής ταυτ τητας, θα είναι να την εντάξουµε στο σ γχρονο πεδίο πολιτικής ανάλυσης, και συγκεκριµένα στο κοµµάτι εκείνο της στερης νεωτερικ τητας που αναφέρεται ως παγκοσµιοποίηση. Απώτερος σκοπ ς της µελέτης αυτής είναι η απάντηση στο ερώτηµα, ποιες είναι οι δυναµικές και οι προοπτικές της εθνικής ταυτ τητας στη σ γχρονη εποχή της παγκοσµιοποίησης. Απάντηση που δε θα µπορο σε βεβαίως να δοθεί χωρίς να έχουµε πρώτα αναλ σει πλήρως την εθνική ταυτ τητα. Η ανάλυση µως αυτή απαιτεί την εκτεταµένη αναφορά στον εθνικισµ. Ο λ γος είναι τι ο εθνικισµ ς και η συνακ λουθη δη- µιουργία των εθνικών κρατών σηµασιοδοτο ν σε µεγάλο βαθµ τις εθνικές ταυτίσεις και προσδιορίζουν αρκετές απ τις δυναµικές και επιπτώσεις τους, τουλάχιστον στο πολιτικ επίπεδο. Επιπλέον, ο εθνικισµ ς και οι δυναµικές του εµπλέκονται εξίσου στη συζήτηση για την παγκοσµιοποίηση και το µέλλον των εθνικών ταυτοτήτων. Είναι λοιπ ν επιβεβληµένη η ανάλυση του εθνικισµο σε αυτή τη µελέτη. Η µεθοδολογία, ο τρ πος προσέγγισης του αντικείµένου σε αυτή τη µελέτη καθορίζεται απ το ίδιο το αντικείµενο. Η εθνική ταυτ τητα αποτελεί τη σ νθεση δ ο στοιχείων: του εθνικο και της ταυτ τητας. Το καθένα απ αυτά τα συστατικά στοιχεία πρέπει να αναλυθεί χωριστά και να κατανοηθεί σε σχέση µε την ίδια του την ιστορία και δυναµική, ώστε να µπορέσουν στη συνέχεια να ερµηνευτο ν σε συνδυασµ µεταξ τους. Επίσης, χρειάζεται να κατανοήσουµε χωριστά την υποκειµενική διάσταση απ την κοινωνική και πολιτική, δηλαδή να προσεγγίσουµε αρχικά τις ατοµικές διεργασίες συγκρ τησης ταυτ τητας για να προχωρήσουµε στην ανάλυση της εθνικής ταυτ τητας ως κοινωνικής και πολιτικής ταυτ τητας. Συνεπώς, απαιτείται µια πολυδιάστατη προσέγγιση. Η ανάγκη πολυδιάστατης προσέγγισης γίνεται ακ µα πιο έκδηλη καθώς η ιστορική και πολιτική, κυρίως, διάσταση του εθνικισµο και της παγκοσµιοποίησης εµπλέκονται σε ένα πολυσ νθετο ερµηνευτικ πλέγµα που αφορά τις ανθρώπινες αντιδράσεις στα ερεθίσµατα που αυτές θέτουν. Για τις ανάγκες της πολυδιάστατης αυτής προσέγγισης στράφηκα αρχικά στην κοινωνική ψυχολογία ως την επιστήµη που έχει ως αντικείµενο το σηµείο συνάντησης του κοινωνικο και του ατοµικο. Κεντρικ σηµείο της κοινωνικής ψυχολογίας, και ειδικά των θεωριών της κοινωνικής διάδρασης, είναι η σχέση ατ µου και κοινωνίας και η αλληλεπίδρασή τους. Οι κλασικοί της προσέγγισης αυτής (George Mead, Charles Cooley, Richard Jenkins κ.ά.) θεωρο ν την ταυτ τητα ως το αποτέλεσµα µιας συνεχο ς και αδιάκοπης διαδικασίας στο επίκεντρο της διάδρασης ανάµεσα στην κοινωνία και τα άτοµα. Ασχολο νται δηλαδή µε τη σηµασία του επηρεασµο των κοινωνικών επιδράσεων στα άτοµα και στη διαµ ρφωση της ταυτ τητάς τους και µε το σηµείο συνάντησης του [ 16 ]
ατοµικο µε το κοινωνικ. µως, ενώ σε περιγραφικ επίπεδο η προσέγγιση αυτή είναι εξαιρετικά ακριβής, δεν προβαίνει σε µια περισσ τερο αναλυτική εξέταση του κάθε συστατικο µέρους αυτής της σχέσης ή στην λεπτοµερέστερη εξήγηση της διαδικασίας. Συνεπώς, παραµένει η ανάγκη µελέτης του κάθε συστατικο στοιχείου του αντικειµένου µας χωριστά, καθώς επίσης και η ανάγκη ανάλυσης της διαδικασίας της τα τισης. σον αφορά στην ανάλυση της ταυτ τητας, η προσέγγιση που επιλέχτηκε είναι η ψυχαναλυτική. Η ψυχανάλυση δίνει ιδιαίτερη βαρ τητα στη διαδικασία της τα τισης και τοποθετεί στο κέντρο της ανάλυσής της το άτοµο και την ψυχοσ νθεσή του, τους ασυνείδητους µηχανισµο ς και τις ορµές που δραστηριοποιο νται εντ ς του. Έτσι, µε αυτή την προσέγγιση θα καταστεί δυνατή η γνωριµία µε τους µηχανισµο ς που διέπουν την τα τιση εν γένει και η καταν ηση της διαδικασίας σχηµατισµο ταυτοτήτων, οποιουδήποτε τ που ή µορφής. µως, ας µην θεωρηθεί τι θα προσεγγίσουµε το άτοµο σε αποµ νωση απ το κοινωνικ του περιβάλλον, είτε αυτ είναι η οικογένεια είτε µια µεγαλ τερη οµάδα. Απεναντίας, αφεν ς ο ανθρώπινος ψυχισµ ς αναλ εται σε σχέση µε τον τρ πο που τον διαµορφώνουν και οι εξωτερικοί παράγοντες, αφετέρου το άτοµο εντάσσεται σε οµαδοποιήσεις και εξετάζεται µέσα σε αυτές. Σε αυτ το πλαίσιο, η ψυχανάλυση αποτελεί ένα σηµαντικ συµπληρωµατικ εργαλείο στην ιστορική, κοινωνι(ολογι)κή και πολιτική προσέγγιση της εθνικής ταυτ τητας, χι µ νο επειδή προσφέρει µια ερµηνεία της τα τισης, αλλά και επειδή απαντά σε ερωτήµατα που απασχολο ν έντονα τους θεωρητικο ς στους σχετικο ς τοµείς. Για παράδειγµα, γιατί οι εθνικές ταυτ τητες είναι τ σο διεισδυτικές και τ σο ισχυρές ώστε να προκαλο ν την κινητοποίηση των ατ µων και των (εθνικών) οµάδων, πως συχνά παρατηρείται; Πώς ερµηνε εται ο παραλογισµ ς που συχνά αποδίδεται εξίσου στις εθνικές ταυτίσεις και στον εθνικισµ αλλά και η συνεχιζ µενη ισχ τους, παρά την απαξίωσή του ακραίου χαρακτήρα τους; Ο Schopflin επισηµαίνει τι για να διατηρεί τη δ ναµη και την παρουσία του ο εθνικισµ ς, πως και οι εθνικές ταυτ τητες, παρ λο τον παραλογισµ που του αποδίδεται, θα πρέπει «να λειτουργεί µε δικο ς του καν νες, καν νες που έχουν λογική εντ ς του πλαισίου του» (Schopflin 1995: 55). Αυτο ς τους καν νες και τη λογική µας αποκαλ πτει η ψυχαναλυτική προσέγγιση καθώς προσφέρει µια βαθιά ανάλυση των δυνάµεων και µηχανισµών που δρουν εντ ς του ανθρώπινου ψυχισµο και προκαλο ν αντιδράσεις και φαιν - µενα που εµφανίζονται ως παράλογα. Αυτά τα φαιν µενα είναι απολ τως κατανοητά και αιτιολογηµένα (άρα και λογικά µε την έννοια του Schopflin) αν ερµηνευτο ν εντ ς του πλαισίου τους. Αυτ το πλαίσιο, τον τρ πο που επιδρά το εξωτερικ στο εσωτερικ, βοηθά να κατανοήσουµε η ψυχανάλυση. Η εφαρµοστικ τητα της φροϋδικής θεωρίας σε κοινωνικά και πολιτικά φαι- [ 17 ] 2 Eθνική Tαυτ τητα στην Eποχή της Παγκοσµιοποίησης
ν µενα έχει επισηµανθεί και χρησιµοποιηθεί απ µελετητές και στο παρελθ ν (Parsons 1970, Φροϋδοµαρξισµ ς κλπ.). Αλλά και ο ίδιος ο Freud υποστήριζε τι «αυτ που χαρακτηρίζει την ψυχανάλυση ως επιστήµη δεν είναι το υλικ που έχει στα χέρια της, αλλά η τεχνική µε την οποία το αναλ ει. Μπορεί να εφαρµοστεί στην ιστορία των πολιτισµών, στην επιστήµη των θρησκειών Αυτ το οποίο στοχε ει και ανακαλ πτει είναι αυτ που είναι ασυνείδητο στην πνευµατική ζωή», ατοµικ ή συλλογικ (Freud 1917γ: 437). Συνεπώς, η επιστή- µη που εισήγαγε το ασυνείδητο και ανέλυσε τους µηχανισµο ς του µπορεί να χρησιµοποιηθεί στην ερµηνεία κοινωνικών (ως συλλογικών) φαινοµένων, µε την έννοια τι µπορεί να χρησιµοποιηθεί στην ανάλυση την ανθρώπινης συ- µπεριφοράς ταν το άτοµο εντάσσεται σε µια οµάδα. Μπορο µε να πο µε τι µε την ψυχαναλυτική µέθοδο δίνεται η δυνατ τητα ερµηνείας της ατοµικής παθολογίας, ανεξάρτητα απ το πλαίσιο. Ο Freud το εξέφρασε και πάλι χαρακτηριστικά: είναι αλήθεια τι η ατοµική ψυχολογία ασχολείται µε το άτοµο και τα µονοπάτια µέσα απ τα οποία αναζητά την ικανοποίηση των ορµών του µως, µ νο σπάνια και υπ εξαιρετικές συνθήκες είναι η ατοµική ψυχολογία σε θέση να αγνοήσει τις σχέσεις του υποκειµένου µε τους άλλους. Στη διανοητική ζωή του ατ µου κάποιος άλλος εµπλέκεται απαραιτήτως άρα, και εξ αρχής η ατοµική ψυχολογία, µε αυτή την ευρεία αλλά απολ τως δικαιολογηµένη έννοια, είναι ταυτ χρονα και κοινωνική ψυχολογία (Freud 1921: 95)*. Παρ λο που η ψυχανάλυση είναι κατάλληλη για την καταν ηση των ψυχολογικών διεργασιών της τα τισης και του τρ που αλληλεπίδρασης του εσωτερικο µε τον εξωτερικ κ σµο, δεν είναι βεβαίως αρκετή για να συλλάβει την πολυπλοκ τητα του κοινωνικο και του πολιτικο πλαισίου. Τα ευρ τερα φαιν µενα που καλο µαστε να αναλ σουµε χρήζουν πολιτικής ανάλυσης, καθώς πρ κειται σε µεγάλο βαθµ για πολιτικές και ιδεολογικές διαδικασίες που καθορίζουν την κοινωνική δραστηρι τητα και τις πολιτικές δοµές. Αλλά και η προσέγγιση των ίδιων των πολιτικών φαινοµένων δεν µπορεί να είναι µονοδιάστατη εφ σον υπάρχουν πολλά αλληλοσυµπληρο µενα πεδία. Η ανάλυση και ερµηνεία κοινωνικών και πολιτικών φαινοµένων φαινοµένων που εµπεριέχουν το άτοµο, την κοινωνία και τη θεσµική συγκρ τηση και οργάνωσή της στη διάδρασή τους αποτελεί, για παράδειγµα, το πεδίο της πολιτικής κοινωνιολογίας, χι µως και το προνοµιακ ή αποκλειστικ της πεδίο: η ειδικ τερη θε- µατολογία του εθνικισµο απαιτεί τη συµβολή της ιστορικής κοινωνιολογίας * Σηµ.: λες οι µεταφράσεις των ξεν γλωσσων αποσπασµάτων στα ελληνικά έχουν γίνει απ τη συγγραφέα. [ 18 ]
αλλά και µια γενικ τερη ιστορική γνώση των γεγον των, καθώς αφορά πολιτισµικά και ιστορικά συλλογικά υποκείµενα και την πορεία τους µέσα στο χρ νο. Επιπλέον, το αντικείµενο της εθνικής ταυτ τητας εµπεριέχει την ανάλυση της πολιτικής, ως πρακτικής και ως ιδεολογίας, ή καλ τερα ως πρακτικής που συνεπικουρείται απ την ιδεολογικοποίηση των µεταβλητών που καθορίζουν τη συλλογική ζωή και δράση (οικονοµικών, πολιτικών κλπ.). Συνεπώς, και σε αυτ το επίπεδο πέραν δηλαδή του διαχωρισµο ψυχολογικών και λοιπών διεργασιών ανακ πτει η αναγκαι τητα υιοθέτησης µιας πολυδιάστατης ανάλυσης, που θα ονοµάσουµε πολιτική ανάλυση. Λέγοντας πολιτική ανάλυση εννοο µε την κριτική σπουδή, ερµηνεία και αξιολ γηση φαινοµένων που άπτονται του πολιτικο, δηλαδή που αφορο ν τη συλλογική κατάσταση και δράση και τη θεσµική της συγκρ τηση εν µέσω ιδεολογιών, και η οποία προϋποθέτει την κριτική και πάλι ανάγνωση των (σηµαντικ τερων) προσεγγίσεων που αφορο ν τα ειδικ τερα πεδία που καθορίζουν το αντικείµεν της. Στο βαθµ που το αντικείµενο µιας τέτοιας ανάλυσης είναι εξ ορισµο πολυδιάστατο, εφ σον τα κοινωνικοπολιτικά γεγον τα εµπεριέχουν τον υποκειµενικ /ψυχολογικ, κοινωνικ, πολιτικ, οικονοµικ, αλλά και τυχαίο παράγοντα, η πολιτική τους ανάλυση θα πρέπει να ορίζει τις διάφορες πτυχές προς µελέτη, έχοντας πάντα κατά νου τη γνώση της ιστορίας, η οποία µε ένα διακριτικ τρ πο διδάσκει πάντα το παρ ν. Πριν προχωρήσουµε θα ήθελα να προβώ σε µια διευκρινιστική παρατήρηση. Ορισµένοι εκ των µελετητών που έχουν χρησιµοποιήσει την ψυχανάλυση στην ερµηνεία πολιτικών φαινοµένων ονοµάζουν την προσέγγισή τους µε ένα συγκεκριµένο τρ πο. Για παράδειγµα ο Ross (1995) χρησιµοποιεί τον ρο ψυχοπολιτισµική ερµηνεία (psychocultural interpretation) και οι Volkan (1995, 1998) και Λίποβατς (1990) πολιτική ψυχολογία για ν αναφερθο ν στην ψυχαναλυτική ερµηνεία της κοινωνίας ή/και της πολιτικής. Χωρίς να θεωρώ τι οι ροι αυτοί είναι αδ κιµοι ή µη-χρήσιµοι γι αυτ που περιγράφουν, δε χρησι- µοποιώ αυτο ς ή κάποιον παρ µοιο για δ ο λ γους. Ο πρώτος και σηµαντικ τερος είναι πως η παρο σα µελέτη δε συνιστά µια προσπάθεια ψυχαναλυτικής ερµηνείας της εθνικής ταυτ τητας, αλλά µια προσπάθεια ερµηνείας της εν γένει µέσω της ευρ τερης δυνατής οπτικής. Έτσι, χρησιµοποιείται η ψυχαναλυτική προσέγγιση ως ένα απ τα εργαλεία προσέγγισης του αντικειµένου µας και χι ως επαρκής ή µ νη ερµηνεία που προτείνεται σε αυτή τη µελέτη. ε τερον, ο ρος πολιτική ανάλυση, πως τον περιέγραψα αµέσως παραπάνω, καλ πτει πλήρως τ σο τον τρ πο προσέγγισης που θα ακολουθηθεί σο και τη συµπερίληψη της φροϋδικής θεωρίας ως µιας απ τις προσεγγίσεις. Πιστε ω τι η πληρέστερη ερµηνεία της εθνικής ταυτ τητας, πως και των περισσοτέρων πολιτικοκοινωνικών φαινοµένων, προϋποθέτει την, απαιτητική αλλά απαραίτητη, [ 19 ]
και πάντα σε συνδυασµ χρήση των επιστηµονικών προσεγγίσεων εντ ς συγκεκριµένου πεδίου δηλαδή, την επιστηµονική επικοινωνία στα πλαίσια της κριτικής πολιτικής ανάλυσης. Η έµφαση που δίνω σε αυτή την εισαγωγή στην επιλογή της ψυχαναλυτικής προσέγγισης δεν απορρέει απ την αντίστοιχη έκτασή της σε αυτή τη µελέτη, αλλά απ το γεγον ς τι δε συνηθίζεται ως προσέγγιση και, συνεπώς, απαιτείται η λεπτοµερής εξήγηση της επιλογής και της χρησιµ τητάς της. Oª OÀ µπµ πoà Tο βιβλίο που κρατά ο αναγνώστης στα χέρια του θα ακολουθήσει τρία µονοπάτια, τρεις θεµατικές εν τητες που, πως υποδηλώνει και ο τίτλος του, αποτελο ν και τα τρία µέρη αυτής της µελέτης: Τα τιση, Εθνικισµ ς, και Παγκοσµιοποίηση. Στο πρώτο µέρος του βιβλίου θα τεθο ν οι βάσεις ανάλυσης του ανθρώπινου ψυχισµο που είναι απαραίτητες για να προχωρήσουµε στη συγκεκριµένη ανάλυση της εθνικής ταυτ τητας. Το κεφάλαιο 1 είναι εισαγωγικ στις αρχές της ψυχανάλυσης και έχει σκοπ την εξοικείωση του αναγνώστη µε τις βασικές έννοιες της φροϋδικής θεωρίας, πως είναι το ασυνείδητο, οι ορµές, η αρχή της ευχαρίστησης και της πραγµατικ τητας κλπ., µε ιδιαίτερη έµφαση στη διαδικασία της τα τισης η οποία µας αφορά εδώ. Πρ κειται για µια σ νοψη των κεντρικών εννοιών της ψυχανάλυσης που γράφτηκε µε γνώµονα την ε λογη υπ θεση της σχετικής άγνοιας ή της έλλειψης εξοικείωσης µε την ψυχαναλυτική θεωρία ε λογη γιατί το βιβλίο αυτ αφορά ένα θέµα των κοινωνικών επιστη- µών (της κοινωνιολογίας και της πολιτικής επιστήµης κυρίως). Ως πολιτικ ς επιστήµονας και η ίδια δεν εµβάθυνα σο δελεαστικ και αν το βρήκα πολλές φορές περισσ τερο απ σο θεωρο σα τι απαιτείται για την επαρκή και ακριβή ανάγνωση του αντικειµένου µου µέσω αυτής της προσέγγισης. Είναι λοιπ ν µια περιληπτική εισαγωγή σε έννοιες και ορισµο ς της ψυχανάλυσης, που είναι µως το απαραίτητο υπ βαθρο για την ανάλυση που θα ακολουθηθεί για σους δεν έχουν γνώση της ψυχαναλυτικής θεωρίας. Η τα τιση είναι ένα θέµα που µας απασχολεί και στο δε τερο κεφάλαιο. Σε αυτ ασχολο µαστε κυρίως µε τη διαδικασία της τα τισης σε συλλογικ επίπεδο, τις οµαδικές ταυτίσεις, και µε τους µηχανισµο ς µέσω των οποίων τα µέλη µιας οµάδας αποκτο ν την ίδια ταυτ τητα. Εδώ η ψυχανάλυση προσφέρει µια ερµηνεία της ψυχολογίας της οµάδας (γνωστή και ως ψυχολογία των µαζών) και της παθολογίας της σε σχέση µε την οµαδική τα τιση γενικά και την εθνική τα τιση ειδικ τερα. Σε αυτ το κεφάλαιο θα αναλυθο ν φαιν µενα πως η [ 20 ]
ανάγκη παρξης εχθρών και η σχέση της µε την ορµή της επιθετικ τητας, η δηµιουργία µιας οµάδας µέσω της οµοι τητας και της διαφοράς κλπ. Με αυτά τα δ ο κεφάλαια το πρώτο µέρος προσφέρει εν συντοµία µια βασική καταν ηση της διαµ ρφωσης ταυτοτήτων που είναι απαραίτητη για να προχωρήσουµε στον προσδιορισµ των κοινωνικών και πολιτικών χαρακτηριστικών της εθνικής ταυτ τητας. Η καταν ηση αυτή θα µας συνοδε ει στη συνέχεια που, περνώντας στην κατεξοχήν ανάλυση της εθνικής ταυτ τητας µέσω του εθνικισµο, η ερµηνεία της ατοµικής συµπεριφοράς εντ ς της οµάδας θα είναι ιδιαίτερα χρήσιµη και συνεχώς παρο σα, πως για παράδειγµα στην ερµηνεία της απήχησης του εθνικισµο, της χειραγώγησης των ανθρώπινων ορ- µών και επιθυµιών σε πολιτικ επίπεδο κ.ο.κ. Έτσι, περνάµε στο δε τερο µέρος του βιβλίου που αφορά στον εθνικισµ και στην επιρροή του στην εθνική ταυτ τητα. Στο βαθµ που η µελέτη της εθνικής ταυτ τητας είναι αδ νατη χωρίς την εκτενή αναφορά στον εθνικισµ (ο οποίος εµπλέκεται και στη συζήτηση για την παγκοσµιοποίηση), η µελέτη αυτή είναι ταυτ χρονα και µια πολυδιάστατη ανάλυση του εθνικισµο. Το δε τερο µέρος αποτελείται απ δ ο κεφάλαια. Στο κεφάλαιο 3 αναζητείται απάντηση στο εξής ερώτηµα: πο οφείλεται η επικράτηση και απήχηση της εθνικής ταυτ τητας στη νεωτερικ τητα σε σχέση µε τις άλλες κοινωνικές και πολιτικές ταυτ τητες; Η απάντηση βρίσκεται στη σηµασιοδ τηση της εθνικής ταυτ τητας απ τον εθνικισµ, γεγον ς που την καθιστά ταυτ χρονα και εθνικιστική. Στο κεφάλαιο 3 ξεκινάµε ορίζοντας τον εθνικισµ και ερµηνε οντας τη σηµαντικ τητά του ως πολιτικής ιδεολογίας και χι µ νο που προσδίδει ξεχωριστή αξία και ποι τητα στο εθνικ κράτος. Ακολο θως διαχωρίζεται ο εθνικισµ ς απ τον πατριωτισµ και αξιολογο νται διάφοροι τ ποι εθνικισµο σε µια προσπάθεια να βρεθεί ο κοιν ς παρανοµαστής τους. Ιδιαίτερη έµφαση δίνεται στη φαντασιακή διάσταση της εθνικής τα τισης, στα συγκεκρι- µένα αίτια της ισχυρής ασυνείδητης επιρροής του εθνικισµο, καθώς και στο ρ λο των µ θων και των στερεοτ πων. Τέλος, γίνεται µια προσπάθεια προσδιορισµο των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών που αποκτά η ταυτ τητα µέσω του εθνικισµο. Στο κεφάλαιο 4 επιχειρείται η οριοθέτηση των στοιχείων που χαρακτηρίζουν την εθνική ταυτ τητα και την ξεχωρίζουν απ άλλες, παρ µοιου τ που ταυτ τητες. Επίσης, αποσαφηνίζονται ορισµένα ερωτηµατικά σχετικά µε την εθνική ταυτ τητα, τα εθνικά κράτη και τον εθνικισµ που εγείρονται απ την ανάλυση του τρίτου κεφαλαίου. Έτσι, εξετάζεται η συσχέτιση της µεγάλης απήχησης της εθνικής ταυτ τητας και του εθνικισµο µε το χρ νο εµφάνισης του τελευταίου, αλλά και µε τις ιδιαίτερες συνθήκες που διευκ λυναν τη δη- µιουργία και διάδοσή του είτε αυτές είναι πολιτικές, κοινωνικές, ιστορικές, ή [ 21 ]
οικονοµικές. Επίσης τίθεται το ερώτηµα: είναι ο εθνικισµ ς ένα φαιν µενο που εµφανίστηκε για πρώτη φορά στην ιστορία τους τελευταίους τρεις αιώνες; Π τε και γιατί δηµιουργήθηκε; Είναι τα εθνικά κράτη αποκλειστικά νεωτερικές οντ τητες; Τι είναι οι εθνοτικές ταυτίσεις και ποια η σχέση τους µε τις εθνικές; Ποιοι λ γοι συντελο ν στην εµφάνιση ή µεταστροφή του εθνικισµο προς ακραίες και επιθετικές µορφές; Με αυτά τα ερωτήµατα θα κλείσουµε το δε τερο µέρος, ρίχνοντας φως σε ορισµένα κοµµάτια της ιστορίας και των εννοιών που θα αποσαφηνίσουν περισσ τερο το αντικείµεν µας. Στα δ ο πρώτα µέρη, για την Τα τιση και τον Εθνικισµ, δίνεται απάντηση στο αρχικ ερώτηµα σχετικά µε τη φ ση της εθνικής ταυτ τητας, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της και τις συνθήκες υπ τις οποίες ισχυροποιείται ή παραµένει σε λανθάνουσα κατάσταση. Αυτή η ανάλυση παρέχει και τη βαθ τερη καταν ηση που είναι απαραίτητη για τον περαιτέρω προσδιορισµ µιας συγκεκριµένης εθνικής ταυτ τητας και την εξέτασή της υπ επιµέρους συνθήκες. Το τρίτο και τελευταίο µέρος του βιβλίου αναφέρεται στην παγκοσµιοποίηση και την ενδεχ µενη επίδρασή της στην εθνική ταυτ τητα. Βέβαια, υπάρχει η ιδιαιτερ τητα τι η µελέτη της εθνικής ταυτ τητας σε σχέση µε την παγκοσµιοποίηση δεν είναι απλά µια µελέτη της σε ένα συγκεκριµένο χωροχρονικ πλαίσιο αλλά, επιπλέον, η µελέτη της εντ ς του χωροχρονικο πλαισίου που ζει ήδη ο µελετητής. Αυτ δηµιουργεί µια επιπλέον πολυπλοκ τητα, γιατί απαιτεί τ σο την αποσαφήνιση εννοιών και γεγον των που είναι σ γχρονά µας σο και την αποστασιοποίηση απ αυτά. µως, η συµπερίληψη της παγκοσµιοποίησης υπαγορε θηκε απ µια πληθώρα επιχειρηµάτων αλλά και ρητορικών αναφορών στο δηµ σιο Λ γο, η εγκυρ τητα των οποίων έπρεπε να ελεγχθεί καθώς έθεταν υπ αµφισβήτηση βασικά συµπεράσµατα σχετικά µε τη φ ση των εθνικών ταυτίσεων και το µηχανισµ της τα τισης γενικ τερα. Έτσι, θα εξετάσουµε ορισµένα σηµαντικά και σχετικά µεταξ τους ερωτή- µατα. Η παγκοσµιοποίηση λέγεται τι παράγει νέες µορφές κοινωνικής αλλαγής, τ σο µέσα σο και ανάµεσα στα έθνη και στα κράτη, νέες πηγές και µορφές συγκρο σεων, και ως εκ το του; εγείρει νέα ζητήµατα σχετικά µε τις ταυτ τητες και τους πολιτισµο ς που πρέπει να ερµηνευτο ν και αξιολογηθο ν εκ νέου. Αρχικά, πρέπει να ελεγχθεί η ακρίβεια, θεωρητική και εµπειρική, και η έκταση αυτών των ισχυρισµών. Για παράδειγµα, απ τη µία υποστηρίζεται τι η οικονοµική παγκοσµιοποίηση, που αποδυναµώνει το εθνικ κράτος, συνεπικουρείται απ µια παγκοσµιοποίηση της κουλτο ρας, καθώς οι νέοι επηρεάζονται απ τους συνοµήλικο ς τους σε άλλες, µακρινές κοινωνίες. Απ την άλλη, µως, υπάρχει το αντεπιχείρηµα τι σο περισσ τερο επικοινωνο ν οι άνθρωποι µεταξ τους τ σο ανακαλ πτουν τις ιδιαιτερ τητές τους, τις οποίες µπορεί να τείνουν να αξιολογήσουν ως διαχωριστική γραµµή. Παροµοίως, και [ 22 ]
κατά συνέπεια, τίθενται ζητήµατα σχετικά µε την εθνική ταυτ τητα και τις δυνατ τητές της στο παρ ν και στο µέλλον. Ποιες οι προοπτικές της εθνικής ταυτ τητας καθώς και αν ο κ σµος γίνεται ένα µικρ χωρι ; Πο βρίσκονται οι ρίζες των ατοµικών και συλλογικών ταυτίσεων καθώς και αν οι τοπικές, περιφερειακές και παγκ σµιες κουλτο ρες και πολιτισµοί αλληλοεπηρεάζονται, και πώς αυτές αναδιαµορφώνονται µέσω της γεωγραφικής και πολιτισµικής κινητικ τητας; Επίσης, ποιο είναι το µέλλον του εθνικισµο µέσα στις διαδικασίες της παγκοσµιοποίησης; Ποια η σχέση του εθνικισµο και της παγκοσµιοποίησης µε τις παρατηρο µενες εθνικές αφυπνίσεις, συγκρο σεις κλπ.; Η ανάλυση αυτών των ερωτηµάτων θα µας απασχολήσει στα τρία κεφάλαια του τρίτου µέρους, το οποίο θα ξεκινήσει µε το πέµπτο κεφάλαιο. Σε αυτ θα γίνει µια σ ντοµη εισαγωγή στη σχετική συζήτηση και θα καθοριστεί ο ορισµ ς εργασίας µας για την παγκοσµιοποίηση. Έτσι, το κεφάλαιο αυτ είναι εισαγωγικ στην έννοια της παγκοσµιοποίησης. Κατ πιν, στο κεφάλαιο 6 θα αναφερθο µε λεπτοµερώς στα σχετικά επιχειρήµατα και αντεπιχειρήµατα που αναφέρονται στον παρωχηµένο χαρακτήρα του εθνικο κράτους στην εποχή της παγκοσµιοποίησης. Στο βαθµ που το εθνικ κράτος αποτελείται απ το εθνικ και το κρατικ στοιχείο, θα απευθ νουµε χωριστά τα ερωτήµατα, πρώτα σον αφορά το κράτος και τις µεταβολές του λ γω της παγκοσµιοποίησης και στη συνέχεια σον αφορά στις µέχρι τώρα µεταβολές στις εθνικές ταυτίσεις. ηλαδή, σε αυτ το κεφάλαιο θα µας απασχολήσει ο βαθµ ς και η κατε θυνση της µεταβολής τ σο του ίδιου του κράτους σο και των µηχανισµών που δρουν εντ ς του και δηµιουργο ν/ενισχ ουν/υποστηρίζουν την εθνική τα τιση. Το µέληµά µας και στο επ µενο και τελευταίο κεφάλαιο θα είναι να αναδείξουµε τις δυναµικές και δυνατ τητες της εθνικής ταυτ τητας εντ ς του πλαισίου της παγκοσµιοποίησης. Έτσι στο κεφάλαιο 7 θα µας απασχολήσουν οι προοπτικές της εθνικής-ως-συλλογικής ταυτ τητας εντ ς της παγκοσµιοποίησης γενικά, δηλαδή χι σε συνάρτηση µε το εθνικ κράτος (που είναι το αντικείµενο µελέτης του έκτου κεφαλαίου), αλλά σε σχέση µε τις ιδιαίτερες συνθήκες που δηµιουργεί η παγκοσµιοποίηση στην στερη νεωτερικ τητα. Γι αυτ ν το σκοπ θα προσπαθήσουµε να καταγράψουµε τις προσλήψεις των ατ µων και των οµάδων σε σχέση µε την παγκοσµιοποίηση (π.χ. ποια εικ να έχουν γι αυτή), και να διαγράψουµε πιθανές τάσεις και εξελίξεις για την εθνική αλλά και γενικ τερη συλλογική τα τιση εντ ς αυτο του πλαισίου. πως επισήµανα και στην αρχή αυτής της εισαγωγής, ο στ χος µου σε αυτή την έρευνα είναι η κατάκτηση της µεγαλ τερης δυνατής καταν ησης της εθνικής ταυτ τητας. Η πολυπλοκ τητα του αντικειµένου, σε συνδυασµ µε την επιλογή προσέγγισής του µέσω πολλαπλών επιστηµονικών προσεγγίσεων, έχει ως αποτέλεσµα την ανάλυσή του εντ ς διαφορετικών πεδίων και την ανάδειξη [ 23 ]
πολλών ερωτηµάτων, η συνάφεια των οποίων προκ πτει απ την άµεση σχέση τους µε την εθνική ταυτ τητα. Αν και η κάθε µία απ τις θεµατικές Τα τιση, Εθνικισµ ς, Παγκοσµιοποίηση αποτελεί ένα ξεχωριστ επιστηµονικ πεδίο και µια µεγάλη συζήτηση απ µ νη της, και µάλιστα απαιτώντας συχνά διαφορετικές επιστηµονικές προσεγγίσεις καθαυτές, ταυτοχρ νως η κάθε µία συµπεριλαµβάνει ως υπο-εν τητα το ζήτηµα των εθνικών ταυτίσεων: και πάνω σε αυτ το κοιν σηµείο στηρίζεται ο συσχετισµ ς τους. Η κάθε µία απ τις θεµατικές εν τητες ανοίγει µπροστά µας απερι ριστες δυνατ τητες µελέτης, δυνατ τητες που, οµολογουµένως, είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες και δελεαστικές. Αυτή είναι και µια µεγάλη πρ κληση για µελλοντικές µελέτες. Προς το παρ ν, το βιβλίο αυτ στοχε ει στη σφαιρική καταν ηση της εθνικής τα τισης που θα συµβάλλει στην ευρ τερη καταν ησή της. Επίσης, ε χοµαι το βιβλίο αυτ να εκπληρώσει το σκοπ που πρέπει να έχει κάθε βιβλίο: να καλ ψει υπάρχοντα κενά και να συµβάλλει στη σχετική συζήτηση για το αντικείµενο που πραγµατε εται, να διεγείρει τη σκέψη των αναγνωστών του και να βοηθήσει στην ανάδειξη θεµάτων για µελλοντική έρευνα. [ 24 ]