Τα σπήλαια και η προστασία τους

Τα σπήλαια και η προστασία τους ΑΝΤΩΝΙΝΑ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΓΛΟΥ* ΜΑΡΙΑ ΜΥΡΤΩ ΠΑΙΝΕΣΗ ** ΕΙΣΑΓΩΓΗ*** 1. Δημιουργία σπηλαίων Κάθε κοιλότητα της γης, μικρή ή μεγάλη, οριζόντια ή κατακόρυφη, που διανοίχθηκε από διάφορες αιτίες, ονομάζεται σπήλαιο 1. Τα περισσότερα σπήλαια της Ελλάδας ανήκουν στις υπόγειες καρστικές μορφές. Ως Καρστ 2 (Karst) ορίζεται η χημική * Δικηγόρος, Βοηθός Επιστήμονας στον Συνήγορο του Πολίτη, Μέλος της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας. ** Αρχαιολόγος, ΜΑ Ιστορία Τέχνης στο Πανεπιστήμιο Σικάγου, Ειδική Επιστήμονας στον Συνήγορο του Πολίτη. *** Ευχαριστούμε ιδιαίτερα για την πολύτιμη συμβολή τους στη συγγραφή του εν λόγω άρθρου τους: Κα Α. Κυπαρίσση - Αποστολίκα (Αρχαιολόγο, Διευθύντρια της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας Σπηλαιολογίας Ν. Ελλάδος), Κα Ε. Πουλάκη - Παντερμαλή (Αρχαιολόγο, πρώην Διευθύντρια της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Β. Ελλάδος και νυν Διευθύντρια της ΚΖ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων), Κο Α. Αθανασίου (Παλαιοντολόγο, Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας Σπηλαιολογίας Ν. Ελλάδος), Κα Α. Οικονόμου (Βιολόγο, Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας Σπηλαιολογίας Ν. Ελλάδος), Κο Σπ. Πλέσσα (Γεωλόγο, Τμήμα Διαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος, Δ/νση Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού του ΥΠΕΧΩΔΕ) και την Ε. Θεοδοσίου (Γεωλόγο, ΙΓΜΕ). 1 Βλ. Α. ΠΕΤΡΟΧΕΙΛΟΥ, Τα σπήλαια της Ελλάδας, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2002, σ. 6. 2 Ο όρος Karst ή Carso στα ιταλικά σημαίνει πεδίο λίθων. Η καθιέρωση του όρου οφείλεται στον J. Cvijic και στους Αυστριακούς γεωλόγους. Βλ. Π. ΨΑΡΙΑΝΟΣ, Επίτομος φυσική γεωγραφία, εκδόσεις Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 1986, σ. 202. 1

αποσάθρωση των ανθρακικών πετρωμάτων (κυρίως ασβεστόλιθοι αλλά και δολομίτες κ.λπ.) και η δημιουργία έντονου ανάγλυφου και εγκοίλων με τη διεύρυνση των φυσικών ασυνεχειών του εδάφους λόγω της δράσης του νερού και του διοξειδίου του άνθρακα της ατμόσφαιρας, τα οποία σχηματίζουν ανθρακικό οξύ 3. Στη συνέχεια, στα ασβεστολιθικά πετρώματα, δρα διαβρωτικά το ανθρακικό οξύ και παράγεται δισανθρακικό ασβέστιο, το οποίο είναι έντονα διαλυτό στο νερό. Η χώρα μας διακρίνεται για την ευρύτατη εξάπλωση ασβεστολιθικών πετρωμάτων (60%), γεγονός που εξηγεί τη δημιουργία ενός πολύ μεγάλου αριθμού σπηλαίων (είναι γνωστά πάνω από 10.000 σπήλαια, ενώ πιθανολογείται ότι υπάρχουν, τουλάχιστον, ακόμα τόσα άγνωστα). Η δημιουργία του διακόσμου στα ασβεστολιθικά πετρώματα των σπηλαίων οφείλεται στη δράση του διαλυμένου στα υπόγεια ύδατα κεκορεσμένου δισανθρακικού ασβεστίου 4. Με τη σταδιακή εξάτμιση του νερού απολύεται ένα μέρος του διοξειδίου του άνθρακα του δισανθρακικού ασβεστίου με επακόλουθο τη μεταβολή μιας ποσότητας αυτού σε ανθρακικό ασβέστιο, που είναι πολύ δύσκολα υδροδιαλυτό. 3 Βλ. Π. ΨΑΡΙΑΝΟΣ ό.π. σ. 202. Η χημική αντίδραση παραγωγής ανθρακικού οξέως είναι: C 2 O + H 2 O = H 2 CO 3. Επίσης για το ίδιο θέμα www.survey.ntua.gr/main/labs/struct/geotech/terminology.html ημερομηνία πρόσβασης 21.11.06, Βλ. και Κ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ΒΡΥΝΙΩΤΗ, «Δημιουργία σπηλαίων», Σημειώσεις σεμιναρίου επιστημονικής και αθλητικής σπηλαιολογίας της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας (ΕΣΕ), Αθήνα 2004. Για το ίδιο θέμα πρβλ. Ι. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, Νεοτεκτονική εξέλιξη της κεντροδυτικής Πελοποννήσου, Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο, Αθήνα 2000. 4 H αμφίδρομη αντίδραση για την παραγωγή δισανθρακικού ασβεστίου είναι: CaCO 3 +H 2 CO 3 Ca(HCO 3 ) 2 Bλ. Π. ΨΑΡΙΑΝΟ ό.π. σ. 202. 2

Ακολούθως, το ανθρακικό ασβέστιο κατακαθίζει και αποτίθεται δημιουργώντας διάφορες μορφές διακόσμου (π.χ. σταλακτίτες, σταλαγμίτες, λιθωματικές λεκάνες κ.λπ.) 5. Η ταχύτητα της δημιουργίας διακόσμου εξαρτάται από τις ειδικότερες συνθήκες που επικρατούν σε κάθε περιοχή (διαλυτότητα πετρωμάτων, περιεκτικότητα νερού σε CO 2, σταγονορροή κ.λπ.). Τα ελληνικά σπήλαια εμφανίζουν αξιολογότατο διάκοσμο, ιδιαίτερα πλούσιο σε ποικιλία σπηλαιολιθωματικών σχηματισμών. 2. Η πολυδιάστατη σημασία των σπηλαίων Μετά τη σύντομη ανάλυση του τρόπου δημιουργίας των σπηλαίων, θα αναφερθούμε στον πολυσήμαντο ρόλο που επιτελούν οι γεωλογικές αυτές μορφές, προκειμένου στη συνέχεια, να αναδειχθούν οι διάφορες πτυχές προστασίας τους, καθώς και οι ελλείψεις του ισχύοντος νομοθετικού πλαισίου. Τα σπήλαια, εκτός από την καθαρά γεωλογική σημασία τους, παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον από παλαιοντολογική, βιολογική, αρχαιολογική, ιστορική, λαογραφική και τέλος, αισθητική άποψη. Κατωτέρω, θα επιχειρήσουμε να προσεγγίσουμε τις παραπάνω εκφάνσεις των γεωλογικών αυτών φαινομένων. Η σπηλαιογένεση στον ελλαδικό χώρο ξεκίνησε από το Τριαδικό και Ιουρασικό, ενώ τα περισσότερα σπήλαια σχηματίσθηκαν οριστικά κατά το Ανώτερο Μειόκαινο και 5 Ε. ΓΚΑΡΤΖΟΣ, «Φυσικοχημικές συνθήκες κατά τη σπηλαιοποίηση», Σημειώσεις σεμιναρίου επιστημονικής και αθλητικής σπηλαιολογίας της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας (ΕΣΕ), Αθήνα 2004, σ. 4. 3

Κατώτερο Πλειόκαινο 6. Εντός αρκετών σπηλαίων, λόγω του ότι αποτελούσαν καταφύγια πολλών ειδών ζώων, έχουν βρεθεί σημαντικά απολιθώματα θηλαστικών (π.χ. είδος πανθήρων στο σπήλαιο "Γλυφάδα" Δυρού, αρκούδες σπηλαίων στα σπήλαια Αριδαίας και στο σπήλαιο Περάματος Ιωαννίνων, είδος ελεφάντων στο σπήλαιο "Βάμος" στο Ρέθυμνο κ.λπ.), καθώς και άλλων ειδών ζώων. Από τα ανωτέρω, καθίσταται σαφές ότι τα σπήλαια αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της γεωλογικής ιστορίας του πλανήτη, αλλά και ένα ανεκτίμητο αρχείο καταγραφής της εξελικτικής πορείας των ειδών. Η οίκηση των σπηλαίων από τον άνθρωπο ξεκινάει από την παλαιολιθική εποχή και φτάνει μέχρι τις μέρες μας. Δείγματα ανθρώπινης παρουσίας έχουν εντοπιστεί σε πολλά σπήλαια στον ελλαδικό χώρο (π.χ. σπήλαια "Κόκκινες Πέτρες" Πετραλώνων Χαλκιδικής, "Αλεπότρυπα" Δυρού, "Θεόπετρα" Τρικάλων, "Ανδρίτσα" Αργολίδας κ.λπ). Σε πολλές περιπτώσεις, σε συνάρτηση πάντα με την εποχή και τις ειδικότερες συνθήκες διαβίωσης, δεν έχει διαπιστωθεί μόνιμη οίκηση των σπηλαίων, αλλά προσωρινή και βραχύχρονη χρησιμοποίηση αυτών ως καταφύγια. Εκτός από χώρους οίκησης, τα σπήλαια απετέλεσαν και τόπους λατρείας (π.χ. σπήλαια "Κωρύκειο Άνδρο" Παρνασσού, "Ερμή" Ζήρειας, "Ειλυθείας" Ηρακλείου Κρήτης κ.λπ.). Στα ευρήματα που φανερώνουν την ανθρώπινη παρουσία περιλαμβάνονται αγγεία, οστά χρησιμοποιούμενα ως εργαλεία, βραχογραφίες, ίχνη φωτιάς κ.λπ. 6 Α. ΚΑΨΗΣ, Προϊστορία της Ελληνικής Χερσονήσου, Αθήνα 1985. 4

Η χρησιμοποίηση των σπηλαίων από τον άνθρωπο δεν περιορίζεται, ωστόσο, στους αρχαίους χρόνους. Πολλά σπήλαια έχουν συνδεθεί με τις πιο δραματικές σελίδες της νεώτερης ελληνικής ιστορίας. Σπηλιές στη Χίο χρησιμοποιήθηκαν για κρυψώνες των κατοίκων, που προσπαθούσαν να σωθούν από τη σφαγή των Τούρκων. Στη σπηλιά Κόκκαλη στις Πρέσπες, η Κυβέρνηση του Βουνού είχε στεγάσει νοσοκομείο των ανταρτών, το οποίο καταστράφηκε από βόμβες ναπάλμ. Στο βάραθρο του Φενεού και στο «Δρακοκάρκαρο» του Παρνασσού κατακρημνίστηκαν εκατοντάδες άνθρωποι κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου. Περαιτέρω, τα σπήλαια απεδείχθησαν ασφαλείς κρυψώνες κλεφτών κατά την επανάσταση του 1821, αλλά και καταφύγια κατά τον Β παγκόσμιο πόλεμο. Έως και τις μέρες μας τα σπήλαια χρησιμοποιούνται από τους κατοίκους της επαρχίας ως στάνες για τα αιγοπρόβατα, ενώ μέχρι πρόσφατα αποτελούσαν "ψυγεία" για τα γαλακτοκομικά προϊόντα και σημεία άντλησης νερού 7. Δυστυχώς, όμως, έχουν χρησιμεύσει και συνεχίζουν να χρησιμεύουν και ως αυτοσχέδιες "χωματερές" των χωριών ή ως υπόνομοι (π.χ. σπηλαιοβάραθρο στο Καπαρέλι Άργους, σπηλαιοβάραθρο «Χόνι Λιάγκι» στο Μαρκόπουλο), 7 Χαρακτηριστικό είναι ότι στο άρθρο 23 του ΒΔ 775/64, όπως τροποποιήθηκε με τον Ν. 3454/06, το οποίο προβλέπει την κατάταξη δικαιούχων λαϊκής κατοικίας, η διαμονή σε σπήλαια περιλαμβάνεται στα κριτήρια προς αξιολόγηση της στεγαστικής κατάστασης των ατόμων. Στο σημείο αυτό αξίζει να γίνει ενδεικτική αναφορά στα σπήλαια του Καλαί Διδυμότειχου, στα οποία διαμένουν μέχρι και σήμερα άνθρωποι. Βλ. για το θέμα Α. ΠΕΤΡΟΧΕΙΛΟΥ ό.π., σ. 9, Δ. ΚΟΥΛΑΞΙΔΗΣ, «Τα ελληνικά σπήλαια Οι άγνωστοι πολιτιστικοί και πολιτισμικοί θησαυροί», στο Αεροπός, τεύχος Μάιος Ιούνιος 1995 και Βημαgazino (Το Βήμα, Κυριακή 12.11.06) σσ. 82-90. 5

γεγονός που αποδεικνύει την έλλειψη περιβαλλοντικής συνείδησης σημαντικής μερίδας της ελληνικής κοινωνίας. Οι σπηλιές, από βιολογική άποψη, αποτελούν κλειστά και σταθερά οικοσυστήματα, ιδιαίτερα ευπαθή σε εξωτερικές επιδράσεις. Για τα γενικότερα αβιοτικά χαρακτηριστικά των ελληνικών σπηλαίων πρέπει να αναφερθεί ότι η θερμοκρασία είναι συνήθως σταθερή στους 16 με 18 C, επικρατεί έντονη υγρασία, η οποία μπορεί να φτάσει και το 100% και στις βαθύτερες αίθουσες απουσιάζει παντελώς το φυσικό φως. Όπως είναι προφανές, τα είδη χλωρίδας που αναπτύσσονται εντός των σπηλαίων, εξ αιτίας της μη δυνατότητας φωτοσύνθεσης, είναι περιορισμένα και, συνήθως, εντοπίζονται στις εισόδους. Ωστόσο, στις σπηλιές διαβιούν πολλά ζωικά είδη 8. Ειδικότερα, σε αρκετά σπήλαια έχουν εντοπισθεί ενδημικά είδη, όπως για παράδειγμα το ισόποδο «Αlistratis Βeroni» στο σπήλαιο της Αλιστράτης Σερρών. Τα είδη αυτά είναι απόλυτα προσαρμοσμένα στις ιδιαίτερες συνθήκες διαβίωσης και διαταράσσονται εξαιρετικά εύκολα από τις αλλαγές που επέρχονται στο περιβάλλον του σπηλαίου. Χαρακτηριστικό είναι ότι ορισμένα είδη (π.χ. νυχτερίδα «Macroderma Gigas» στην Αυστραλία) θεωρούνται ως απειλούμενα με εξαφάνιση. Εκτός από την επιστημονική αξία τους, τα σπήλαια αποτελούν αδιαμφισβήτητα και ύψιστα καλλιτεχνήματα της φύσης, τα οποία 8 Η πανίδα διαχωρίζεται στις παρακάτω τρεις κατηγορίες: τρωγλόξενα είδη (διαβιούν εκτός του σπηλαίου και το αποικούν ευκαιριακά), τρωγλόφιλα είδη (διαβιούν με επιτυχία στο σπήλαιο, αλλά έχουν βρεθεί τυχαία εκεί), και τρωγλόβια είδη (διαβιούν αποκλειστικά σε σπήλαια και χαρακτηρίζονται από ειδικές μορφολογικές και φυσιολογικές προσαρμογές), Βλ. Α. ΠΑΝΤΑΖΙΔΟΥ, Σημειώσεις σεμιναρίου Επιστημονικής &Αθλητικής Σπηλαιολογίας ΕΣΕ, Αθήνα 2004. 6

επί αιώνες δημιουργούν μύθους συνδέοντας τη ζωή των ανθρώπων με τη μαγεία του τόπου. Η παράδοση είναι γεμάτη από διηγήσεις για το χρυσάφι και τους δράκους των σπηλαίων, από νεράιδες και ξωτικά, από τους φύλακες του θησαυρού, από απελπισμένα πνεύματα που ξεστράτισαν και χάθηκαν στα έγκατά τους 9. Άκρως εντυπωσιακό είναι ότι μέχρι σήμερα οι μύθοι για τα σπήλαια συντηρούνται σε μεγάλο βαθμό στην ελληνική επαρχία. Σε συντριπτικό ποσοστό, οι περιγραφές των κατοίκων αναφέρονται σε δαιδαλώδεις σπηλιές που προχωράνε χιλιόμετρα κάτω από τη γη, καθώς, όπως ισχυρίζονται, τα ζώα (από μικρά έως μεγαλόσωμα) που έπεσαν μέσα βγήκαν σε μακρινή περιοχή. Ακόμα και όταν έρχονται οι διαβεβαιώσεις των σπηλαιολόγων για το μικρό ή περιορισμένο μέγεθος της σπηλιάς, ο μύθος καταφέρνει και συντηρείται αντιμετωπίζοντας με δυσπιστία την αξία των σπηλαιολογικών εξερευνήσεων. Το σκοτάδι και οι εξαίσιοι σχηματισμοί, το άγνωστο, το επικίνδυνο, το υποχθόνιο, ωθούν τους ανθρώπους να ονειρεύονται και είναι αξιοθαύμαστο που μέχρι σήμερα επιμένουν να διαιωνίζουν τους μύθους για τις σπηλιές του τόπου τους. ΙΣΧΥΟΝ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΣΠΗΛΑΙΩΝ 1. Ιδιοκτησιακό καθεστώς των σπηλαίων 9 Ν. ΠΟΛΙΤΗΣ, Παραδόσεις, εκδόσεις Γράμματα, Αθήνα 1994. 7

Σύμφωνα με το άρθρο 1001 του Αστικού Κώδικα: «Η κυριότητα πάνω σε ακίνητο εκτείνεται, εφόσον ο νόμος δεν ορίζει διαφορετικά, στο χώρο πάνω και κάτω από το έδαφος. Δεν μπορεί όμως ο κύριος να απαγορεύσει ενέργεια που επιχειρείται σε τέτοιο ύψος ή βάθος, ώστε να μην εξαρτά κανένα συμφέρον από την απαγόρευση». Κατά την ερμηνεία του εν λόγω άρθρου, στο χώρο κάτω από το έδαφος περιλαμβάνονται και τα σπήλαια. Επισημαίνεται δε ότι η διάταξη αυτή δεν παρέχει στον κύριο του ακινήτου αυτοτελή αξίωση κατά των τρίτων, αλλά τη δυνατότητα άσκησης των αξιώσεων που πηγάζουν από τη διατάραξη του δικαιώματος κυριότητας (π.χ. άσκηση αρνητικής αγωγής, αξίωση αποζημίωσης από αδικοπραξίες κ.λπ.) 10. Τι προβλέπεται όμως με τις ειδικότερες διατάξεις; Δυνάμει του άρθρου 18 παρ. 1 του Συντάγματος: "Ειδικοί νόμοι ρυθμίζουν τα σχετικά με την ιδιοκτησία και τη διάθεση των μεταλλείων, ορυχείων, σπηλαίων, αρχαιολογικών χώρων και θησαυρών, ιαματικών, ρεόντων και υπόγειων υδάτων και γενικά του υπόγειου πλούτου". Ωστόσο, μέχρι σήμερα, δεν έχει εκδοθεί ο προβλεπόμενος από το Σύνταγμα ειδικός νόμος που θα καθορίζει αυτοτελώς το ιδιοκτησιακό καθεστώς των σπηλαίων. Στον νέο αρχαιολογικό νόμο (Ν. 3028/02), όμως, έχουν περιληφθεί διατάξεις οι οποίες, ρυθμίζοντας το ιδιοκτησιακό ζήτημα των αρχαίων μνημείων, εμμέσως, καθορίζουν και το θέμα της κυριότητας ορισμένης κατηγορίας σπηλαίων. Συγκεκριμένα, 10 Βλ. Α. ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ - Μ. ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ, Ερμηνεία Αστικού Κώδικα, Τόμος V (Εμπράγματο Δίκαιο), Εκδόσεις Δίκαιο & Οικονομία - Π.Ν. Σάκκουλας, Αθήνα 1996. 8

σύμφωνα με τον ανωτέρω νόμο, στα αρχαία μνημεία περιλαμβάνονται σπήλαια και παλαιοντολογικά κατάλοιπα για τα οποία υπάρχουν ενδείξεις ότι συνδέονται με την ανθρώπινη ύπαρξη (άρθρο 2 εδ. β, περ. αα). Στη συνέχεια, στην παρ. 4 του άρθρου 6 ορίζεται ότι τα αρχαία ακίνητα μνημεία προστατεύονται από τον νόμο, χωρίς να απαιτείται η έκδοση οποιασδήποτε διοικητικής πράξης. Ως εκ τούτου, δεν απαιτείται για την προστασία τους η έκδοση απόφασης χαρακτηρισμού, ενώ με το άρθρο 7 παρ. 1 καθίσταται σαφές ότι τα αρχαία ακίνητα μνημεία, που χρονολογούνται έως και το 1453, ανήκουν στο Δημόσιο κατά κυριότητα και νομή και είναι πράγματα εκτός συναλλαγής και ανεπίδεκτα χρησικτησίας. Στα αρχαία ακίνητα μνημεία προ του 1453, σύμφωνα με τα ανωτέρω, καθίσταται σαφές ότι ανήκουν και τα σπήλαια, για τα οποία υπάρχουν ενδείξεις ότι συνδέονται με την ανθρώπινη ύπαρξη, καθώς ο χρόνος σχηματισμού τους είναι κατά πολύ προγενέστερος. Επομένως, ο ιδιοκτήτης ακινήτου, στο οποίο έχει βρεθεί σπήλαιο το οποίο, όπως αναλύθηκε ανωτέρω, ανήκει στο Δημόσιο, έχει το δικαίωμα να ζητήσει αποζημίωση, εφ όσον στερείται τη χρήση του ακινήτου του (άρθρο 19 Ν. 3028/02). Η αποζημίωση αυτή σε περίπτωση ουσιώδους οριστικού περιορισμού ή οριστικής στέρησης της κατά προορισμό χρήσης του ακινήτου πρέπει να είναι πλήρης. Επίσης, με την έκδοση Κοινής Υπουργικής Απόφασης, το Δημόσιο μπορεί να προβεί σε απαλλοτρίωση του ακινήτου εντός του οποίου έχει βρεθεί το μνημείο (άρθρο 18 παρ. 1 9

& 2 του Ν. 3028/02) αποζημιώνοντας πλήρως τον θιγόμενο ιδιοκτήτη. Στην πράξη, όμως, η έλλειψη κονδυλίων και η απουσία ορθού προγραμματισμού για την έγκαιρη καταβολή αποζημίωσης από το ελληνικό Δημόσιο για την έκταση που θα κηρύξει απαλλοτριωτέα ή θα στερήσει τη χρήση της, προβληματίζει τους ιδιοκτήτες σχετικά με τη γνωστοποίηση ή μη σπηλαίων, που έχουν εντοπίσει σε εκτάσεις τους. Επομένως, η πλήρης οικονομική ικανοποίηση των ιδιοκτητών ακινήτων εντός των οποίων βρίσκονται σπήλαια που θεωρούνται αρχαία μνημεία, αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την εποικοδομητική συνεργασία των πολιτών με τις υπηρεσίες που έχουν ως αρμοδιότητα την προστασία των σπηλαίων, αλλά και με τις σπηλαιολογικές οργανώσεις που προβαίνουν σε εξερευνήσεις αυτών. Συνοψίζοντας τα ανωτέρω, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι μόνον τα σπήλαια στα οποία έχουν βρεθεί ενδείξεις που συνδέονται με την ανθρώπινη ύπαρξη, θεωρούνται αρχαία ακίνητα μνημεία, και, επομένως, ανήκουν στο Δημόσιο. Ως εκ τούτου, καθίσταται σαφές ότι σε αυτές τις περιπτώσεις κάμπτεται η διάταξη του άρθρου 1001 του ΑΚ, που αναλύθηκε ανωτέρω, και υπερισχύει το τεκμήριο υπέρ του Δημοσίου. Αντίθετα, τα σπήλαια, τα οποία δεν εμφανίζουν αρχαιολογικό ενδιαφέρον, σύμφωνα με τον ΑΚ, ανήκουν κατά κυριότητα στον ιδιοκτήτη του ακινήτου υπέρ του σπηλαίου 11 και άρα, μη εφαρμοζόμενης της 11 Με την υπ' αριθμ. 143/91 απόφαση του Πολυμελούς Πρωτοδικείου Γυθείου κρίθηκε ότι τα επίδικα σπήλαια ανήκαν στην ιδιοκτήτρια του ακινήτου υπέρ αυτών. 10

αρχαιολογικής νομοθεσίας, δεν μπορούν να τύχουν εφαρμογής οι προαναφερόμενες διαδικασίες αποζημιώσεων. 2. Νομοθετικό πλαίσιο και διοικητική πρακτική προστασίας των σπηλαίων Ο διαχωρισμός των σπηλαίων σε δύο κατηγορίες, με κριτήριο τον εντοπισμό ή μη ενδείξεων ανθρώπινης ύπαρξης, εμφανίζεται για πρώτη φορά με το νέο αρχαιολογικό νόμο. Συγκεκριμένα, όπως αναφέρθηκε και ανωτέρω, σύμφωνα με το άρθρο 2 περ. β εδ. αα του Ν. 3028/2002 (Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς): «Στα αρχαία μνημεία συμπεριλαμβάνονται τα σπήλαια και παλαιοντολογικά κατάλοιπα για τα οποία υπάρχουν ενδείξεις ότι συνδέονται με την ανθρώπινη ύπαρξη». Επίσης, δυνάμει της διάταξης του άρθρου 49 παρ. 1 του. ΠΔ 191/2003 (Οργανισμός του ΥΠΠΟ): «Οι Εφορείες Παλαιοανθρωπολογίας Σπηλαιολογίας είναι αρμόδιες για τα σπήλαια και τα παλαιοντολογικά κατάλοιπα, για τα οποία υπάρχουν ενδείξεις ότι συνδέονται με την ανθρώπινη ύπαρξη, ήτοι τον εντοπισμό, έρευνα, ανασκαφή, μελέτη καθώς και την προστασία αυτών και των πάσης φύσεως ευρημάτων που προέρχονται από αυτά». Από τις ανωτέρω διατάξεις καθίσταται σαφές ότι η αρμοδιότητα του Υπουργείου Πολιτισμού περιορίζεται στα σπήλαια στα οποία έχουν εντοπιστεί ευρήματα, που προδίδουν ανθρώπινη παρουσία. Από την προηγηθείσα ανάλυση της ισχύουσας αρχαιολογικής νομοθεσίας, προκύπτει ότι ο διαχωρισμός των σπηλαίων αναλόγως με τη φύση των 11

ευρημάτων θέτει δύο ακανθώδη ζητήματα που τον καθιστούν επισφαλή: 1. Του φορέα προστασίας των σπηλαίων τα οποία δεν παρουσιάζουν, τουλάχιστον μέχρι να πραγματοποιηθούν σχετικές έρευνες, ενδιαφέρον από άποψη ανθρωπολογική και αρχαιολογική και 2. Της διακρίβωσης της σύνδεσης ενός σπηλαίου με την ανθρώπινη ύπαρξη εφόσον, τις περισσότερες φορές, δεν είναι άμεσα εμφανή τα ευρήματα που πιστοποιούν την ανθρώπινη ύπαρξη στο σπήλαιο και απαιτούνται πολύχρονες και συστηματικές ανασκαφικές εργασίες. Σε αντίθεση με τον ισχύοντα αρχαιολογικό νόμο, ο οποίος υιοθετεί την ανωτέρω κατηγοριοποίηση, η προϊσχύσασα υπ αριθμ. 34593/1108/1983 Υπουργική Απόφαση (ΦΕΚ 398/08-07- 83) αντιμετώπιζε ενιαία τα σπήλαια, χωρίς να ασπάζεται τον διαχωρισμό τους ανάλογα με τον χαρακτήρα των ευρημάτων. Ειδικότερα, στο άρθρο 1 προβλεπόταν ότι: «Τα σπήλαια περιλαμβάνονται στην κατηγορία των Μνημείων και θεωρούνται αναπόσπαστο τμήμα της Πολιτιστικής μας κληρονομιάς ως έργα του ανθρώπου ή της φύσης με παγκόσμια αξία από άποψη ιστορική, αισθητική, εθνολογική, ανθρωπολογική ή παλαιοανθρωπολογική». Περαιτέρω, στο άρθρο 2 οριζόταν ότι «Τα σπήλαια θεωρούνται παράλληλα ως αναπόσπαστο τμήμα της αρχαιολογικής κληρονομιάς». Τέλος, σύμφωνα με την ίδια Υπουργική Απόφαση, η προστασία, έρευνα, ανασκαφή και μελέτη των σπηλαίων ανήκε στην αρμοδιότητα της Εφορείας 12

Παλαιοανθρωπολογίας Σπηλαιολογίας του Υπουργείου Πολιτισμού. Επιπροσθέτως, στο άρθρο 46 του υπ αριθμ. 941/77 Π.Δ. «Περί οργανισμού του ΥΠΠΟ» αναφέρεται ότι η Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας Σπηλαιολογίας είναι αρμόδια για «ανασκαφήν, μελέτην και προστασίαν των σπηλαίων τα οποία παρουσιάζουν ενδιαφέρον από φυσικής, αρχαιολογικής, ιστορικής παλαιοντολογικής και παλαιοανθρωπολογικής απόψεως». Η εν λόγω Υπουργική Απόφαση θέσπισε τα κριτήρια προστασίας των σπηλαίων, σύμφωνα με τις κατευθυντήριες γραμμές της «Διεθνούς συμβάσεως εις Παρισίους την 23 ην Νοεμβρίου 1972 για την προστασία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς». Ειδικότερα, σύμφωνα με την ανωτέρω Διεθνή Σύμβαση, που κυρώθηκε με τον Ν. 1126/81 (ΦΕΚ 32 Α ), στα μνημεία που αποτελούν τμήμα της πολιτιστικής κληρονομιάς περιλαμβάνονται ρητά και τα σπήλαια (άρθρο 1). Επομένως, η παλαιότερη αρχαιολογική νομοθεσία ήταν πλήρως εναρμονισμένη με την ιδιαιτερότητα των σπηλαίων ως σύνθετων φυσικών σχηματισμών και ως τμήματος της πολιτιστικής κληρονομιάς. Από τα ανωτέρω εξάγεται το συμπέρασμα ότι, εφ όσον ο σύγχρονος νομοθέτης εντάσσει στα αρχαία ακίνητα μνημεία μόνον τα σπήλαια αρχαιολογικού ενδιαφέροντος, για τα υπόλοιπα σπήλαια ισχύουν οι γενικότερες διατάξεις περί προστασίας του περιβάλλοντος. Προσεγγίζοντας τα σπήλαια από την περιβαλλοντική διάστασή τους, θα πρέπει να αναφερθούμε εκτενώς στον Ν. 1650/86. Σύμφωνα με το άρθρο 2 παρ. 1 αυτού, ως περιβάλλον ορίζεται «το σύνολο των φυσικών και 13

ανθρωπογενών παραγόντων και στοιχείων που βρίσκονται σε αλληλεπίδραση και επηρεάζουν την οικολογική ισορροπία, την ποιότητα της ζωής, την υγεία των κατοίκων, την ιστορική και πολιτιστική παράδοση και τις αισθητικές αξίες». Στον ορισμό αυτό θεμελιώνεται η θεώρηση του περιβάλλοντος ως ενιαίου συνόλου στοιχείων και παραγόντων της φύσης και της ανθρώπινης δράσης που βρίσκονται σε αλληλεπίδραση. Ως προστασία, εξ άλλου, του περιβάλλοντος, ορίζεται στο άρθρο 2 παρ. 5 του ίδιου νόμου «το σύνολο των ενεργειών, μέτρων και έργων που έχουν στόχο την πρόληψη της υποβάθμισης του περιβάλλοντος ή την αποκατάσταση, διατήρηση ή βελτίωσή του». Η εννοιολογική θεώρηση του περιβάλλοντος στον Ν. 1650/86, δηλαδή εκείνη της συνύπαρξης των φυσικών και ανθρωπογενών στοιχείων, ανταποκρίνεται πλήρως στην ιδιαιτερότητα των σπηλαίων. Επιχειρώντας, με βάση τις επιμέρους διατάξεις του Ν. 1650/86, να εξειδικεύσουμε το περιεχόμενο της προστασίας των σπηλαίων, διαπιστώνεται ότι τα σπήλαια εντάσσονται, σύμφωνα με το άρθρο 19 παρ. 4, στους προστατευόμενους φυσικούς σχηματισμούς. Ειδικότερα, ορίζεται ότι: «Ως προστατευόμενοι φυσικοί σχηματισμοί χαρακτηρίζονται λειτουργικά τμήματα της φύσης η μεμονωμένα δημιουργήματά της που έχουν ιδιαίτερη επιστημονική, οικολογική ή αισθητική αξία ή συμβάλλουν στη διατήρηση των φυσικών διεργασιών και στην προστασία φυσικών πόρων, όπως δένδρα καταρράχτες, πηγές, φαράγγια, θίνες, ύφαλοι, σπηλιές, βράχοι παλαιοντολογικά ευρήματα, παλιογενείς και γεωμορφολογικοί σχηματισμοί, προστατευόμενοι φυσικοί 14

σχηματισμοί που έχουν μνημειακό χαρακτήρα χαρακτηρίζονται ειδικότερα ως διατηρητέα μνημεία της φύσης». Η εν λόγω ένταξη βασίζεται στην κατηγοριοποίηση που προβλέπεται στο άρθρο 18, παρ. 2 και 3 του Ν. 1650/86 12 και φανερώνει την πρόθεση του νομοθέτη για παροχή προστατευτικού καθεστώτος στα σπήλαια και γενικότερα στους φυσικούς σχηματισμούς. Ωστόσο, η διαδικασία που προβλέπεται στο άρθρο 21 του ιδίου νόμου για τον χαρακτηρισμό περιοχών, στοιχείων ή συνόλων της φύσης και του τοπίου, αποδεικνύεται στην πράξη ιδιαίτερα μακρόχρονη και σύνθετη, λόγω της αναγκαιότητας σύνταξης ειδικής περιβαλλοντικής μελέτης και εξ αιτίας της εμπλοκής πολλών φορέων μέχρι την έκδοση Προεδρικού Διατάγματος χαρακτηρισμού 13. Σε αυτό το σημείο, όμως, προκύπτει εύλογα το ερώτημα εάν από μόνη της η ένταξη των σπηλαίων στους προστατευόμενους φυσικούς σχηματισμούς εξασφαλίζει την επαρκή προστασία τους. Προφανώς, δεν μπορεί να θεωρηθεί επαρκής, καθώς δεν εξειδικεύονται τα νομοθετικά εργαλεία προστασίας των σπηλαίων, όπως για παράδειγμα ο χωροταξικός σχεδιασμός κατά τον οποίο θα λαμβάνεται υπ όψιν η θέση τους 12 Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με το άρθρο 18, παρ. 2 και 3 του Ν. 1650/86: «Χερσαίες, υδάτινες ή μικτού χαρακτήρα περιοχές, μεμονωμένα στοιχεία ή σύνολα της φύσης και του τοπίου, μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενα προστασίας και διατήρησης λόγω της οικολογικής, γεωμορφολογικής βιολογικής, επιστημονικής ή αισθητικής σημασίας τους. Οι περιοχές, τα στοιχεία ή τα σύνολα της προηγούμενης παραγράφου μπορούν να χαρακτηρίζονται σύμφωνα με τα κριτήρια του άρθρου 19 ως:-περιοχές απόλυτης προστασίας της φύσης-περιοχές προστασίας της φύσης-εθνικά Πάρκα-Προστατευόμενοι φυσικοί σχηματισμοί, προστατευόμενα τοπία και στοιχεία του τοπίου-περιοχές οικοανάπτυξης». 13 Μ. ΔΑΜΑΝΑΚΗΣ, "Για το δίκαιο των σπηλαίων" στο Δελτίο Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας, Τόμος 21, Αθήνα 1993-1994, σ. 492. 15

και η ρύθμιση των δραστηριοτήτων που επιτρέπονται εντός ή πλησίον αυτών βάσει συγκεκριμένων κριτηρίων. Στο πεδίο αυτό, ο Ν. 1650/86 θέτει σε γενικές γραμμές τη σχέση δραστηριοτήτων με τα προστατευόμενα τοπία, χωρίς να κάνει ειδική μνεία στα σπήλαια. Ειδικότερα, στο άρθρο 19 παρ. 4 αναφέρεται ότι «Ενέργειες ή δραστηριότητες που μπορούν να επιφέρουν καταστροφή, φθορά ή αλλοίωση των προστατευόμενων φυσικών σχηματισμών, των προστατευόμενων τοπίων ή στοιχείων του τοπίου απαγορεύονται, σύμφωνα με τις ειδικότερες ρυθμίσεις των οικείων κανονισμών» 14. Περαιτέρω, μελετώντας το νομοθετικό πλαίσιο προστασίας του περιβάλλοντος, διαπιστώνεται ότι απουσιάζουν ειδικότερες διατάξεις προστασίας των γεωτόπων 15, και ότι οι φυσικοί σχηματισμοί προστατεύονται μονάχα παρεμπιπτόντως, δηλαδή μέσω της ειδικότερης προστασίας ορισμένου είδους πανίδας που ενδημεί ή της χλωρίδας που φύεται σε αυτούς, παραβλέποντας την αναγκαιότητα προστασίας και του αβιοτικού περιβάλλοντος. 14 Βλ. Άρθρο 18 παρ. 5 εδ. α του Ν. 1650/86, όπου ορίζεται ότι: «Τα αντικείμενα προστασίας και διατήρησης της παρ. 3 με τις ζώνες τους διέπονται από κανονισμούς διοίκησης και λειτουργίας, στους οποίους καθορίζονται τα αναγκαία μέτρα οργάνωσης και λειτουργίας των προστατευόμενων αντικειμένων και εξειδικεύονται οι γενικοί όροι και περιορισμοί άσκησης δραστηριοτήτων και εκτέλεσης έργων, που καθορίζονται με το προεδρικό διάταγμα που προβλέπεται στις παραγράφους 1 και 2 του άρθρου 21. Οι ανώτεροι κανονισμοί καταρτίζονται εντός έτους από τη δημοσίευση του προεδρικού διατάγματος που προβλέπεται στις παραγράφους 1 και 2 του άρθρου 21 και εγκρίνονται με κοινές αποφάσεις του Υπουργού Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημόσιων Έργων και των κατά περίπτωση αρμόδιων Υπουργών και δημοσιεύονται στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως». 15 «Γεώτοποι ονομάζονται οι γεωλογικές γεωμορφολογικές θέσεις που αντιπροσωπεύουν σημαντικές στιγμές στην ιστορία της Γης, είναι σημαντικοί μάρτυρες της μακράς εξέλιξής της ή δείχνουν σύγχρονες φυσικές και γεωλογικές διεργασίες, που συνεχίζουν να εξελίσσονται στην επιφάνεια της Γης.» Βλ. Ε. ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ, Γ. ΦΕΡΜΕΛΗ, Α. ΚΟΥΣΤΟΥΒΕΛΗ, Η γεωλογική μας κληρονομιά, εκδόσεις Καλειδοσκόπιο, Αθήνα 2006, σ. 19. 16

Επομένως, δεν έχει ρυθμιστεί νομοθετικά η προστασία του αβιοτικού περιβάλλοντος που θα προέβλεπε την κατηγοριοποίηση των φυσικών σχηματισμών, την εξειδίκευση των κινδύνων που αντιμετωπίζουν και τον καθορισμό τρόπων προστασίας τους. Το μεγάλο αυτό νομοθετικό κενό θέτει εκτός προστασίας σημαντικότατα γεωλογικά μνημεία της χώρας (π.χ. απολιθωμένα δάση, βραχώδεις σχηματισμούς κ.λπ.) 16. Εξετάζοντας τη διοικητική πρακτική, επισημαίνεται ότι το ΥΠΕΧΩΔΕ, αν και καθ ύλην αρμόδιο υπουργείο για την προστασία του περιβάλλοντος, δεν αναλαμβάνει ζητήματα προστασίας σπηλαίων, όπως είναι ο χαρακτηρισμός αυτών ως προστατευομένων φυσικών σχηματισμών ή η έγκριση μελετών τουριστικής αξιοποίησης. Περαιτέρω, σημειώνεται ότι μόνον δύο σπήλαια είχαν προταθεί για ένταξη στις περιοχές προστασίας «Natura 2000»: το σπήλαιο Καστριών και το σπήλαιο της Μαρώνειας, λόγω της προστατευόμενης, από το παράρτημα ΙΙ της οδηγίας 92/43/ΕΟΚ, πανίδας τους. Πρόσφατα, με την από 19 Ιουλίου 2006 απόφαση της Επιτροπής των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, εγκρίθηκε ο κατάλογος των τόπων κοινοτικής σημασίας μεσογειακής βιογεωγραφικής περιοχής, στον οποίο περιλαμβάνονται τα ανωτέρω σπήλαια. 16 Σύμφωνα με τη "Σύμβαση της Παγκόσμιας Κληρονομιάς" της UNESCO στην έννοια της φυσικής κληρονομιάς περιέχεται και η γεωλογική κληρονομιά που περιλαμβάνει σπουδαία τοπία, καθώς και όλα τα είδη των γεωλογικών και παλαιοντολογικών φαινομένων μέγιστης επιστημονικής και πολιτιστικής σημασίας. Βλ. F.EDER, "Γεώτοποι για τον κατάλογο παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO", Πρακτικά από το τρίημερο για τη διατήρηση της γεωλογικής - γεωμορφολογικής κληρονομιάς στην Ερμούπολη Σύρου στις 12-14 Ιουλίου 1996, Εθνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών, Αθήνα 1999. 17

Παρά τη θεσμοθέτηση με τον Ν. 3028/2002, της αρμοδιότητας του Υπουργείου Πολιτισμού μόνον για την προστασία σπηλαίων που συνδέονται με την ανθρώπινη ύπαρξη, στην πράξη το εν λόγω Υπουργείο προστατεύει όλα ανεξαιρέτως τα σπήλαια. Ειδικότερα, η αρμοδιότητα του εν λόγω Υπουργείου έγκειται κυρίως στην έγκριση των μελετών τουριστικής αξιοποίησης των σπηλαίων και των κανονισμών λειτουργίας τους, καθώς και στη χορήγηση από τις Εφορείες Παλαιοανθρωπολογίας- Σπηλαιολογίας άδειας επίσκεψης σε επιστήμονες-εξερευνητές των σπηλαίων. Το παράδοξο ανάληψης αρμοδιοτήτων από τις σχετικές υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισμού, χωρίς την προβλεπόμενη νομοθετική εξουσιοδότηση, εγκυμονεί προφανείς νομικούς κινδύνους, αλλά και καταδεικνύει την προσπάθεια των υπηρεσιών για την προστασία της φυσικής κληρονομιάς. Τα σπήλαια, όπως τονίσθηκε και στην εισαγωγή, είναι κατ αρχάς φυσικοί σχηματισμοί (επί το πλείστον καρστικές μορφές) και είτε το ενδιαφέρον τους μπορεί να είναι μόνο γεωλογικό είτε μπορεί να έχουν αρχαιολογική, βιολογική, ιστορική και αισθητική αξία. Επομένως, η προστασία των σπηλαίων ως γεωμορφών θα διασφαλίσει και τη διατήρηση των λοιπών κρίσιμων στοιχείων τους, με την εξειδίκευση του φορέα και την εκτενή πρόβλεψη των μέσων προστασίας. 3. Τουριστική αξιοποίηση σπηλαίων Α. Ο κίνδυνος καταστροφής των σπηλαίων από την τουριστική αξιοποίησή τους: 18

Η Ελλάδα, ως ελάχιστα παραγωγική χώρα, εξαρτά μεγάλο ποσοστό των εσόδων της από την ανάπτυξη του τουρισμού. Η οικονομική τόνωση της ελληνικής περιφέρειας επιτυγχάνεται και μέσω της ανάδειξης των τοπικών τουριστικών προϊόντων. Τα σπήλαια, εξ αιτίας της πολυδιάστατης σημασίας τους, αποτελούν, αναμφισβήτητα, πόλο έλξης τουρισμού. Για τον λόγο αυτό, οι Δήμοι εκδηλώνουν έντονο ενδιαφέρον για την τουριστική αξιοποίηση των σπηλαίων που τυχόν κείνται στην επικράτειά τους, προσδοκώντας την εισροή μεγαλυτέρων εσόδων από τον τουρισμό 17. Η έννοια του όρου της τουριστικής αξιοποίησης μπορεί να προσλάβει πολλές ερμηνείες, ανάλογα με τις κοινωνικοοικονομικές συνθήκες κάθε εποχής. Ο τρόπος της τουριστικής αξιοποίησης ενός φυσικού μνημείου, πρωτίστως, καταδεικνύει τον σεβασμό ή μη των πολιτών στο περιβάλλον, αλλά και αντανακλά το πολιτιστικό επίπεδο των διαφόρων κοινωνικών ομάδων. Δυστυχώς, τα περισσότερα τουριστικά αξιοποιημένα σπήλαια στην Ελλάδα, αλλά και στο εξωτερικό, έχουν καταστεί προϊόν αλόγιστης οικονομικής εκμετάλλευσης και έχουν υποστεί μη αναστρέψιμες βλάβες, γεγονός που σε καμία περίπτωση δεν συνάδει με τις αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης και της αειφορίας 18. 17 Συχνά συστήνονται Δημοτικές Επιχειρήσεις με σκοπό τη διαχείριση των τουριστικά αξιοποιημένων σπηλαίων. 18 Χαρακτηριστικό παράδειγμα της κακώς εννοούμενης αξιοποίησης των σπηλαίων αποτελεί η, καταργημένη πλέον, υπ' αριθμ. Α1β/4743/03.05.83 Υγειονομική Διάταξη για την ίδρυση και λειτουργία Κέντρων διασκεδάσεως σε χώρους φυσικών σπηλαίων. (ΦΕΚ 293 τομ. Β/30.05.83). 19

Η τουριστική αξιοποίηση των σπηλαίων, εξ αιτίας του ιδιαίτερα ευαίσθητου και κλειστού οικοσυστήματός τους, πρέπει κατ' αρχήν να αποφεύγεται. Ωστόσο, οποιαδήποτε επέμβαση εντός των σπηλαίων, προκειμένου να καταστούν επισκέψιμα, είναι αναγκαίο να πραγματοποιείται με γνώμονα την απόλυτη προστασία τους και με δεδομένη την αντιμετώπιση των επισκεπτών τους ως φορέων διατάραξης της ισορροπίας του οικοσυστήματος. Η γενικότερη επικρατούσα αντίληψη ότι κάθε άτομο έχει δικαίωμα στην πρόσβαση στα φυσικά μνημεία χρειάζεται να επανεξεταστεί με βάση τη δυνατότητα ή μη επισκεψιμότητας αυτών. Επομένως, το μεγάλο στοίχημα είναι η κατάκτηση μέσω εκπαίδευσης και ένταξης στη νοοτροπία των πολιτών της πεποίθησης ότι τα μνημεία, συμπεριλαμβανομένων και των σπηλαίων, δεν μπορεί και δεν θα πρέπει να είναι προσιτά σε όλους κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες, καθώς το αντίθετο εγκυμονεί τον κίνδυνο καταστροφής τους. Περαιτέρω, σημειώνεται ότι η, μέχρι σήμερα, τουριστική αξιοποίηση των σπηλαίων στην Ελλάδα, από καθαρά οικονομική άποψη, δεν αποδίδει τα αναμενόμενα οικονομικά οφέλη στις εταιρείες διαχείρισής τους, καθώς η κατασκευή των έργων αξιοποίησης, αλλά και το κόστος συντήρησής τους είναι ιδιαίτερα υψηλό 19. 19 Στο άρθρο της Μ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ "Ελληνικά σπήλαια και τουριστική αξιοποίηση" Δελτίο Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας, Τόμος 20, Αθήνα 1989-1992, παρατίθεται πίνακας με τα οικονομικά στοιχεία σπηλαίων από την εξέταση των οποίων παρατηρείται ότι ακόμα και στα πιο φημισμένα ελληνικά σπήλαια, όπως του Δυρού και των Πετραλώνων, ο αριθμός των επισκεπτών κατά τα έτη 1987-1990 δεν είναι ιδιαίτερα υψηλός και χαρακτηρίζεται από φθίνουσες τάσεις. 20