ΙΟΝΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΜΗΜΑ ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΜΑΘΗΜΑ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΙΙΙ ΔΙΔΑΣΚΟΥΣΑ: ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΣΙΩΨΗ Ακαδημαϊκό έτος 2014-2015 1
2
Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ: Κλασική περίοδος (1750-1820) Κλασικό στιλ. Στην εποχή μπαρόκ, είδατε ότι οι επιστημονικές μέθοδοι και ανακαλύψεις που έγιναν απο μεγαλοφυίες, όπως ο Γαλιλαίος και ο Νιούτον, άλλαξαν κατά πολύ την αντίληψη των ανθρώπων για τον κόσμο. Κατά τα μέσα του δέκατου όγδοου αιώνα, έγινε τόσο ισχυρή η πίστη στην δύναμη της λογικής ώστε άρχισε να υποσκελίζει την εξουσία του κοινωνικού και θρησκευτικού καθεστώτος. Οι φιλόσοφοι και οι συγγραφείς -κυρίως ο Βολταίρος (1694-1778) και ο Ντένις Ντιντερό (1713-1784)- είδαν την εποχή τους σαν ορόσημο στην πορεία της ιστορίας και την ονόμασαν 'εποχή του διαφωτισμού'. 'Πιστεύω' τους ήταν η πρόοδος, θεωρώντας ότι η λογική και όχι οι συνήθειες ή η παράδοση, ήταν ο καλύτερος οδηγός για την ανθρώπινη επαφή. Οι επιθέσεις τους στα προνόμια των αριστοκρατών και της άρχουσας τάξης αντανακλούσε τα 'πιστεύω' της μεσαίας τάξης, η οποία έκανε αγώνες για να αποκτήσει δικαιώματα. Αυτό το νέο κλίμα στον χώρο των ιδεών και αντιλήψεων προετοίμασε τον δρόμο για την Γαλλική επανάσταση στα τέλη του δέκατου όγδοου αιώνα.. Οι επαναστάσεις στην διανόηση και την πράξη, βρήκαν αντιστοιχία στις αλλαγές του στιλ στις εικαστικές τέχνες. Κατά τις αρχές του δέκατου όγδοου αιώνα, το βαρύ, μνημειώδης μπαρόκ στιλ εγκαταλείφθηκε για να υιοθετηθεί ένα πιό ανάλαφρο και άμεσο στιλ, το λεγόμενο στιλ ροκοκό, με τα ανάλαφρα χρώματα, τις καμπύλες γραμμές, και τα κομψά διακοσμητικά στοιχεία. Οι ζωγράφοι Antoine Watteau (1684-1721) και Jean Honoré Fragonard (1732-1806), απεικόνισαν στα έργα τους έναν γοητευτικό κόσμο με κομψούς άνδρες και γυναίκες σε μια διαρκή αναζήτηση ευχαρίστησης. Αλλά, κατά τα τέλη του δέκατου όγδοου αιώνα, υπήρξε μια άλλη αλλαγή γούστου, αφού η τέχνη ροκοκό θεωρήθηκε επιπόλαιη, με υπερβολική διακόσμηση, και χωρίς ηθικό περιεχόμενο. Το ροκοκό στιλ υποσκελίστηκε από το νεοκλασικό στιλ, το οποίο επιχειρούσε να συλλάβει ξανά την 'ευγενική απλότητα και την ήπια μεγαλοπρέπεια' της αρχαίας Ελλάδας και της Ρωμαϊκής τέχνης. Οι νεοκλασικοί καλλιτέχνες δίνουν έμφαση στις σταθερές γραμμές, στην ξεκάθαρη κατασκευή, και στην ηθική θεματογραφία.. Ο ζωγράφος Jacques-Louis David (1748-1825), ο οποίος συμμετείχε στην Γαλλική 3
επανάσταση, προσπάθησε να εμπνεύσει αισθήματα ηρωισμού και πατριωτισμού απεικονίζοντας σκηνές απο την αρχαία Ρώμη. Στην ιστορία της μουσικής, η μετάβαση από το μπαρόκ στιλ στην πλήρη άνθιση του κλασικού ονομάζεται προκλασική περίοδος. Η έκτασή της είναι περίπου απο το 1730 έως το 1770. Η αλλαγή του μουσικού γούστου είναι παράλληλη με την παρόμοια, αλλά πιό πρώιμη αλλαγή που πραγματοποιήθηκε στις εικαστικές τέχνες. Είχε ήδη αρχίσει να αναπτύσσεται από τότε που ο Μπαχ και ο Χέντελ έγραφαν τα αριστουργήματά τους σε μπαρόκ στιλ. Ανάμεσα στους σημαντικούς πρωτοπόρους αυτού του νέου στυλ ήταν οι γιοί του Μπάχ, ο Carl Philipp Emanuel (1714-1788) και ο Johann Christian (1735-1782). Γύρω στα μέσα του δέκατου όγδοου αιώνα, οι συνθέτες επικεντρώθηκαν στην απόδοση απλότητας και σαφήνειας, αφήνοντας παράμερα ότι είχε εμπλουτίσει την μεταγενέστερη μπαρόκ μουσική. Αμελήθηκε η πολυφωνική υφή για χάρη της απλής μελωδίας και αρμονίας. Οι συνθέτες στα μέσα του δέκατου όγδοου αιώνα διασκέδαζαν τους ακροατές τους με μουσική που πρόσφερε αντιθέσεις διαθέσεων και θεμάτων. Ο όρος στιλ galant (gallant=γενναίο), έχει εφαρμογή σε αυτή την ελαφριά και γεμάτη χάρη μουσική. Το στυλ galant στην μουσική είναι ανάλογο με το στυλ ροκοκό στην τέχνη. Ο όρος 'κλασικο' μας μπερδεύει γιατί υπάρχουν τόσες διαφορετικές σημασίες γι' αυτόν. Μπορεί να αναφέρεται στην Ελληνική ή Ρωμαϊκή αρχαιότητα, ή μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να χαρακτηρίσει κάποιο μεγαλεπήβολο κατόρθωμα που η επίδρασή του διαρκεί (όπως είναι και η έκφραση 'κλασική ταινία'). Πολύς κόσμος θεωρεί ότι κλασική μουσική είναι κάθε είδος μουσικής που δεν είναι ροκ, τζαζ, λαϊκό, ή ελαφρό. Οι ιστορικοί της μουσικής δανείστηκαν τον όρο 'κλασικό' από τον χώρο της ιστορίας τέχνης., στον οποίο και είναι καταλληλότερος. Η ζωγραφική, η γλυπτική, και η αρχιτεκτονική στα τέλη του δέκατου όγδοου και τις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα συχνά επιρρεάζονταν απο Ελληνικά και Ρωμαϊκά μοντέλα. Αλλά η μουσική αυτής της περιόδου δεν έχει ιδιαίτερη άμεση σχέση με την αρχαιότητα. Ο σημαντικός παραλληλισμός ανάμεσα στην 'κλασική' μουσική και την 'νεοκλασική' τέχνη έγκειται στην έμφαση που δίνουν απο κοινού στην ισορροπία και την καθαρότητα δομής. Αυτές οι τάσεις μπορούν να εντοπιστούν στην κλασική μουσική την περίοδο της άνθισής της. Το στιλ αυτό άνθισε περίπου απο το 1770 έως το 1820, και οι κύριοι συνθέτες που το αντιπροσωπεύουν είναι ο Joseph Haydn (1732-1809), o Wolfgang Amadeus Mozart 4
(1756-1791) και ο Ludwig van Beethoven (1770-1827). Πρώτα θα μιλήσουμε για τα χαρακτηριστικά των έργων τους. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΚΛΑΣΙΚΟΥ ΣΤΥΛ Αντιθέσεις διαθέσεων/ συναισθημάτων. Μπαρόκ μουσική: έκφραση ενός συναισθήματος. Κλασική μουσική: ποικιλία διαθέσεων. (Δραματική, όλο ένταση μουσική, μπορεί να οδηγήσει σε ένα ανέμελο χορευτικό μέρος). Οχι μόνο υπήρχαν αντιτιθέμενα θέματα μέσα στο ίδιο μέρος αλλά μπορεί και να υπήρχαν αντιθέσεις μέσα στο ίδιο το θέμα. Ρυθμός. Ευελιξία ρυθμών, ποικιλία/πλούτος στην κλασική μουσική. Σε αντίθεση με την μπαρόκ μουσική στην οποίο υπάρχουν ελάχιστοι ρυθμοί σε ένα μουσικό κομμάτι οι οποίοι εναλλάσονται μέχρι το τέλος. Ρυθμός στην μπαρόκ μουσική: αίσθηση συνέχειας και διαρκούς κίνησης (προβλέψιμη). Κλασικό στυλ: απρόσμενες παύσεις, συγκοπές, και συχνές ρυθμικές εναλλαγές απο νότες μικρότερης διάρκειας σε νότες μεγαλύτερης διάρκειας. Μουσική υφή. Μπαρόκ μουσική: πολυφωνική υφή. Κλασική μουσική: ομοφωνική, αλλά ευέλικτη (όπως ο ρυθμός). Ξαφνικές αλλαγές υφής. Παράδειγμα: Αρχή μουσικού έργου: ομοφωνικό με μια μελωδία με απλή συνοδεία. Στη συνέχεια, πιο πολύπλοκη πολυφωνική υφή με δύο σύγχρονες μελωδίες ή μελωδικά αποσπάσματα παιγμένα με διάφορα μουσικά όργανα εναλλάξ. Μελωδία. Ευκολοτραγούδιστη και εύκολη να την θυμάται κανείς. Ακόμα και στην πιό εκλεπτυσμένη κλασική μουσική τα θέματα έχουν μια γεύση λαϊκή ή ελαφράς μουσικής. 5
Περιστασιακά, οι συνθέτες δανείζονται γνωστές μελωδίες (όπως ο Μότσαρτ σε ένα Γαλλικό τραγούδι που συνέθεσε). Πιο συχνά, γράφουν αυθεντικές (δικές τους) μελωδίες με χαρακτήρα που να θυμίζει κάποιες γνωστές. Υπάρχει ισορροπία και συμμετρία (συνήθως αποτελούνται απο δύο φράσεις της ίδιας διάρκειας. Η δεύτερη φράση μιας τέτοιας μουσικής αρχίζει όπως η πρώτη αλλά τελειώνει διαφορετικά για να δημιουργήσει το αίσθημα της κατάληξης.τύπος μελωδίας: αα', ευκολοτραγούδιστος). Αντίθετα: Μπαρόκ μελωδίες λιγότερο συμμετρικές, πιο αναπτυγμένες και δυσκολότερες να τραγουδηθούν. Δυναμικότητες/έκφραση και το πιάνο. Εκφράζονται 'αποχρώσεις' συναισθημάτων. Αυτό οδηγεί στην διάδοση και καθιέρωση της σταδιακής δυναμικής αλλαγής (crescendo και decrescendo). Μπαρόκ μουσική: απότομες αλλαγές έντασης από δυνατά σε πιο σιγά. Τα crescendo και decrescendo ήταν μια αλλαγή που προξένησε μεγάλη εντύπωση. Μερικές φορές το ακροατήριο σηκώνονταν απο τις θέσεις τους με θαυμασμό. Αντικατάσταση του harpsichord απο το πιάνο. Πίεση στα πλήκτρα: αλλαγή της έντασης. Εφεύρεση πιάνου: γύρω στα 1700. Σταδιακή αντικατάσταση του harpsichord απο το πιάνο: από το 1775. Οι πιο ώριμες συνθέσεις για πληκτροφόρο των τριών μεγάλων κλασσικών συνθετών γράφτηκαν για πιάνο, αντί για harpsichord, clavichord και εκκλησιαστικό όργανο της μπαρόκ εποχής. Το τέλος του μπάσσου continuo. Εγκατάληψη του μπάσο continuo. Εγκατάληψη των αυτοσχεδιασμών (Μότσαρτ, Χάυδν). Ενας λόγος: μεγάλο μέρος της μουσικής γραφόταν για ερασιτέχνες που δεν μπορούσαν να αυτοσχεδιάζουν με βάση ένα αριθμημένο μπάσσο. Επίσης: εξασφάλιση ελέγχου απο τους συνθέτες που έγραφαν ακριβώς ποιά ήθελαν να είναι η συνοδεία αντί να εμπιστεύονται την κρίση των εκτελεστών που αυτοσχεδίαζαν. 6