ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗΣ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΓΛΩΣΣΑΣ, ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΠΑΡΕΥΞΕΙΝΙΩΝ ΧΩΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗΣ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ Κομοτηνή 7-8 Μαΐου 2010 Στη μνήμη του ομότιμου Καθηγητή Χρίστου Τσολάκη Επιμέλεια έκδοσης: Πηνελόπη Καμπάκη-Βουγιουκλή, Μαρία Δημάση

Αριθμός Εκτύπωσης: 1734 ISBN 978-960-467-399-5 2012 Εκδοτικός Oίκος Αδελφών Kυριακίδη A.E. Kων. Mελενίκου 5, T.K. 546 35, Θεσσαλονίκη Tηλ. 2310-208.540, Fax 2310-245.541 Web: http://www.kyriakidis.gr Αθήνα: Kεντρικό Αρσάκειο Mέγαρο, Στοά του Bιβλίου, Πεσμαζόγλου 5, T.K. 105 64 Τηλέφωνο και fax: 210-32.11.097 Στοιχειοθεσία - Επεξεργασία κειμένου: Κωνσταντίνος Β. Κορδαλής Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμιά διατύπωση καί χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Πάντως, κατά το N. 2121/1993 καί τη διεθνή σύμβαση της Bέρνης (που έχει κυρωθεί με το N. 100/1975) απαγορεύεται η αναδημοσίευση και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου, με οποιονδήποτε τρόπο (ηλεκτρονικό, μηχανικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης ή άλλο), τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς τη γραπτή άδεια του εκδότη.

Στο Δάσκαλο Χρίστο Τσολάκη Πορεία ειρήνης στ ακροκέραμα της μνήμης μας να πορεύεσαι Δάκρυα βουβά χαιρετούν τις μέρες που περνούν της πρώιμης απώλειας λόγους μελανόμορφους ιχνηλατώντας Πίσω απ αετών, χρυσαετών, γερακιών και γλάρων φτερούγες η πληθωρική σου μορφή στου περιστεριού τη ρότα Μαρία Δημάση Ο παρών τόμος αφιερώνεται στον καθηγητή Χρίστο Τσολάκη, που πέρασε στην αιωνιότητα λίγο πριν δημοσιευτεί ο παρών τόμος, στις 31 Ιουλίου του 2012

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 5 Καμπάκη Βουγιουκλή Πηνελόπη, Δημάση Μαρία ΠΡΟΣΦΩΝΗΣΕΙΣ... 9 Παύλου Στέφανος... 10 Βουγιουκλής Θωμάς... 11 Χρυσάνθου Βλάσης... 12 Α. ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ ΜΕΛΩΝ ΔΕΠ ΤΟΥ ΔΠΘ Γαβριηλίδου Ζωή: Παιδαγωγική λεξικογραφία και στρατηγικές χρήσης λεξικού... 17 Δημάση Μαρία: Κειμενικά είδη και δια-πολιτισμική ανάγνωση των εγχειριδίων γλωσσικής διδασκαλίας του Γυμνασίου... 27 Ευθυμίου Αγγελική, Γκαβανόζη Βασιλική, Χάβου Ελένη: Η συχνότητα των νεοελληνικών επιθημάτων στα κείμενα των σχολικών εγχειριδίων: σχολιασμός δεδομένων και διδακτικές προεκτάσεις... 55 Καμπάκη Βουγιουκλή Πηνελόπη: Εναλλακτικές προσεγγίσεις στη γλωσσική διδασκαλία μέσω των ΝΕ διαλέκτων/ιδιωμάτων: το ιδίωμα της Θράκης... 79 Σαραφίδου Τριανταφυλλιά: Το κοινωνιογλωσσικό προφίλ των μαθητών Ρομά στα δημοτικά σχολεία της Θράκης: μερικά στοιχεία από τη λειτουργία του προγράμματος ΕΠΕΑΕΚ«ένταξη τσιγγανοπαίδων στο σχολείο»... 95 Β. ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΨΗΦΙΩΝ ΔΙΔΑΚΤΟΡΩΝ ΤΟΥ ΔΠΘ Θεολόγου Στέλλα: Oπτικός γραμματισμός και διδασκαλία της Αγγλικής γλώσσας σε μουσουλμάνους μαθητές γυμνασίου στη Θράκη 109 Ιντζέ Πολυξένη: O Γιάννης και ο Αχμέτ μαντεύουν άγνωστες λέξεις. Πόσο βέβαιοι είναι όμως;... 127

6 Κοσκινάς Εμμανουήλ: Η ασαφής περιοχή (fuzzy area) «προφορικόςγραπτός λόγος» μέσα στη σχολική τάξη 143 Μαθιουδάκης Νίκος: Scribo poesem, ergo sum - Γράφω ποίηση, άρα υπάρχω: περί ποιητικών γραμματικών... 159 Σαχινίδου Παρασκευή: Το πλαίσιο διαμόρφωσης του γραπτού λόγου στο σχολείο σε πολυπολιτισμικά περιβάλλοντα ή τι πρακτικές αναδύονται κατά τη διδασκαλία της γλώσσας σε πολυπολιτισμικές τάξεις. Μία όψη του σχολικού γλωσσικού γραμματισμού... 167

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το Επιστημονικό Συνέδριο με θέμα «Ζητήματα διδακτικής της γλώσσας» συνδιοργανώθηκε από το Τμήμα Γλώσσας, Φιλολογίας και Πολιτισμού Παρευξείνιων Χωρών και το Τμήμα Ελληνικής Φιλολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης και με τη συμμετοχή του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης, προς τιμήν του Ομότιμου Καθηγητή του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Χρίστου Τσολάκη. Είχε ως βασικό του στόχο την παρουσίαση εργασιών μελών ΔΕΠ τα οποία ασχολούνται με τη γλώσσα σε ερευνητικό και σε καθαρά πρακτικό επίπεδο, τόσο από την πλευρά της γλωσσολογίας όσο και της διδακτικής, καθώς και αντίστοιχων διδακτόρων και υποψήφιων διδακτόρων. Απαραίτητη προϋπόθεση για τη συμμετοχή στο Συνέδριο ήταν η, όσο το δυνατόν, σύνδεση των εισηγήσεων με τις ιδιαιτερότητες της γλωσσικής διδασκαλίας στην περιοχή της Θράκης, τόσο όσον αφορά τα πλειονοτικά δημόσια σχολεία Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης όσο και τα μειονοτικά. Το Συνέδριο πραγματοποιήθηκε στην Κομοτηνή στις 7 και 8 Μαΐου 2010 με τη χρηματοδότηση της Επιτροπής Ερευνών και της Εταιρείας Αξιοποίησης και Διαχείρισης Περιουσίας του ΔΠΘ. Οι οργανωτές ευελπιστούμε ότι η έκδοση των Πρακτικών θα δώσει την ευκαιρία σε νέους επιστήμονες και σε ενδιαφερόμενους/ες φοιτητές/τριες να μελετήσουν τις εισηγήσεις, οι οποίες ίσως γονιμοποιήσουν νέες ιδέες και προοπτικές στη γλωσσική διδασκαλία. Τελειώνοντας, θα θέλαμε να εκφράσουμε τις θερμότερες ευχαριστίες μας στον Εκδοτικό Οίκο των Αδερφών Κυριακίδη για την ευγενική προσφορά της έκδοσης των Πρακτικών αυτών, με την οποία τιμά τον Ομότιμο Καθηγητή κ. Χρίστο Τσολάκη αλλά και το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης. Πηνελόπη Καμπάκη Βουγιουκλή, Μαρία Δημάση

ΠΡΟΣΦΩΝΗΣΕΙΣ

Καθηγητής Στέφανος Παύλου Πρόεδρος του Τμήματος Γλώσσας, Φιλολογίας και Πολιτισμού Παρευξείνιων Χωρών Το συνέδριο με θέμα: «Ζητήματα διδακτικής της γλώσσας», το οποίο πραγματοποιήθηκε τον Μάιο του 2010, είχε ως σκοπό να τιμήσει τον Ομότιμο Καθηγητή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Χρίστο Τσολάκη. Τη διοργάνωσή του είχαν προτείνει και αναλάβει από το Τμήμα Γλώσσας, Φιλολογίας και Πολιτισμού Παρευξείνιων Χωρών του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης η Επίκουρη Καθηγήτρια κ. Μαρία Δημάση και από το Τμήμα Ελληνικής Φιλολογίας η Αναπληρώτρια Καθηγήτρια κ. Καμπάκη Βουγιουκλή Πηνελόπη. Και τα δύο Τμήματα στήριξαν την υλοποίηση του Συνεδρίου. Θεωρήσαμε υποχρέωση του Πανεπιστημίου μας να τιμήσει τον Καθηγητή, ο οποίος είχε γνωστικό αντικείμενο τη διδακτική της Νεοελληνικής γλώσσας, ως ένδειξη αναγνώρισης και τιμής στο πρόσωπο του επιστήμονα που ασχολήθηκε δια βίου με τη μελέτη και την έρευνα της διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας σε πλαίσιο διαχρονικότητας και συγχρονίας. Στο Συνέδριο παρουσιάστηκε αναλυτικά η βιογραφία και η εργογραφία του και η οργανωτική επιτροπή με το Πρόγραμμα που συνέταξε έδωσε την ευκαιρία στην επιστημονική κοινότητα, στους/στις φοιτητές/τριες του Δημοκριτείου, στους/στις εκπαιδευτικούς της περιοχής της Θράκης και στην κοινωνία γενικότερα να επικοινωνήσουν με τον σπουδαίο δάσκαλο και επιστήμονα. Για πολύ καιρό τοπικός τύπος και κοινωνία συζητούσαν τη συγκινητική ομιλία του τιμώμενου Καθηγητή ο οποίος άγγιξε τις ψυχές όλων με τον διαρκή ενθουσιασμό του για την ελληνική γλώσσα και τη μελέτη της. Εκφράζουμε τα συγχαρητήρια στις δύο συναδέρφους για την όλη τους προσπάθεια, από την οργάνωση του Συνεδρίου μέχρι την επιμέλεια και την έκδοση των Πρακτικών, και ευχόμαστε ανάλογη συνέχεια.

Θωμάς Βουγιουκλής, Κοσμήτορας της Σχολής Επιστημών Αγωγής του ΔΠΘ Πέρασαν πάνω από δέκα χρόνια όταν ο Σύλλογος Φιλολόγων πρόσφερε στη Σχολή Επιστημών Αγωγής του ΔΠΘ, στην Αλεξανδρούπολη, την προτομή του Θεόδωρου Κάστανου. Τότε είδα, διά ζώσης, για πρώτη φορά τον Καθηγητή, τον Δάσκαλο, Χρίστο Τσολάκη. Αργότερα, θυμόταν κάτι καλό απ τον σύντομο χαιρετισμό που διάβασα στη διάρκεια της τελετής. Κρατώ αρχείο, συνήθως, αυτών που λέω για να μπορώ να κρατώ αρχείο και αυτών που λένε οι άλλοι. Όπως γνωρίζω ότι και ο Χρίστος Τσολάκης κρατάει τεράστιο αρχείο άλλων. Αυτό, για τους μαθηματικούς, ονομάζεται «μεταβατική ιδιότητα». Μια θεμελιώδης ιδιότητα η οποία χαρακτηρίζει τις πράξεις. Είδα λοιπόν τι προκάλεσε τον Καθηγητή σε κείνο το χαιρετισμό. Επειδή, λόγω άγνοιας, δεν κατανοούσα το μέγεθος του δασκάλου Κάστανου είπα «είμαστε εδώ για να λέει η οιμωγή μας ότι ήμασταν εκεί που έ- πρεπε». Έκτοτε, συνειδητοποίησα ότι πολλές φορές παραβρέθηκα σε μέρη στα οποία δεν κατάλαβα ακριβώς το λόγο που παραβρίσκομαι αλλά δεν το μετάνιωσα. Όπως δεν θα μετανιώσω και τώρα που βρίσκομαι ανάμεσα σε φιλολόγους και παιδαγωγούς εγώ ένας καθαρός μαθηματικός. Νομίζω ότι ήρθα να κλέψω κάποιες σοφές σκέψεις. Άλλωστε τι κάνουν και οι ειδικοί στο αντικείμενο όταν έρχονται να α- κούσουν τον Δάσκαλο Τσολάκη; Ελπίζουν να κλέψουν κάτι παρόντος του θύματος. Και ο ίδιος συλημένος χαίρεται. Χαίρεται γιατί πιστεύω ότι πιστεύει ότι δεν υπάρχει απλή διδασκαλία Παιδείας αλλά μια «μέθεξη» Παιδείας. Μέθεξη την οποία υπηρετεί πιστά τόσα χρόνια και εκμεταλλεύεται θρασύτατα όσους τον παρακολουθούν, όπως όλοι μας τώρα.

Και. λίγα λόγια για τον κ. Χρίστο Τσολάκη από ένα μαθητή του Στα πλαίσια αυτής της εκδήλωσης προς τιμήν του κ. Χρίστου Τσολάκη, θα ήθελα να εκφράσω κι εγώ, ως παλιός μαθητής του στο λύκειο, κάποιες γενικές σκέψεις. Η γενικότητα των σκέψεών μου οφείλεται στο γεγονός ότι, ως πανεπιστημιακός δάσκαλος κι εγώ, θεραπεύω ένα εντελώς διαφορετικό επιστημονικό πεδίο απ αυτό του κ. Τσολάκη. Όταν διορίστηκε ο κ. Τσολάκης στο Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, όπου είχα την τύχη να φοιτώ, ήταν πολύ νέος. Μας δίδασκε, τότε, όλα τα φιλολογικά μαθήματα: Αρχαία Ελληνικά, Νέα Ελληνικά, Λατινικά, Ιστορία. Είχαμε την τύχη, μάλιστα, να μας διδάσκει αυτά τα μαθήματα για δύο ή τρία συνεχόμενα έτη. Εμείς, οι μαθητές του, τον αγαπήσαμε πολύ, γιατί συνδύαζε το νεανικό ενθουσιασμό με τη δίψα, την αγωνία να προσφέρει στη νέα γενιά, να καλλιεργήσει και να διαπλάσει σκεπτόμενους ανθρώπους. Για μας δεν ήταν ο καθηγητής του γυμνασίου ή του λυκείου, ήταν ο δάσκαλος. Είχε πάθος για το υψηλό λειτούργημά του. Αυτό το πάθος είναι που ξεχωρίζει τους μεγάλους δασκάλους και επιστήμονες. Παρακολουθώντας τον, σήμερα, στις τηλεοπτικές εκπομπές της ΕΤ3, διαπιστώνω με μεγάλη μου χαρά ότι διατηρεί ακόμα το νεανικό ενθουσιασμό και το πάθος. Εκτός, όμως, από δάσκαλος, ο κ. Τσολάκης ήταν και φίλος μας. Δεν μπορώ να ξεχάσω την παρακολούθηση της θεατρικής παράστασης «Περιμένοντας τον Γκοντό» του Σάμιουελ Μπέκετ, στο Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος, από την τάξη του σχολείου μαζί με το δάσκαλό της, τη διδασκαλία του θεατρικού έργου «Παπαφλέσσας» στην τελευταία τάξη του λυκείου, που «ανέβηκε» στο Πειραματικό Σχολείο στα πλαίσια της εθνικής γιορτής, ή τις συζητήσεις μέσα στην τάξη για τα πρωτοποριακά, για κείνη την εποχή, κινηματογραφικά έργα του Μπέργκμαν. Ποια είναι η προσφορά του μεγάλου δασκάλου στο μαθητή του; Απλούστατα, σε κάνει να αγαπήσεις αυτό που διδάσκει, είτε είναι Αρχαία Ελληνικά και Ιστορία, είτε είναι Μαθηματικά, Φυσική ή Χημεία. Βέβαια, ο κ. Τσολάκης ήταν επιφορτισμένος με ένα πολύ «βαρύ» καθήκον, να μας μάθει σωστά τη γλώσσα μας, τον εθνικό μας πλούτο, να μας μάθει να σκεπτόμαστε. Δεν το κρύβω, στο σχολείο α- γάπησα τα φιλολογικά μαθήματα περισσότερο από τα Μαθηματικά και τη Φυσική, τόσο απαραίτητα στην κατοπινή μου πορεία.

Όταν επέστρεψα στην Ελλάδα το 1992, μετά από δεκαεπτάχρονη παραμονή στη Γερμανία, συμβουλευόμουν πάντα τη «Νεοελληνική Γραμματική» του Χρίστου Τσολάκη για να προσαρμοστώ στις εξελίξεις της δομής της ελληνικής γλώσσας. Δυστυχώς, το παραπάνω λιγόλογο κείμενο είναι αντιστρόφως ανάλογο προς την προσφορά του μεγάλου δασκάλου. Με βαθύ σεβασμό Χρυσάνθου Βλάσης Καθηγητής ΔΠΘ Αναπληρωτής Πρόεδρος Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών 13

Α. ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ ΜΕΛΩΝ ΔΕΠ ΤΟΥ ΔΠΘ

Περίληψη Παιδαγωγική λεξικογραφία και στρατηγικές χρήσης λεξικού Γαβριηλίδου Ζωή Τμήμα Ελληνικής Φιλολογίας Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης E mail: zoegab@otenet.gr Στην παρούσα μελέτη επιχειρείται μία συνοπτική παρουσίαση των λόγων χρήσης λεξικού όπως προκύπτει από τη βιβλιογραφία, αναδεικνύονται οι δεξιότητες και στρατηγικές που προϋποθέτει η αποτελεσματική χρήση του λεξικού και δίνεται έμφαση στην αναγκαιότητα σχεδιασμού και εφαρμογής παρεμβατικών προγραμμάτων για την καλλιέργεια στρατηγικής χρήσης λεξικού στην τάξη τα οποία να είναι άμεσα (direct) ως προς τη διατύπωση των στόχων και ενσωματωμένα (embedded) στην υπόλοιπη γλωσσική διδασκαλία. Τέλος υπογραμμίζουμε την ανάγκη συλλογής εμπειρικών δεδομένων από την τάξη που να αποδεικνύουν τη θετική επίδραση παρεμβατικών προγραμμάτων στις στρατηγικές ικανότητες χρήσης του λεξικού. Λέξεις κλειδιά: Παιδαγωγική λεξικογραφία, στρατηγικές χρήσης λεξικού, άμεσο και ενσωματωμένο παρεμβατικό πρόγραμμα διδασκαλίας στρατηγικής χρήσης 1. Εισαγωγή Σε αντίθεση με ότι συνέβαινε σε άλλες χώρες, στην Ελλάδα τα τελευταία μόνο χρόνια το λεξικό έχει ενσωματωθεί στη γλωσσική διδασκαλία στις τάξεις. Πιο συγκεκριμένα, με την τελευταία αναμόρφωση των σχολικών εγχειριδίων που επιχείρησε το Π.Ι εισήχθησαν στα δημοτικά σχολεία δύο ερμηνευτικά Λεξικά, ένα για την α, β, και γ τάξη του δημοτικού και ένα για την δ, ε και στ τάξη, καθώς ένα ερμηνευτικό λεξικό για τις α, β και γ γυμνασίου. Η εισαγωγή των λεξικών αυτών στο σχολείο, εάν δεν συνοδευτεί και από εξάσκηση των μαθητών στη χρήση τους, δεν συνεπάγεται και την αλλαγή της στάσης του μαθητή απέναντι στο λεξικό.

18 Γαβριηλίδου Ζωή Η αποτελεσματική χρήση λεξικού, από την άλλη πλευρά, δεν είναι αυτονόητη. Προϋποθέτει γενικές δεξιότητες (αλφαβήτηση, λημματοποίηση, επιλογή της ορθής ερμηνείας) καθώς και ειδικές στρατηγικές (ληματοποίησης, επιλογής της ορθής λέξης, αναζήτησης). Η σύγχρονη βιβλιογραφία έχει αποδείξει ότι οι δεξιότητες και οι στρατηγικές αυτές είναι δυνατόν να αποτελέσουν αντικείμενο διδασκαλίας στο πλαίσιο ειδικών παρεμβατικών προγραμμάτων, τα οποία όπως φαίνεται επηρεάζουν θετικά την αποτελεσματική χρήση λεξικού όχι μόνο στο σχολείο αλλά και στην καθημερινή ζωή. Και η αποτελεσματική χρήση λεξικού είναι ένα ζητούμενο στο επιστημονικό πεδίο της εκμάθησης και απόκτησης του λεξιλογίου στη μητρική ή τη δεύτερη γλώσσα εφόσον έρευνες έχουν δείξει πως αυτή αποτελεί ένα μέσο ενίσχυσης και βελτίωσης της διαδικασίας λεξικής απόκτησης. Στην εργασία αυτή θα επιχειρήσω να αναδείξω τους λόγους χρήσης καθώς και τους παράγοντες που επηρεάζουν τη χρήση λεξικού, τις δεξιότητες και στρατηγικές που προϋποθέτει η αποτελεσματική χρήση του λεξικού καθώς και την αναγκαιότητα σχεδιασμού και εφαρμογής παρεμβατικών προγραμμάτων για την καλλιέργεια στρατηγικής χρήσης λεξικού στην τάξη. Θα βασιστώ στη βιβλιογραφία σχετικά με τις στρατηγικές εκμάθησης και θα προσπαθήσω να θέσω αντίστοιχη προβληματική σχετικά με τις στρατηγικές χρήσης λεξικού στην τάξη και εκτός αυτής. 1. Λόγοι χρήσης λεξικού Ένα βασικό ερώτημα στο οποίο καλούμαστε να απαντήσουμε στο πεδίο της παιδαγωγικής λεξικογραφίας είναι και το εξής: πότε τελικά καταφεύγει ο μαθητής ή και ο ενήλικος χρήστης στο λεξικό; Σε γενικές γραμμές οι χρήστες καταφεύγουν στο λεξικό κυρίως κατά τη διαδικασία κατανόησης κειμένων (προσληπτική χρήση) και δευτερευόντως κατά την παραγωγή κειμένων (παραγωγική χρήση) (Béjoint 1989, Christianson 1997). Ερευνητικά δεδομένα (Nesi 1996) έχουν δείξει ότι ο έμπειρος χρήστης κατά την προσληπτική χρήση λεξικού επιλέγει ορθά πότε να χρησιμοποιήσει το λεξικό του και πότε να καταφύγει σε αυτό αφού έχει επιχειρήσει να μαντέψει τη σημασία μιας λέξης, ενώ άλλοι ερευνητές (Ranalli 2003) έχουν διαπιστώσει μια εξάρτηση από το λεξικό ή συχνά άσκοπη υπερχρησιμοποίησή του ακόμη και σε περιπτώσεις που θα μπορούσαν να το αποφύγουν. Ο Scholfield (2002) και ο Bishop (2000) υποστηρίζουν ότι οι μαθητές καταφεύγουν στο λεξικό κυρίως όταν επιθυμούν να ελέγξουν την ορθογραφία μιας λέξης, το γένος της ή να βρουν τη σημασία της. Σε μία έρευνα (Γαβριηλίδου 2002) που πραγματοποιήθηκε σε φοιτητές του Τμήματος Φιλολογίας του Δ.Π.Θ αναφέρθηκε επίσης η αναζήτηση πρόσθετων φωνολογικών, γραμματικών και πραγματολογικών πληροφοριών. Πιο συγκεκριμένα οι λόγοι χρήσης λεξικού που καταγράφηκαν ήταν οι εξής:

Παιδαγωγική λεξικογραφία και στρατηγικές χρήσης λεξικού 19 ΛΟΓΟΙ ΧΡΗΣΗΣ ΛΕΞΙΚΟΥ Απόλυτες τιμές % 1. Ερμηνεία/σημασία 36 97.3 2. Ορθογραφία 22 59.5 3. Ετυμολογία 18 48.6 4. Συνώνυμα 11 29.7 5. Μετάφραση 7 18.9 6. Φωνολογική Ανάλυση 5 13.5 7. Πληροφορίες 5 13.5 8. Αντίθετα 4 10.8 9. Σύνταξη 4 10.8 10. Σχηματισμός γραμματικών τύπων 2 5.4 11. Παράγωγα 2 5.4 12. Χρήση λέξης 2 5.4 13. Εκπόνηση Εργασιών 2 5.4 14. Διδακτικοί σκοποί 1 2.7 15. Κατανόηση Λεξικών Φράσεων 1 2.7 16. Μελέτη λατινικών/αρχαίων 1 2.7 Δείγμα: 37 φοιτητές Πίνακας 1: Λόγοι χρήσης λεξικού Όπως φαίνεται από τον πίνακα, το μεγαλύτερο ποσοστό (97.3%) φοιτητών/φοιτητριών καταφεύγει στο λεξικό προκειμένου να αναζητήσει τη σημασία μιας λέξης. Μεγάλος αριθμός του δείγματος (59.5%) χρησιμοποιεί το λεξικό για ζητήματα ορθογραφίας. Η εύρεση της ετυμολογίας των λέξεων απασχολεί τους μισούς περίπου φοιτητές (48.6%). Επίσης, περίπου 3 στους 10 φοιτητές (29.7%) καταφεύγουν στο λεξικό για ζητήματα εύρεσης συνωνύμων. Διαπιστώθηκαν τέλος και άλλοι περιθωριακοί λόγοι χρήσης που επιλέγονται από μικρό με στατιστική σημαντικότητα αριθμό φοιτητών, δηλαδή αμελητέο. Οι λόγοι αυτοί ήταν κατά σειρά προτίμησης η μετάφραση, η φωνολογική ανάλυση ή εύρεση γενικών πληροφοριών, η εύρεση αντιθέτων και η εξακρίβωση της σύνταξης μιας λέξης, ο σχηματισμός γραμματικών τύπων, η εύρεση παράγωγων λέξεων, η χρήση μιας λέξης και η εκπόνηση εργασιών, διδακτικοί σκοποί, αναζήτηση λεξικών φράσεων και η μελέτη των αρχαίων και λατινικών. Από τα παραπάνω φαίνεται ότι η χρήση κατά την παραγωγή κειμένων (παραγωγική χρήση) και κυρίως κατά την αυοαξιολόγηση των κειμένων των μαθητών είναι εντελώς περιθωριακή. Θα είχε ωστόσο νόημα να εξασκηθούν οι μαθητές στη χρήση λεξικού για την ανεύρεση συνωνύμων, οικογενειών λέξεων, αντιθέτων κατά την παραγωγή κειμένων στην τάξη ή στο σπίτι, αλλά και κατά τη φάση αυτοα-

20 Γαβριηλίδου Ζωή ξιολόγησης των κειμένων τους, ώστε να αποφεύγονται επαναλήψεις λέξεων, να πετυχαίνεται μεγαλύτερος βαθμός κυριολεξίας, κτλ. Ειδικότερα η χρήση λεξικού για την αυτοαξιολόγηση των κειμένων των μαθητών μπορεί να τους οδηγήσει σταδιακά σε μια μεγαλύτερη μαθησιακή αυτονομία και αυτοέλεγχο της μάθησής τους. 2. Το λεξικό ως στρατηγική εκμάθησης Η έρευνα σχετικά με τις στρατηγικές εκμάθησης, δηλαδή τα μέσα και τις τεχνικές που καθιστούν το μαθητή ικανό να «μάθει πώς να μαθαίνει» καθώς και οι τυπολογίες των στρατηγικών που έχουν αναδυθεί από αυτή συγκαταλέγουν τη χρήση λεξικού στις θετικές στρατηγικές εκμάθησης. Πιο συγκεκριμένα, η Oxford (1990) και οι Gu & Johnson (1996) θεωρούν ότι η χρήση λεξικού είναι μία γνωστική στρατηγική που συνδυάζεται με άλλες στρατηγικές όπως το μάντεμα ή οι σημειώσεις του μαθητή. Ο Nation (2001) στην τυπολογία του περιλαμβάνει το λεξικό στις στρατηγικές αναζήτησης πληροφοριών που επιδρούν θετικά στην εκμάθηση λεξιλογίου. Άλλες έρευνες που αφορούν τις λεξιλογικές στρατηγικές έχουν αποδείξει ότι οι ενεργοί χρήστες στρατηγικών μαθαίνουν ευκολότερα το λεξιλόγιο από τους μαθητές που δεν χρησιμοποιούν γενικά στρατηγικές (Ellis 1994, Sanaoui 1995, Lawson & Hogben 1996, Chamot 2001, Fan 2003, Gu 2005, Macaro 2001, Peters 2007). Επίσης, μελέτες που εστίασαν στη χρήση λεξικού ως λεξιλογική στρατηγική καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι το λεξικό έχει θετική επίδραση στη μαθησιακή διαδικασία συνολικά (Hulstijn 1993, Luppescu & Day 1993, Knight 1994, Laufer & Hadar 1997, Laufer & Hill 2000, Bruton 2007). Συγκεκριμένα, σε έρευνά της η Knight (1994) βρήκε έπειτα από δύο επαναληπτικές μετρήσεις ότι σε δοκιμασίες απόκτησης λεξιλογίου η ομάδα που χρησιμοποίησε λεξικό έμαθε περισσότερες λέξεις από την ομάδα που δεν είχε πρόσβαση σε λεξικό. Ανάλογα αποτελέσματα βρέθηκαν στην ίδια έρευνα και σε δοκιμασίες κατανόησης κειμένου. 3. Παράγοντες που επηρεάζουν την (επιτυχή) χρήση λεξικού Μία σειρά παράγοντες επηρεάζουν τη χρήση λεξικού. Οι Hartmann (1987, 1994) Williams & Burdens (1997), Cohen (2001) και Gu (2003) θεωρούν ότι οι προσωπικές προτιμήσεις του μαθητή, το προσωπικό του στιλ εκμάθησης, τα χαρακτηριστικά και το πλαίσιο της εκμάθησης καθώς και ο τύπος των ασκήσεων που έχει να επιλύσει επηρεάζουν καταρχάς το αν ο μαθητής θα καταφύγει στο λεξικό ή όχι και κατά δεύτερον το κατά πόσο θα το κάνει με αποτελεσματικό τρόπο. Ένας άλλος σημαντικός παράγοντας που φαίνεται να καθορίζει τη χρήση λεξικού είναι το επίπεδο κατάκτησης της γλώσσας καθώς και η επίδοση των μαθητών. Συγκεκριμένα

Παιδαγωγική λεξικογραφία και στρατηγικές χρήσης λεξικού 21 μαθητές προχωρημένου επιπέδου με υψηλές επιδόσεις χρησιμοποιούν περισσότερο το λεξικό από αρχάριους μαθητές χαμηλότερων επιδόσεων και εμφανίζουν μεγαλύτερη εμπειρία ως προς το τι είδους πληροφορία να αναζητήσουν σε κάθε τύπου λεξικό (Ahmed 1988, Gu & Johnson 1996, Wen & Johnson 1997). Τέλος υ- πάρχουν ενδείξεις ότι το φύλο σε συνδυασμό με την επίδοση μπορεί να επηρεάζει τη χρήση λεξικού. Σε έρευνά του Nakamura (2000) βρέθηκε ότι κορίτσια με υψηλή επίδοση στη γλώσσα χρησιμοποιούσαν περισσότερο το λεξικό από αγόρια με υψηλή επίδοση. Προβλήματα στους χρήστες προκύπτουν κυρίως κατά την αναζήτηση κλιτών λέξεων (στο μέτρο που συχνά ο χρήστης δεν είναι ικανός να κάνει υποθέσεις σχετικά με τον τύπο της κλιτής λέξης που αποτελεί το λήμμα του λεξικού), γραμματικών λέξεων και παγιωμένων εκφράσεων επειδή ο χρήστης δεν είναι ικανός να εντοπίσει το λήμμα στο οποίο έχει ενσωματωθεί η παγιωμένη έκφραση. Προβλήματα επίσης είναι δυνατόν να ανακύψουν κατά την παραγωγή κειμένων ή κατά την αναζήτηση λέξεων που ο χρήστης άκουσε στον προφορικό λόγο, εξαιτίας της ορθογραφικής πολυπλοκότητας της ελληνικής. Τέλος οι πολύσημες λέξεις αποθαρρύνουν τους χρήστες που δεν είναι εξοικειωμένοι με στρατηγικές αναζήτησης των λέξεων. 4. Οι δεξιότητες και οι στρατηγικές του αποτελεσματικού χρήστη Αποτελεσματική χρήση λεξικού σημαίνει επιτυχία στην έκβαση της αναζήτησης το συντομότερο δυνατό χρόνο. Για να το πετύχει αυτό, ο αποτελεσματικός χρήστης λεξικού διαθέτει μια σειρά από δεξιότητες και χρησιμοποιεί μια γκάμα στρατηγικών οι οποίες περιγράφονται παρακάτω: Γνωρίζει διαφορετικούς τύπους λεξικού και τις πληροφορίες που περιλαμβάνει το καθένα και επιλέγει εκείνο το λεξικό που ανταποκρίνεται στις ανάγκες του. Έχει διαμορφωμένα κριτήρια για την επιλογή του λεξικού του. Πριν χρησιμοποιήσει το λεξικό του εξοικειώνεται με τα βασικά του χαρακτηριστικά διαβάζοντας την εισαγωγή του λεξικού, εντοπίζοντας τις χρησιμοποιούμενες συντομογραφίες, παρατηρώντας τα χαρακτηριστικά μορφής του λεξικού (γραμματοσειρές, τοποθέτηση κεφαλαριών, κτλ). Κάνει επιλεκτική χρήση του λεξικού, με άλλα λόγια καθορίζει το πότε θα χρησιμοποιήσει το λεξικό του, το πόσες και ποιες λέξεις θα αναζητήσει με βάση τον αριθμό λέξεων που χρειάζεται για να κατανοήσει ένα κείμενο, τη χρησιμότητα της λέξης για την κατανόηση ενός κειμένου, τη δυνατότητα ερμηνείας της λέξης από τα συμφραζόμενα ή όχι, τη συχνότητά της (οι συχνότερες λέξεις είναι χρησιμότερες κατά την εκμάθηση του λεξιλογίου).

22 Γαβριηλίδου Ζωή Έχει ικανότητες ταχείας αλφαβήτησης, ενώ είναι σε θέση να μοιράζει τα γράμματα της αλφαβήτου στις σελίδες του λεξικού. Είναι σε θέση να κάνει επιτυχημένες υποθέσεις σχετικά με τον τύπο που αποτελεί το λήμμα στο λεξικό. Είναι σε θέση να κάνει επιτυχημένες υποθέσεις σχετικά με τη λέξη μιας παγιωμένης έκφρασης που αποτελεί λήμμα στο λεξικό. Είναι σε θέση να κάνει επιτυχημένες υποθέσεις σχετικά με την ορθογραφία της λέξης που αναζητά. Όταν δεν βρίσκει μία λέξη στο σημείο που την αναζητά δεν αποθαρρύνεται αλλά επιχειρεί νέα αναζήτηση με αναθεωρημένα κριτήρια. Υποβοηθείται στην αναζήτηση από σημάδια του λεξικού ή τα κεφαλάρια. Ανοίγει το λεξικό του τελείως μόνο όταν είναι βέβαιος πως είναι στη σωστή σελίδα, προκειμένου να κερδίσει χρόνο στην αναζήτηση. Ψάχνει στοχευμένα με την έννοια ότι έχει πάντα στο μυαλό του το λήμμα που αναζητεί. Όταν η λέξη που αναζητεί είναι πολύσημη, δεν επιλέγει χάριν ευκολίας την πρώτη σημασία αλλά εκείνη που πραγματικά χρειάζεται. Δεδομένης σε μεθοδολογικό επίπεδο της έλλειψης ενός έγκυρου και αξιόπιστου εργαλείου για τη συλλογή δεδομένων αναφορικά με τη στρατηγική χρήση λεξικού, η Gavriilidou (υπό δημοσίευση) κατασκεύασε το Strategy Inventory for Dictionary Use (S.I.D.U), το οποίο περιλαμβάνει 47 ερωτήσεις σε πενταβάθμια κλίμακα Likert οι οποίες διερευνούν τις στρατηγικές επιλογής λεξικού, λημματοποίησης και αναζήτησης λημμάτων. Με το συγκεκριμένο εργαλείο του οποίου σταθμισμένη μορφή υπάρχει και για την Αγγλική αναμένεται να δώσει νέα έμφαση στην έρευνα γύρω από την παιδαγωγική λεξικογραφία. 5. Η επίδραση παρεμβατικών προγραμμάτων στην αποτελεσματική χρήση λεξικού Οι παραπάνω δεξιότητες και στρατηγικές δεν είναι δεδομένες για το μέσο χρήστη μπορούν, ωστόσο, να καλλιεργηθούν μέσα από παρεμβατικά προγράμματα στρατηγικής χρήσης λεξικού στο σχολείο. Σε έρευνά του ο Kipfer (1987) προσπάθησε να εκπαιδεύσει αμερικανούς μαθητές γυμνασίου στη χρήση λεξικού και βρήκε θετική επίδραση του προγράμματος στις δεξιότητες των μαθητών. Ο Nation (2001) βρήκε ότι έπειτα από εξάσκηση στη χρήση λεξικού οι μαθητές έδιναν πιο ακριβείς απαντήσεις σε επίπεδο λεξιλογίου. Η Chi (2003) πρότεινε την ενσωμάτωση προγραμμάτων στρατηγικής χρήσης λεξικού στα προγράμματα διδασκαλίας ξένων γλωσσών. Οι Lew & Galas (2008) διαπίστωσαν ότι η εξάσκηση στη χρήση λεξικού βελτιώνει και άλλες επι-

Παιδαγωγική λεξικογραφία και στρατηγικές χρήσης λεξικού 23 μέρους δεξιότητες όπως η διάκριση τύπων ενικού πληθυντικού, ο χειρισμός διαφορετικών σημασιών των λέξεων, η ικανότητα εντοπισμού και μετάφρασης ιδιωματικών εκφράσεων, η διάκριση διαφορετικών γλωσσικών επιπέδων ύφους, κτλ. H Kambakis-Vougiouklis (2008, 2009) διαπίστωσε ότι η συνεισφορά της χρήσης λεξικού στην αύξηση της ορθότητας και βεβαιότητας των υποκειμένων της ήταν στατιστικά σημαντική. Τα ερωτήματα που θα έπρεπε να απαντήσουμε κατά το σχεδιασμό παρεμβατικών προγραμμάτων για τη στρατηγική χρήση λεξικού συνοψίζονται στα εξής: Κατά πόσο το πρόγραμμα πρέπει να είναι άμεσο, δηλαδή να πληροφορούνται οι μαθητές για τη χρησιμότητα των συγκεκριμένων στρατηγικών αναζήτησης ή των περιστάσεων που μπορούν αυτές να εφαρμοστούν ή έμμεσο δηλαδή οι μαθητές να εξασκούνται στη χρήση λεξικού δίχως να τους εξηγείται το γιατί. Κατά την άποψή μου ένα παρεμβατικό πρόγραμμα με χαρακτηριστικά αμεσότητας παρουσιάζει τα ακόλουθα πλεονεκτήματα: ενισχύει τη συνειδητοποίηση του χρήστη σχετικά με τις στρατηγικές που χρησιμοποιεί, δίνει τη δυνατότητα στον εκπαιδευτικό να βοηθήσει τα παιδιά να συνδέσουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της διαδικασίας αναζήτησης με συγκεκριμένες στρατηγικές, και τέλος βοηθά το μαθητή να αξιολογήσει τα οφέλη από τη χρήση θετικών στρατηγικών χρήσης λεξικού. Κατά πόσο πρέπει να είναι ενσωματωμένο στη διδασκαλία μαθημάτων ό- πως η γλώσσα ή να αποτελεί αυτοτελές αντικείμενο μάθησης. Η εκτίμησή μου είναι ότι τα ενσωματωμένα προγράμματα ενισχύουν την εξάσκηση στη στρατηγική χρήση λεξικού μέσα σε αυθεντικές περιστάσεις κάτι που έχει ι- διαίτερη παιδαγωγική αξία. Ως συγγραφέας του βιβλίου γλώσσας της δευτέρας δημοτικού Ταξίδι στον Κόσμο της Γλώσσας, επιχείρησα να εντάξω ένα πρόγραμμα στρατηγικής χρήσης λεξικού με όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά. Έτσι η ενότητα 11 που περιλαμβάνεται στο β τεύχος της Γλώσσας της β δημοτικού αποτελεί ένα άμεσο πρόγραμμα στρατηγικής χρήσης λεξικού που είναι ταυτόχρονα ενσωματωμένο στη διδασκαλία του μαθήματος της γλώσσας. Θα είχε ενδιαφέρον να μελετηθεί με εμπειρικό τρόπο η επίδραση του προγράμματος χρήσης λεξικού που προτείνεται στο συγκεκριμένο βιβλίο στη στρατηγική χρήση λεξικού από τους μαθητές της Β τάξης. Συμπεράσματα Στην παρούσα μελέτη επιχειρήσαμε μία συνοπτική παρουσίαση των λόγων χρήσης λεξικού όπως καταγράφεται στη βιβλιογραφία, αναδείξαμε τις δεξιότητες και στρατηγικές που προϋποθέτει η αποτελεσματική χρήση του λεξικού καθώς και την αναγκαιότητα σχεδιασμού και εφαρμογής παρεμβατικών προγραμμάτων για

24 Γαβριηλίδου Ζωή την καλλιέργεια στρατηγικής χρήσης λεξικού στην τάξη τα οποία να είναι άμεσα ως προς τη διατύπωση των στόχων και ενσωματωμένα στην υπόλοιπη γλωσσική διδασκαλία. Τέλος αναφερθήκαμε στην ανάγκη συλλογής εμπειρικών δεδομένων από την τάξη που να αποδεικνύουν τη θετική επίδραση παρεμβατικών προγραμμάτων στις στρατηγικές ικανότητες χρήσης του λεξικού. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ahmed, M. O. (1988). Vocabulary learning strategies. In P. Meara (Ed.), Beyond words (pp. 3-14). London: British Association for Applied Linguistics, in association with Centre for Information on Language Teaching and Research. Béjoint, H. 1989. The teaching of dictionary use: present state and future tasks. Dictionaries. Berlin, New York: Walter de Gruyter. 1st vol. 208-15. Bishop G. (2000). Dictionaries, examinations and stress. Language Learning Journal, 21, 57-65. Bruton A. 2007. Vocabulary learning from dictionary referencing and language feedback in EFL Translational Writing. Language Teaching Research, 11, 413-431. Chamot A-U. (2001). The role of learning strategies in second language acquisition. In Learner contributions to language learning: New directions in research. M.P. Breen (ed). Harlow: Longman, 25-43. Chi M.-L. A. 2003. An Empirical Study of the Efficacy of Integrating the Teaching of Dictionary Use into a Tertiary English Curriculum in Hong Kong. Language Centre, Hong Kong University of Science and Technology. Christianson K. 1997. «Dictionary use by EFL writers: what really happens». Journal of second language writing 6, 23-43. Cohen A. D. (2003. The learner s side of foreign language learning: where do styles, strategies and tasks meet? International review of Applied Linguistics in Language Teaching, 41 (4). Ellis R. 1994. The study of second language acquisition. Oxford: Oxford University Press. Fan, M.Y (2003). Frequency of use, perceived usefulness, and actual usefulness of second language vocabulary strategies: A study of Hong-Kong learners. The Modern Language Journal 87 (2): 222-241. Γαβριηλίδου Ζ. 2002. «Η διερεύνηση των λόγων χρήσης λεξικού ως προϋπόθεση για τη διδασκαλία στρατηγικής χρήσης του λεξικού στην τάξη». στο Η διδασκαλία της νέας ελληνικής ως μητρικής γλώσσας, (Επιμ. Π. Καμπάκη), Κομοτηνή, 45-60.

Παιδαγωγική λεξικογραφία και στρατηγικές χρήσης λεξικού 25 Gavriilidou, Z. (to appear), Construction, validity and reliability of the Strategy Inventory for Dictionary Use, in Gavriilidou, Efthymioy, Kambakis- Vougiouklis & Thomadaki (eds), Proceedings of the 10th I.C.G.L, Komotini. Gu, P. Y 2005. Learning strategies: prototypical core and dimensions of variation available at http://www.crie.org.nz/research-papers/peter_gu.pdf Gu P. Y & Johnson r. k. (1996). Vocabulary learning strategies and language learning outcomes. Language Learning, 46, 643-679. Hartman R. R. K. 1987. «Four perspectives on dictionary use : A critical review of research methods». In A. Cowie, The dictionary and the language learner, Tubingen, Max Niemeyer Verlag, 11-28. Hartmann, R. R. K. 1994 «Bilingualised versions of learners dictionaries», Fremdsprachen Lehren und Lernen 23, 206-220. Hulstjin J. H. 1993. «When do foreign language readers look up the meaning of unfamiliar words? The influence of task and learner variables». The Modern Language Journal 77, no 2, 139-147. Κambakis-Vougiouklis, P. 2008. Teaching the Systematic Dictionary Use as a Strategy for Accuracy and Confidence Building, Proceedings of the XIII Euralex, Barcelona, pp. 1251-1257. Κambakis-Vougiouklis, P. 2009. Teaching systematic dictionary use for selfstudy and confidence building, Selected papers from the 18th ISTAL, Thessaloniki, pp. 185-192. Kipfer Β. Α. 1987. "Dictionaries and the intermediate student: Communicative needs and the development of user reference skills". In: The Dictionary and the Language Learner, (ed.) A.P.. Lexicographica Series Major 17. Tubingen: Niemeyer. pp.44-54. Knight, S. 1994. Dictionary use while reading: The effects on comprehension and vocabulary acquisition for students of different verbal abilities. The Modern Language Journal, 78, 285-299. Laufer, B., & Hadar, L. (1997) Assesing the effectiveness of monolingual, bilingual and bilingualized dictionaries in the comprehension and production of new words. The Modern Language Journal, 81, 189-196. Laufer, B., & Hill, M. 2000. What lexical information do L2 learners select in a CALL dictionary and how does it affect word retention? Language Learning and Technology, 3, 58-76. Lawson M. J. & Hogben D. 1996. The vocalulary-learning strategies of foreignlanguage students. Language Learning, 46, 101-135. Lew R. & K. Galas 2008. «Can dictionary use be taught? The effectiveness of lexicographic training for primary school level Polish learners of English».