Τα πλήκηρα! ΧΟΡΗΓΟΣ
Ερωτιςεισ & απαντιςεισ για τα πλθκτροφόρα όργανα τα πλικτρα! 1. Τι είναι πλικτρο και τι εννοοφμε όταν λζμε «πλικτρα»; Στθν αρχαία Ελλάδα πλικτρο είναι κάτι με το οποίο χτυπάμε μια χορδι. Ρροζρχεται από τθ λζξθ πλιττω, που ςθμαίνει χτυπώ. Οι μουςικοί ςτθν αρχαία Ελλάδα, για να παίξουν λφρα και κικάρα, κρατοφςαν μια ςκλθρι πζνα, το πλικτρο, ι φόραγαν ςτα δάκτυλά τουσ ςιδερζνια δακτυλίδια, ϊςτε να μθν ματϊνουν από το πολφ παίξιμο. Στα δακτυλίδια αυτά ζδωςαν το ίδιο όνομα (πλικτρα), αφοφ είχαν τθν ίδια χρθςιμότθτα. πλικτρο αναπαράςταςθ λφρασ με πλικτρο ςιδερζνια δαχτυλίδια Καλλιτεχνικι περίοδοσ 2013-2014 Το Μζγαρο των παιδιών Κυριακι πρωί ςτο Μζγαρο Ζκδοςθ ΟΜΜΑ Κείμενο εντφπου: Χρίςτοσ Παπαγεωργίου Επιμζλεια - ςχεδιαςμόσ εντφπου: Σοφία Τοποφηθ Διορκώςεισ: Δζςποινα Παπαγιαννοποφλου Πρωτότυπθ ηωγραφικι: Πάνοσ Καςιάρθσ Από τότε μζχρι ςιμερα ζχουν αλλάξει τα όργανα και ο τρόποσ με τον οποίο χτυπάμε τισ χορδζσ. Ζκτοτε ζχουν υπάρξει και πολλά διαφορετικά πλικτρα, με πιο γνωςτά τα αςπρόμαυρα πλικτρα του πιάνου, τα οποία ζχουν τθν ίδια ονομαςία διότι, όταν τα χτυπάμε, ακουμπάμε ι και απλϊσ τα αγγίηουμε, τότε ακοφμε τισ χορδζσ του πιάνου να πάλλονται. Πταν λοιπόν χρθςιμοποιοφμε ςιμερα τθν ζκφραςθ «πλικτρα» ι «αυτόσ παίηει πλικτρα» ι «ςτα πλικτρα είναι ο τάδε μουςικόσ» μιλάμε πάντα για κάποιον που παίηει ζνα πλθκτροφόρο όργανο (πιάνο, ςυνκεςάιηερ κτλ), ο οποίοσ πολλζσ φορζσ μάλιςτα ςυμμετζχει ςε κάποιο ςυγκρότθμα ποπ, ροκ, τηαη κτλ.
2. Ποια είναι τα πλθκτροφόρα όργανα; Πόςα είδθ υπάρχουν; Τα πλθκτροφόρα όργανα είναι πλζον αυτά που ζχουν πλικτρα, μικρά και μεγάλα, με πολφ ςυγκεκριμζνθ διάταξθ: πρόκειται για μια ςειρά από 12 πλικτρα που δίνουν διαφορετικι νότα το κακζνα και που αντιςτοιχοφν ςτα 12 θμιτόνια τθσ μουςικισ ντο, ντο#, ρε, ρε#, μι, φα, φα#, ςολ, ςολ#, λα, λα# και ςι. Ρζντε (5) κοντά λεπτά μαφρα πλικτρα που βρίςκονται ενδιάμεςα από άλλα επτά (7) άςπρα, πλατφτερα πλικτρα. κλάβικορντ βζρτηιναλ ντο ρε μι φα ςολ λα ςι ντο ρε μι φα ςολ λα ςι ντο ρε μι φα ςολ λα ςι το κλαβιζ του πιάνου Ππωσ κα παρατθριςετε και ςτθν παραπάνω εικόνα, θ ςειρά με τισ 12 διαφορετικζσ αυτζσ νότεσ επαναλαμβάνεται ςε όλο το μικοσ των πλικτρων (κλαβιζ) του οργάνου, από αριςτερά προσ τα δεξιά. Ξεκινοφν από το ντο και όταν μετριςουμε και τισ δϊδεκα κζςεισ από αριςτερά προσ τα δεξιά, αρχίηουμε πάλι από ντο που θχεί μια οκτάβα ψθλότερα. Σε κάποια παλιά όργανα ςυχνά τα χρϊματα είναι ανάποδα, δθλαδι τα μεγάλα πλικτρα ζχουν μαφρο χρϊμα και τα μικρά άςπρο. ςπινζτο τςζμπαλο με 2 ςειρζσ πλικτρων ςφγχρονο κλαβιζ κλαβιζ παλαιοφ οργάνου Ασ περάςουμε όμωσ τϊρα ςτα διαφορετικά είδθ των πλθκτροφόρων οργάνων: α) Ππωσ είπαμε παραπάνω, υπάρχουν πλθκτροφόρα των οποίων τα πλικτρα χτυποφν χορδζσ. Αυτά ονομάηονται χορδόφωνα. Τζτοια είναι το κλάβικορντ, το βζρτηιναλ, το ςπινζτο (μικρό τςζμπαλο), το τςζμπαλο με μία ι δφο ςειρζσ πλικτρων (ςτα αγγλικά harpsichord, ςτα γαλλικά clavecin) και, φυςικά, το πιάνο. πιάνο
Ρρόγονοσ του πιάνου είναι το τςίμπαλομ, το οποίο μοιάηει πολφ με το κανονάκι και το ςαντοφρι. τςίμπαλομ κανονάκι ςαντοφρι β) Τα πλθκτροφόρα που λειτουργοφν με αζρα ονομάηονται αερόφωνα. Στθν κατθγορία αυτι ανικουν το ακορντεόν, το μπαντονεόν, θ κοντςερτίνα, θ μελόντικα και, φυςικά, το εκκλθςιαςτικό όργανο και το μίνι-όργανο, το ρεγκάλ. γ) Υπάρχουν όργανα που μοιάηουν με πλθκτροφόρα, χωρίσ όμωσ να λειτουργοφν με τον ίδιο τρόπο, κακϊσ ο ιχοσ τουσ δεν βγαίνει από χορδζσ, αλλά από τα ίδια τα πλικτρα. Τα πλικτρα αυτά είναι είτε μεταλλικά είτε ξφλινα και βγάηουν ιχο όταν τα χτυπιςουμε με κάποια ξφλινα ι μεταλλικά ραβδιά, που ονομάηονται μπαγκζτεσ. Τα όργανα αυτά τα λζνε ιδιόφωνα και είναι θ μαρίμπα, το ξυλόφωνο, το βιμπράφωνο, το μεταλλόφωνο ι γκλόκενςπιλ και, φυςικά, θ τςελζςτα (από το celeste που ςθμαίνει ουράνιοσ, γιατί τα καμπανάκια τθσ θχοφν ςαν αγγελικι μουςικι). Η τςελζςτα είναι κάτι ενδιάμεςο, ζνα υβρίδιο μεταξφ πιάνου και μεταλλόφωνου, ζχει δθλαδι πλικτρα όπωσ του πιάνου, τα οποία όμωσ αντί για χορδζσ χτυποφν μικρά μεταλλικά ελάςματα που ακοφγονται ςαν καμπανάκια. ακορντεόν μπαντονεόν κοντςερτίνα μελόντικα τςελζςτα Τα ιδιόφωνα αυτά ανικουν ςτθν ομάδα των κρουςτϊν, θ οποία κα παρουςιαςτεί αναλυτικά ςε επόμενθ ευκαιρία. Πμωσ και το πιάνο ςτισ μζρεσ μασ κεωρείται ότι ανικει πλζον και αυτό ςτθν οικογζνεια των κρουςτϊν, διότι τα ςφυριά του ακοφγονται ςαν να «κροφουν» τισ χορδζσ. δ) Τελευταίο είδοσ πλθκτροφόρων είναι τα θλεκτρόφωνα, τα όργανα που λειτουργοφν με θλεκτρικό ρεφμα, όπωσ το θλεκτρικό πιάνο, το αρμόνιο και το ςυνκεςάιηερ. εκκλθςιαςτικό όργανο ρεγκάλ αρμόνιο θλεκτρικό πιάνο
3) Πώσ παράγεται ο ιχοσ ςτα πλθκτροφόρα όργανα; Γνωρίηετε πϊσ λειτουργεί ο μοχλόσ του Αρχιμιδθ ι, καλφτερα, θ τραμπάλα; Το κάκε αςπρόμαυρο πλικτρο βρίςκεται ςτθν άκρθ μιασ βζργασ που κάνει τραμπάλα! Ππωσ και ςτθν τραμπάλα, όταν εμείσ ςτθ μια άκρθ κατεβαίνουμε, ο απζναντι ςτθν άλλθ άκρθ ανεβαίνει, ζτςι και ςτα πλθκτροφόρα, όπωσ το πιάνο, θ μια άκρθ τθσ βζργασ είναι το πλικτρο που πατάμε και θ άλλθ είναι ζνα ςφυράκι, που κρυμμζνο μζςα ςτο πιάνο, όταν ανεβαίνει, χτυπάει τισ χορδζσ που είναι τεντωμζνεσ από πάνω του! Από τθ λζξθ βζργα (virga ςτα λατινικά) πιρε το όνομά του και το όργανο βζρτηιναλ, το οποίο αναφζραμε παραπάνω. Σε αυτό δοκιμάςτθκε πρϊτθ φορά ζνασ μθχανιςμόσ όπου το πλικτρο ςθκϊνει μια βζργα ςυνδεδεμζνθ με ζνα πενάκι από φτερό ςτθν άκρθ τθσ, θ οποία τςιμπάει από κάτω τθ νότα. Το πλικτρο ςτο τςζμπαλο Τα ςφυράκια και ο μθχανιςμόσ του πλικτρου ςτο πιάνο Στο εκκλθςιαςτικό όργανο και ςτο ακορντεόν, όπωσ ςτθν αρχαία φδραυλθ, το πλικτρο ανοίγει ςαν να «ξεκουμπϊνει» μια βαλβίδα, όπωσ και ςτα φουςκωτά παιχνίδια, και ο αζρασ απελευκερϊνεται μζςα ςτουσ ςωλινεσ που είναι ςαν μεγάλεσ ςφυρίχτρεσ/αυλοί και βγάηει ο κακζνασ τθ δικι του νότα. Επιπλζον υπάρχει θ δυνατότθτα, ενϊ πατάσ το ίδιο πλικτρο, χρθςιμοποιϊντασ τα κουμπιά που διακζτει το όργανο να διοχετευτεί αζρασ ςε διαφορετικοφσ ςωλινεσ και ζτςι μπορείσ να ακοφσ το ίδιο κομμάτι με πολλοφσ διαφορετικοφσ ιχουσ. 1. χορδι 2. άξονασ τθσ βζργασ 3. βζργα 4. καρφάκι Στο τςζμπαλο, που είναι παρόμοιο αλλά μεγαλφτερο, θ βζργα ζχει ςτθν άκρθ ζνα λεπτό καρφάκι που πάλι «τςιμπάει» τθ χορδι, ενϊ το κλάβικορντ ζχει μεταλλικά ςφυράκια ςτθν άκρθ τθσ βζργασ που χτυπάει τθ χορδι του και βγάηει πιο λαμπερό ιχο. Από το κλάβικορντ προζκυψε, δυόμιςι αιϊνεσ αργότερα, θ ιδζα για το πιάνο, το οποίο ζχει ςτθ άκρθ τθσ βζργασ, όπωσ και το κλάβικορντ, ζνα ςφυράκι, οπότε χτυπάει τθ χορδι και βγάηει ιχο όχι «τςιμπθτό» αλλά κρουςτό. Στο πιάνο όλα τα αςπρόμαυρα πλικτρα ςυνδζονται με μακρόςτενεσ ξφλινεσ βζργεσ, θ κάκε μία από τισ οποίεσ χτυπάει τισ δικζσ τθσ χορδζσ που βγάηουν τθ δικι τουσ νότα. Ζτςι λοιπόν ςτο πιάνο υπάρχουν 88 πλικτρα και 88 βζργεσ που βγάηουν 88 νότεσ από πολλζσ τεντωμζνεσ χορδζσ! Τα κουμπιά του οργάνου Στα υπόλοιπα όργανα, για παράδειγμα ςτο βιμπράφωνο, το τςίμπαλομ ι το ςαντοφρι, τα πλικτρα είναι οι μπαγκζτεσ, με τισ οποίεσ χτυποφμε τισ επιφάνειεσ. μπαγκζτεσ αυλοί ςτο όργανο Τζλοσ, ςτο ςυνκεςάιηερ, κάκε πλικτρο αφινει να περάςει ρεφμα που ςυνδζεται με τθν πθγι ιχου που υπάρχει μζςα ςτο όργανο και που εμείσ τθν επιλζγουμε με τα κουμπιά που υπάρχουν επάνω του.
4) Τι είδοσ μουςικισ παίηουν τα πλθκτροφόρα όργανα; Πλα τα είδθ εκτόσ από ζνα! Ραίηουν δθλαδι ςυμφωνικι μουςικι ωσ όργανο μζςα ςτθν ορχιςτρα, μουςικι δωματίου μαηί με ζνα ι περιςςότερα όργανα, και επίςθσ ποπ, ροκ, ελαφρά, λαϊκι, ρεμπζτικα, τάνγκο κτλ, αλλά δεν παίηουν αυκεντικι παραδοςιακι μουςικι κάκε λαοφ. Δθλαδι δεν παίηουν δθμοτικι, βυηαντινι, κζλτικθ, ρϊςικθ, ςικελιάνικθ, τοφρκικθ, λιβανζηικθ, αφρικάνικθ κλπ και αυτό ςυμβαίνει για ζνα λόγο: το πιάνο ζχει μόνο 12 δϊδεκα διαφορετικζσ νότεσ με πολφ ςυγκεκριμζνο κοφρδιςμα, που επαναλαμβάνονται ςυνεχϊσ από τα χαμθλά ςτα ψθλά. Το κοφρδιςμά τουσ είναι παρόμοιο για όλα τα πιάνα του κόςμου, που ςθμαίνει ότι όλα τα πιάνα ακοφγονται το ίδιο όταν είναι κουρδιςμζνα. Το πιάνο λοιπόν δεν αλλάηει τον ιχο ςτισ νότεσ του ΡΟΤΕ και, όπωσ είπαμε, ζχει μόνον αυτζσ τισ 12! Πμωσ οι παραδοςιακζσ μουςικζσ ζχουν νότεσ που κουρδίηονται διαφορετικά, δθλαδι ακοφγονται ςα να βρίςκονται κάπου ανάμεςα (!) ςτισ νότεσ του πιάνου και ακοφγονται κάπωσ πιο «φάλτςεσ» αν παίηονται ταυτόχρονα με το πιάνο. Επίςθσ είναι και πολφ περιςςότερεσ από αυτζσ του πιάνου και ζτςι δεν ςυμπίπτουν οι παραδοςιακζσ κλίμακεσ με τισ κλίμακεσ του πιάνου δυςτυχϊσ! Τα πλθκτροφόρα όμωσ κάνουν κάτι που τα άλλα όργανα δεν το κάνουν εφκολα: παίηουν solo, δθλαδι μόνα τουσ (solo = μόνοσ). Αυτό οφείλεται ςτο ότι κακϊσ μποροφν να παίηουν και ςυγχορδίεσ και γενικά περιςςότερεσ από μία νότεσ, μπορεί το ζνα χζρι να παίηει τθ μελωδία και το άλλο τθ ςυνοδεία. Ραίηουν, δθλαδι ταυτόχρονα τα ίδια από μόνα τουσ τα πάντα και είναι αυτάρκθ! 5) Πότε εμφανίηονται ςτθν Ιςτορία τα πλθκτροφόρα όργανα; Ήταν γνωςτά τα πλικτρα ςτθν αρχαία Ελλάδα; Εξαρτάται από το πϊσ εννοοφμε τα πλικτρα: αν μιλάμε για τθ ςθμερινι αςπρόμαυρθ μορφι των πλικτρων του πιάνου, τότε εμφανίςτθκαν γφρω ςτο 1350 μ.χ. Υπιρχαν όμωσ πλικτρα πανομοιότυπα και πολφ νωρίτερα, όταν τον 3ο αιϊνα π.χ. ο μθχανικόσ Κτθςίβιοσ καταςκεφαςε τθν φδραυλι ςτθν Αλεξάνδρεια τθσ Αιγφπτου. Στθν φδραυλι, ο αζρασ ειςζρχεται είτε ωσ ατμόσ από αντλία που βράηει *φδωρ (νερό) + αυλόσ = φδραυλισ+ είτε με φυςερό, όπωσ και ςτο εκκλθςιαςτικό όργανο. Ο Κτθςίβιοσ ζβαλε και τα πρϊτα πλικτρα, που μοιάηουν κάπωσ με αυτά του πιάνου, τα οποία ιταν μονοκόμματα παραλλθλόγραμμα ξφλινα και μονόχρωμα. Αν όμωσ ςκεφτοφμε τα πλικτρα με τθ μορφι τθσ απλισ μεταλλικισ «πζνασ», όπωσ τα παρουςιάςαμε παραπάνω ςτθν πρϊτθ ερϊτθςθ, τότε αυτά είναι γνωςτά από πολφ παλαιότερα: τουλάχιςτον από τα ομθρικά χρόνια και ίςωσ πολφ παλαιότερα ακόμα, όταν πρωτοδθμιουργικθκε θ λφρα και θ άρπα. 6) Και πώσ φτάςαμε από εκείνα τα απλοϊκά όργανα ςτα ςθμερινά πολφπλοκα πλθκτροφόρα; Με τθν προςκετικι εξζλιξθ: ςταδιακά προςζκεταν και κάτι παραπάνω, περιςςότερεσ χορδζσ, περιςςότερα πλικτρα, περιςςότερουσ αυλοφσ. Για παράδειγμα, το εκκλθςιαςτικό όργανο, ωσ απόγονοσ τθσ υδραφλεωσ, ζχει περιςςότερα πλικτρα και περιςςότερουσ αυλοφσ, ενϊ ςτο ακορντεόν, που μοιάηει με μια φορθτι φδραυλι, μεταφζρουμε το ςάκο του αζρα πάνω μασ και ςπρϊχνουμε μζςα ςτο όργανο όςο αζρα εμείσ επικυμοφμε. Από τθ λφρα και τθν αρχαία κίκαρι κατάγεται το ψαλτιριο, το οποίο μοιάηει πολφ με μικρό φορθτό πιανάκι, απϋ όπου ςτθ ςυνζχεια προκφπτει το τςίμπαλομ και το ςαντοφρι, ενϊ από αυτά ςτθ ςυνζχεια δθμιουργείται το κλάβικορντ. Τζλοσ, το πιάνο κατάγεται από το κλάβικορντ, γι αυτό μπορεί να βγάηει διαφορετικοφσ ιχουσ που μασ κυμίηουν και άλλα όργανα, όπωσ για παράδειγμα το ςαντοφρι. 7) Ποια είναι ςιμερα τα πλθκτροφόρα; Ο βαςιλιάσ των πλθκτροφόρων οργάνων είναι το μεγάλο πιάνο. Υπάρχει και το όρκιο πιάνο, το οποίο βρίςκουμε πολφ ςυχνά ςτα ςπίτια, γιατί δεν πιάνει χϊρο όπωσ το πιάνο με ουρά. Ριάνο (piano) ςτα ιταλικά ςθμαίνει ςιγά. Το πρϊτο πιάνο το ζφτιαξε ζνασ ιταλόσ καταςκευαςτισ, ο Μπαρτολομζο Κριςτοφόρι, το 1700 και το ονόμαςε fortepiano (Forte=δυνατά piano= ςιγανά), αφοφ ιταν το όργανο που μπορεί να παίξει και δυνατά και ςιγανά, ανάλογα με τθ δφναμθ με τθν οποία πατάσ τα πλικτρα. αρχαία απεικόνιςθ υδραφλεωσ ςε ψθφιδωτό θ φδραυλισ του Δίου
όρκιο πιάνο πιάνο με ουρά Ππωσ είπαμε και παραπάνω, ςιμερα τα πλθκτροφόρα όργανα ζχουν μια άλλθ κατθγορία, τα θλεκτρικά και θλεκτρονικά όργανα: θλεκτρικά πιάνα και θλεκτρονικοφσ ςυνκετθτζσ (synthesizer) που «ςυνκζτουν» νζουσ δικοφσ τουσ ιχουσ. Τα όργανα αυτά ζχουν εςωτερικά υπολογιςτι, όπου μποροφμε να δθμιουργιςουμε όποιον ιχο επικυμοφμε, ενϊ μποροφν επίςθσ να μιμθκοφν όλουσ τουσ ιχουσ των άλλων οργάνων που υπάρχουν. Ζτςι, ςε ζνα όργανο μπορείσ να ακοφσ 1.000! Τα ςυνκεςάιηερ ζχουν μάλιςτα και τα ίδια μαυρόαςπρα πλικτρα, όπωσ και το πιάνο, μόνο που ζχουν επιπλζον πολλά κουμπιά και προγράμματα. Ζνα από τα πρϊτα όργανα τφπου ςυνκεςάιηερ είναι τα «Κφματα Μαρτενό», που πιραν το όνομά τουσ φυςικά από τον εφευρζτθ τουσ. Διζφερε από όλα τα άλλα πλθκτροφόρα όργανα, όπωσ το κλάβικορντ, το τςζμπαλο, και το βζρτηιναλ, διότι όςθ δφναμθ κι αν ζβαηε κανείσ ςε αυτά, πάντα ακοφγονταν το ίδιο δυνατά! Το πιάνο όμωσ μπορεί να βγάλει πολλοφσ ιχουσ, που να ακοφγονται ταυτόχρονα αλλά με διαφορετικι ζνταςθ, όπωσ ακοφγονται, για παράδειγμα, οι φωνζσ ςε μια παρζα. Υπάρχουν διάφορα παράξενα πλθκτροφόρα, όπωσ το καριγιόν, που είναι ουςιαςτικά οι καμπάνεσ τθσ εκκλθςίασ που παίηονται με πλικτρα, ι το ντοφλτςιτον, που ζχει ςε κάκε νότα ζνα διαπαςϊν αντί για χορδζσ, ι ακόμα θ κλαβιόλα, που μοιάηει με μια τεράςτια μελόντικα. ςυνκεςάιηερ To βζβαιο είναι πωσ θ εξζλιξθ δεν ςταματά και πολφ γριγορα μπορεί να γνωρίςουμε ζνα νζο πλθκτροφόρο όργανο! καριγιόν ντοφλτςιτον διαπαςϊν κλαβιόλα
Επόμεμη ομάδα ηα κροσζηά ζηις 9/3/2014