ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ ΒΑΣΕΙ ΤΩΝ ΣΤΑΔΙΩΝ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ «ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ: ΣΧΕΣΗ ΘΕΡΑΠΕΥΤΗ ΘΕΡΑΠΕΥΟΜΕΝΟΥ» Δρ. ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΓΙΩΤΣΙΔΗ (PhD, MSc, MA) Κλινικός & Συμβουλευτικός Ψυχολόγος 1
ΔΟΜΗ ΔΙΑΛΕΞΗΣ Το μοντέλο τριών σταδίων συμβουλευτικής (Hill & O Brien, 1999) Δεξιότητες συμβουλευτικής στο μοντέλο τριών σταδίων Δόμηση συμβουλευτικής σχέσης και πρώτη συνεδρία Στόχοι και δόμηση της πρώτης συνεδρίας Παράγοντες που επηρεάζουν τη συμβουλευτική διαδικασία κατά την πρώτη συνεδρία Βασικές μέθοδοι & τεχνικές έναρξης της συμβουλευτικής διαδικασίας (π.χ. Τεχνική παρατήρησης, τεχνική περίληψης) Βασικές αρχές και δεξιότητες λήξης της συμβουλευτικής διαδικασίας 2
ΣΤΟΧΟΙ ΔΙΑΛΕΞΗΣ Να κατανοηθούν οι βασικές έννοιες και αρχές του μοντέλου τριών σταδίων της συμβουλευτικής Να εμπεδωθούν βασικές δεξιότητες των τριών σταδίων συμβουλευτικής Να κατανοηθούν οι βασικές αρχές, στόχοι και διαδικασίες της έναρξης της συμβουλευτικής διαδικασίας Να εμπεδωθούν βασικές δεξιότητες και τεχνικές που είναι απαραίτητες στην έναρξη της συμβουλευτικής και ιδιαίτερα στην 1 η συνεδρία Να εμπεδωθούν βασικές δεξιότητες και διαδικασίες που είναι απαραίτητες στη λήξη της συμβουλευτικής 3
ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΡΙΩΝ ΣΤΑΔΙΩΝ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ (Hill & O Brien, 1999) Τέσσερα χαρακτηριστικά: 1. Προσδίδει έμφαση στις προοπτικές αλλαγής της ζωής των συμβουλευόμενων 2. Συνδέει ευρύτερες θεωρητικές θεωρήσεις στο πλαίσιο μιας ευρύτερα ανθρωπιστικής προσέγγισης 3. Οριοθετεί τους στόχους κάθε σταδίου με ανάλογες δεξιότητες του συμβούλου 4. Προσφέρει ευρείες δυνατότητες εφαρμογής σε διαφορετικά πλαίσια 4
Βασικές αρχές του μοντέλου τριών σταδίων Κάθε άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να συμφιλιωθεί με τον εαυτό του μέσα σε συγκεκριμένα πλαίσια, προσανατολισμένος σε πιο «λειτουργικές» σκέψεις, συναισθήματα, βιώματα και συμπεριφορές. Έτσι, υπάρχει καλύτερη προοπτική προσαρμογής στις εκάστοτε δυνατότητες του κάθε ατόμου. Επιπλέον, δύναται αυτές οι δυνατότητες να αξιοποιηθούν αποτελεσματικότερα. Οι άνθρωποι καθίστανται ικανοί να ορίσουν οι ίδιοι τον τρόπο που επιθυμούν να διάγουν το βίο τους προσαρμοσμένοι στη δυναμική τους, τις εμπειρίες τους, τις ικανότητες τους και τις αντικειμενικές συνθήκες. 5
Διαδικασία Συμβουλευτικής Το μοντέλο των τριών σταδίων 6
Επιμέρους στάδια 1. Το στάδιο της διερεύνησης σκέψεων, συναισθημάτων και ενεργειών. Ο ίδιος ο συμβουλευόμενος αναλογίζεται ποικίλες διαστάσεις του ζητήματος που τον απασχολεί και προσπαθεί να το επαναπροσδιορίσει. Ο σύμβουλος αναλαμβάνει τη δημιουργία κλίματος εμπιστοσύνης και δόμησης ασφαλούς σχέσης. 2. Το στάδιο της συνειδητοποίησης και κατανόησης των σκέψεων, συναισθημάτων και ενεργειών. Ο συμβουλευόμενος προσανατολίζεται στη βαθύτερη κατανόηση του εσωτερικού δυναμικού του και προσπαθεί να κατανοήσει ποιος είναι ο ρόλος του στη δημιουργία ή/και διαιώνιση του υπό διερεύνηση θέματος. 7
Επιμέρους στάδια 3. Το στάδιο της δράσης. Ο συμβουλευόμενος προσπαθεί να συγκεκριμενοποιήσει αυτό που επιθυμεί να αλλάξει και να προσδιορίσει τις επιπτώσεις των επικείμενων αλλαγών στη ζωή του, να τις συναρτήσει με τις δεξιότητες του και να οριοθετήσει τον χρόνο και τον τρόπο ανατροφοδότησης. 8
Βασικές δεξιότητες συμβουλευτικής στο μοντέλο τριών σταδίων Ο σύμβουλος καλείται να εξηγήσει και να παρουσιάσει τη λογική (αρχές, παραδοχές, στόχους) της συμβουλευτικής: Αναφέρεται στην ικανότητα του συμβούλου να παρέχει μια συνοπτική και συνεκτική περιγραφή της συμβουλευτικής διαδικασίας στον συμβουλευόμενο, να του εξηγεί τα χαρακτηριστικά της μεταξύ τους σχέσης και το ρόλο του καθενός στη σχέση αυτή, να περιγράφει με σαφήνεια τα αποτελέσματα που προσδοκά ο ίδιος στο πέρας της συμβουλευτικής διαδικασίας και να βοηθάει τον συμβουλευόμενο να κάνει το ίδιο να βοηθάει τον συμβουλευόμενο να αναγνωρίζει του στόχους που σταδιακά κατακτά, καθώς και να αντιληφθεί ότι κατά τη διάρκεια της συμβουλευτικής διαδικασίας μπορεί να υπάρξουν στιγμές συναισθηματικής φόρτισης. 9
Βασικές δεξιότητες συμβουλευτικής στο μοντέλο τριών σταδίων Ο σύμβουλος καλείται να προσδιορίσει και να συμφωνεί από κοινού με τον συμβουλευόμενο για τους στόχους της συμβουλευτικής διαδικασίας: Αναφέρεται στην ικανότητα του συμβούλου να συντάσσει ένα πλάνο εξέλιξης της συμβουλευτικής διαδικασίας και να είναι αρκετά ευέλικτος ούτως ώστε να τροποποιεί τους στόχους που έχουν τεθεί βάσει των μεταβαλλόμενων αναγκών του πελάτη κατά τη διάρκεια της συμβουλευτικής διαδικασίας, χωρίς ωστόσο να χάνει τον κεντρικό του στόχο/προσανατολισμό. 10
Βασικές δεξιότητες συμβουλευτικής στο μοντέλο τριών σταδίων Ο σύμβουλος καλείται να συντάσσει ένα συμβόλαιο συνεργασίας με τον πελάτη, στο οποίο θα συμφωνείται ρητά το πλαίσιο και οι όροι της συμβουλευτικής διαδικασίας (οι όροι και τα όρια εμπιστευτικότητας, ο τρόπος και η συχνότητα τήρησης ημερολογίου, τον τρόπο με τον οποίο μπορεί ο συμβουλευόμενος να εκφράσει τις αντιρρήσεις/ανησυχίες του, οι ώρες και το πλήθος των συναντήσεων/συνεδριών, οι διαδικασίες που θα ακολουθηθούν σε περίπτωση που ο συμβουλευόμενος θελήσει να διακόψει τη συμβουλευτική διαδικασία, το ποσό της αμοιβής του συμβούλου και τους τρόπους πληρωμής του). 11
Έναρξη συμβουλευτικής διαδικασίας 12
Στόχοι συμβουλευτικής κατά το 1 ο στάδιο «Δόμησης σχέσης» Ο/Η σύμβουλος στοχεύει: να εγκαθιδρύσει ένα πρότυπο σχέσης που διοχετεύει αμοιβαιότητα. να ενθαρρύνει τον συμβουλευόμενο να διερευνήσει τα συναισθήματα, τις σκέψεις και τις εμπειρίες που συνδέονται με το πρόβλημα του και να τα παρουσιάσει με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη σαφήνεια. να βοηθήσει τον συμβουλευόμενο να εστιάσει στο κύριο πρόβλημά του. να κάνει τον συμβουλευόμενο να αισθανθεί ότι ο ίδιος τον θεωρεί μοναδικό, αξιόλογο και ικανό να αλλάξει να εγκαθιδρύσει τη θεραπευτική συμμαχία και να θεμελιώσει μια σχέση εμπιστοσύνης. 13
Η σημασία της 1 ης συνεδρίας Στην πρώτη συνεδρία η συμβουλευτική σχέση είτε θεμελιώνεται είτε διακόπτεται. Σύμφωνα με έρευνες (Schwartz & Flowers, 2010 ), τα ποσοστά των συμβουλευόμενων που δεν συνεχίζουν μετά την 1 η συνεδρία κυμαίνονται μεταξύ 20% και 57%. Παράγοντες που επηρεάζουν τη συμβουλευτική διαδικασία κατα την πρώτη συνεδρία: Ακαταλληλότητα χώρου, συναισθήματα άγχους και αβεβαιότητας, διαφορετική αντίληψη και κατανόηση της συμβουλευτικής διαδικασίας, έλλειψη εμπιστοσύνης ως αποτέλεσμα πρότερων εμπειριών, προβλήματα γλώσσας και κουλτούρας, ρόλοι και η θέση στην κοινωνική ιεραρχία, ακούσια προσέλευση του συμβουλευόμενου. 14
Δόμηση της 1 ης συνεδρίας 1. Εισαγωγική φάση Υποδοχή Ενημέρωση για το απόρρητο Ενημέρωση για τη διάρκεια της συνεδρίας Λήψη ιστορικού (εάν δεν έχει ληφθεί) Παρατήρηση μη λεκτικών μηνυμάτων που εκπέμπει ο συμβουλευόμενος (συγκινησιακή κατάσταση, ένδυση, κινήσεις, κατάσταση υγείας, συμπτώματα έντασης, φωνή) 2. Εξέλιξη της διαδικασίας - Εντοπισμός του προβλήματος 3. Ολοκλήρωση και κλείσιμο της διαδικασίας 15
Δόμηση της 1 ης συνεδρίας 2. Εξέλιξη της διαδικασίας Στο στάδιο αυτό ο σύμβουλος συλλέγει πληροφορίες σχετικά με το αίτημα / τους λόγους που οδήγησαν τον συμβουλευόμενο στη συμβουλευτική διαδικασία. Προσπαθεί να: διακρίνει τον τρόπο που ο συμβουλευόμενος σχετίζεται με το περιβάλλον του να καταλάβει το σύστημα αξιών και τον τρόπο σκέψης του συμβουλευόμενου να μάθει τον τρόπο που ο συμβουλευόμενος αντιμετώπισε το πρόβλημά του στο παρελθόν να εντοπίσει την πιθανή σχέση μεταξύ αλλαγών ζωής και γεγονότων και των άμεσων προβλημάτων στη ζωή του συμβουλευόμενου 16
Δόμηση της 1 ης συνεδρίας 3. Ολοκλήρωση και κλείσιμο της διαδικασίας Αναδύεται ένα σύνολο υποθέσεων για τα προβλήματα και τις αιτίες τους. Διατυπώνεται ένα θεραπευτικό συμβόλαιο, ή προσυμβόλαιο. Ο σύμβουλος εξασφαλίζει ένα ομαλό κλείσιμο μιας πιθανόν δύσκολης διαδικασίας. 17
Πρακτικές που εμποδίζουν τη δόμηση συμβουλευτικής σχέσης Ο σύμβουλος δεν θεμελιώνει σχέση εμπιστοσύνης με το συμβουλευόμενο όταν: Διαφωνεί έντονα μαζί του, ή τον απειλεί Τον επιτιμά με φανερούς ή δυσδιάκριτους τρόπους, ή τον κρίνει Τον προκαλεί και τον πιέζει να αντιμετωπίσει δυσάρεστες καταστάσεις Προσφέρει ψεύτικη ενθάρρυνση Κολακεύει και επαινεί Αμφισβητεί τα αρνητικά συναισθήματα του συμβουλευόμενου Χρησιμοποιοεί κοινωνικού τύπου σχόλια και απαντήσεις Δίνει συμβουλές και οδηγίες. 18
Πρακτικές που εμποδίζουν τη δόμηση συμβουλευτικής σχέσης Ερμηνεύει τις λέξεις και αναφέρεται σε ερμηνείες των υποθετικών προθέσεων του συμβουλευόμενου Επικροτεί αρνητικές κρίσεις του συμβουλευόμενου για άλλα πρόσωπα Καταλήγει σε διαγνώσεις και ταμπέλες «Ανακρίνει» τον συμβουλευόμενο, αναφερόμενος σε ευαίσθητες πλευρές της ζωής και της ταυτότητάς του «Βομβαρδίζει» τον συμβουλευόμενο με ερωτήσεις Ρωτά συχνά «γιατί» Κρατά συνεχώς σημειώσεις Δεν τηρεί καταλήλλως το απόρρητο 19
Τεχνική της παρατήρησης Στη συμβουλευτική μπορούμε να συλλέξουμε χρήσιμες πληροφορίες, μέσω της παρατήρησης, για τα εξής: Γενικό παρουσιαστικό (π.χ. ιδιομορφίες, μανιερισμούς, εγρήγορση, σωματική ανάπτυξη) Συμπεριφορά (π.χ. τάσεις προσέγγισης αποφυγής) Διάθεση ή συναίσθημα (π.χ. μεταβολές, ένταση) Διανοητική λειτουργία και διεργασίες σκέψης (π.χ. παρεκκλίσεις, οργάνωση, δυνατότητα επεξεργασίας) Ομιλία και γλώσσα Κινητικές δεξιότητες (π.χ. αναπνοή, περιορισμοί) Παιχνίδι (π.χ. καταληλλότητα, δημιουργικότητα) Σχέση με τον σύμβουλο (π.χ. κυρίαρχο ύφος) 20
Τεχνική της περίληψης Μοιάζει με την παράφραση ή την αντανάκλαση συναισθήματος, αλλά απαιτεί μεγαλύτερη (σε χρόνο) συγκέντρωση σε αυτά που εκθέτει ο συμβουλευόμενος. Προϋποθέτει την ικανότητα του συμβούλου να συνθέσει αυτά που λέει ο συμβουλευόμενος σε ένα πιο ολοκληρωμένο σύνολο. Με την περίληψη προσπαθούμε να ανακεφαλαιώσουμε, να συμπτύξουμε και να αποκρυσταλλώσουμε την ουσία. Περίληψη συναισθήματος: παρόμοια με μια αντανάκλαση συναισθήματος, αλλά καλύπτει μεγαλύτερο χρονικό διάστημα και περιλαμβάνει μια μεγάλη κλίμακα συναισθημάτων Περίληψη περιεχομένου: μοιάζει με την παράφραση, αλλά διαφέρει όπως παραπάνω. 21
Τεχνική της περίληψης - Χρησιμότητα Η τεχνική της περίληψης μπορεί να αποβεί χρήσιμη στο να: Αρχίσει μια συνεδρία («Είπατε ότι θέλετε να με δείτε για...», «Στην τελευταία μας συνάντηση μιλήσαμε για...») Αποσαφηνίσει αυτό που συμβαίνει («Μπορούμε να σταματήσουμε για λίγο για να δούμε πού βρισκόμαστε σε αυτό το σημείο...») Εξασφαλίσει την ομαλή ροή και τη μετάβαση από θέμα σε θέμα κατά τη διάρκεια της συνεδρίας («Μέχρι τώρα λέγατε...και τώρα λέτε...») Συνοψίσει αυτά που συνέβησαν καθ όλη τη διάρκεια της συνεδρίας («Σήμερα μιλήσατε για...») Συγκεντρώσει νήματα στοιχείων από διάφορες συνεδρίες («Την προηγούμενη εβδομάδα λέγατε... και σήμερα λέτε...») 22
Λήξη της συμβουλευτικής διαδικασίας 23
Πότε (θα πρέπει να) τελειώνει μια συμβουλευτική διαδικασία; Βελτίωση, πρόοδος, ανάπτυξη ικανότητας γόνιμης απόκρισης σε προβλήματα / θέματα, εμπέδωση των οφελών της συμβουλευτικής, αίσθημα εδραιωμένης αλλαγής, δυνατότητα για περαιτέρω προσωπική ενόραση & επεξεργασία «Εκεί που τελειώνει η συμβουλευτική αρχίζει η προσωπική δουλειά με τον εαυτό» Αυτό-αναφορές από τον ίδιο τον συμβουλευόμενο Παρατήρηση από τον/την σύμβουλο Ανατροφοδότηση από «σημαντικούς άλλους» Επίτευξη μετρήσιμων στόχων (π.χ. εξετάσεις, διακοπή εξαρτητικών συμπεριφορών, δημιουργία οικογένειας, κτλ) 24
Τύποι «τέλους» μιας συμβουλευτικής Προκαθορισμένο πρωτόκολλο ολοκλήρωσης «Ανοιχτό» τέλος με την επίτευξη των στόχων Προοδευτικό τέλος (π.χ. πιο αραιά σταθερά ραντεβού) Τέλος με ενισχυτικές συνεδρίες (booster sessions) Προγραμματισμένη follow-up επικοινωνία μετά το τέλος (π.χ. μέσω τηλεφώνου, e-mail, επιστολών, διά ζώσης) Πρόωρη διακοπή: επικοινωνία από τον σύμβουλο μετά από μια εύλογη χρονική περίοδο Ρόλος του συμβούλου στην πρόωρη διακοπή (π.χ. κούραση, επαγγελματική εξουθένωση, ασυνείδητα εμπόδια, κτλ.) Το δικαίωμα του συμβουλευόμενου να έχει «τον τελευταίο λόγο» Παρατεταμένο «τέλος»: εξαρτητικότητα, έλλειψη επαρκούς εκπαίδευσης, αλλαγή μορφής της σχέσης 25
Εμπέδωση δεξιοτήτων κατά την τελική φάση της συμβουλευτικής Διάθεση επαρκούς χρόνου για τη φάση «κλεισίματος» και έγκαιρη ενημέρωση συμβουλευόμενου Διάκριση ανάμεσα στο «πισωγύρισμα» και την υποτροπή Αναγνώριση πιθανών μελλοντικών συνθηκών «υψηλού κινδύνου & επεξεργασία (π.χ. παιχνίδι ρόλων, θετικός διάλογος με τον εαυτό) Επαναξιολόγηση & σύνοψη των οφελών της συμβουλευτικής και επεξεργασία τρόπων διατήρησης και περαιτέρω βελτίωσής τους μετά το τέλος Εναλλακτικοί τρόποι για περαιτέρω βοήθεια στο μέλλον (π.χ. Follow-up, παραπομπή, προσωπικές πηγές υποστήριξης, μελέτη, βίντεο, ομάδες αυτό-βοήθειας) 26
Περαιτέρω δεξιότητες κατά την τελική φάση της συμβουλευτικής Επεξεργασία συναισθημάτων Συναισθήματα σχετικά με το πώς θα ανταπεξέλθουν μετά το πέρας της συμβουλευτικής Συναισθήματα σχετικά με τον / την σύμβουλο και τη συμβουλευτική διαδικασία (συχνή η αμφιθυμία) Η σημασία της «ανοιχτής επεξεργασίας», χωρίς υπερεμπλοκή του/της συμβούλου Η σημασία της γνησιότητας, ο/η «ανθρώπινος/η» σύμβουλος μέσω αυτό-αποκάλυψης (π.χ. «χάρηκα πολύ που συνεργαστήκαμε, έχετε κάνει σημαντική πρόοδο») Η σημασία του ήθους & του επαγγελματισμού: οι τελευταίες εντυπώσεις μετρούν εξίσου με τις πρώτες Η σημασία της ειλικρινούς αυτό-αξιολόγησης 27
Περαιτέρω δεξιότητες κατά την τελική φάση της συμβουλευτικής Ικανότητα συμβουλευόμενου για αυτοβοήθεια Κανόνες απαίτησης vs. επιθυμίας : «Μετά το πέρας της συμβουλευτικής δεν θα πρέπει να επαναλάβω ποτέ ξανά τα λάθη του παρελθόντος» vs. «Στην προσπάθεια να διατηρήσω τα οφέλη της συμβουλευτικής από εδώ και στο εξής θα υπάρξουν λάθη, αβεβαιότητα και αντιξοότητες ορισμένες φορές. Αυτό που μπορώ να κάνω είναι να μαθαίνω από τα λάθη και να επανέρχομαι και να αντιμετωπίζω τα προβλήματα με τον καλύτερο δυνατό τρόπο» 28
Περαιτέρω δεξιότητες κατά την τελική φάση της συμβουλευτικής Ικανότητα συμβουλευόμενου για αυτοβοήθεια Δημιουργία αντιλήψεων εξηγήσεων προσδοκιών: Αποφυγή να αντιλαμβάνεται κανείς τα πράγματα με υπεργενικευμένο τρόπο (π.χ. ένα πισωγύρισμα ως υποτροπή) Εξήγηση αυτών που συμβαίνουν με ανάληψη της προσωπικής ευθύνης / συμμετοχής (π.χ. «ποιοι είναι οι στόχοι μου και πώς μπορεί εγώ ο ίδιος / η ίδια να μπλοκάρω την επίτευξή τους») Δημιουργία ρεαλιστικών προσδοκιών είτε σε σχέση με την πρόληψη απέναντι σε καταστάσεις που μπορεί να προκαλέσουν κάποιο πισωγύρισμα είτε σε σχέση με την αποφυγή άλλων καταστάσεων με την προσδοκία ενός υπερβολικού «κινδύνου» 29
Περαιτέρω δεξιότητες κατά την τελική φάση της συμβουλευτικής Ικανότητα συμβουλευόμενου για αυτοβοήθεια Δημιουργία διαλόγου με τον εαυτό: Εσωτερικός έπαινος / ενίσχυση για προσωπική ενθάρρυνση (π.χ. «Μπράβο», «Καλά τα κατάφερες») Εσωτερικός διάλογος για ενδυνάμωση (π.χ. «Μία δυσκολία είναι / μία αστοχία έκανες, μην πανικοβάλλεσαι απλώς διατήρησε την ψυχραιμία σου και επανέκαμψε») Εσωτερικός διάλογος για αντιμετώπιση «πειρασμών» (π.χ. «Προσοχή! Εδώ υπάρχει κίνδυνος να κάνεις πισωγύρισμα», «Σταμάτα, σκέψου, ηρέμησε», «Τα οφέλη που θα έχεις αν αντισταθείς θα είναι περισσότερα από το κόστος») 30
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Το μοντέλο τριών σταδίων στη συμβουλευτική διατρέχει όλες τις ευρύτερες θεωρητικές προσεγγίσεις και προσφέρει ευρείες δυνατότητες εφαρμογής σε διαφορετικά πλαίσια. Προϋποθέτει ειδικές δεξιότητες εκ μέρους του συμβούλου, οι οποίες ενέχουν ιδιαίτερη σημασία όσον αφορά το πρώτο στάδιο της δόμησης της συμβουλευτικής σχέσης. Κατά την έναρξη της συμβουλευτικής, ο σύμβουλος καλείται να εφαρμόσει ποικίλες τεχνικές μεταξύ των οποίων, τις τεχνικές της παρατήρησης και της περίληψης. Κατά τη φάση της λήξης της συμβουλευτικής, περαιτέρω δεξιότητες συναισθημάτων και δεξιότητες του νου χρειάζεται να αποτελέσουν αντικείμενο επεξεργασίας. 31