CYPRUS CENTRE Έ κ θ ε σ η 2/2008-G Ιστορική Παιδεία στη Διαιρεμένη Κύπρο: Μια Σύγκριση Ελληνοκυπριακών και Τουρκοκυπριακών Σχολικών Βιβλίων Ιστορίας της Κύπρου Γιάννης Παπαδάκης
Ο Γιάννης Παπαδάκης είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Τμήμα Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Κύπρου. Είναι συγγραφέας του βιβλίου Echoes from the Dead Zone: Across the Cyprus Divide (I.B.Tauris, 2005) το οποίο κυκλοφορεί στα ελληνικά ως Η Ηχώ της Νεκρής Ζώνης: Οδοιπορικό στη Διαιρεμένη Κύπρο (Scripta, 2009). Έχει επιμεληθεί το Divided Cyprus: Modernity, History and an Island in Conflict (Indiana University Press, 2006) μαζί με τους Gisela Welz και Νίκο Περιστιάνη, και το ειδικό αφιέρωμα για την Κύπρο του περιοδικού Postcolonial Studies (2006). Η εργασία αυτή εκπονήθηκε κατά τη διάρκεια της εργασίας του στο PRIO Cyprus Center την περίοδο 2005-6 ως ερευνητικός συντονιστής για θέματα ιστορικής παιδείας.
ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΗ ΔΙΑΙΡΕΜΕΝΗ ΚΥΠΡΟ: Μια Σύγκριση των Ελληνοκυπριακών και Τουρκοκυπριακών Σχολικών Βιβλίων για την «Ιστορία της Κύπρου» ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ Έκθεση PRIO 2/2008
IInstitutt for fredforskning International Peace Research Institute, Oslo (PRIO) Hausmanns gate 7, NO-0186 OSLO, Νορβηγία Τηλ. +47 22 54 77 00 Φαξ +47 22 54 77 01 Email: info@prio.no Διαδίκτυο: www.prio.no Το PRIO ενθαρρύνει τους ερευνητές και τους συνεργάτες του να δημοσιεύουν τις εργασίες τους σε επιστημονικά περιοδικά και βιβλία, όπως και στη σειρά εκθέσεων, ανακοινώσεων και ενημερωτικών δελτίων του Ινστιτούτου. Κατά την ετοιμασία των δημοσιεύσεων αυτών, το Ινστιτούτο ασκεί ένα βασικό ποιοτικό έλεγχο, αλλά το PRIO δεν υιοθετεί οποιαδήποτε άποψη γύρω από πολιτικά θέματα. Ενθαρρύνουμε τους ερευνητές να συμμετέχουν ενεργά σε δημόσιες συζητήσεις και τους δίνουμε πλήρη ελευθερία έκφρασης της άποψης τους. Επομένως, η ευθύνη και η αναγνώριση για τις υποθέσεις εργασίας, τις θεωρίες, τα ευρήματα και τις απόψεις που εκφράζονται στις εκδόσεις μας ανήκουν στους συγγραφείς. Απέκδυση ευθυνών: Η αρχική έκδοση της έκθεσης είχε συνταχθεί στα αγγλικά. International Peace Research Institute, Oslo (PRIO), 2009 Το παρόν έργο προστατεύεται από τον νόμο. Απαγορεύεται η ολική ή μερική αναπαραγωγή, μηχανική αποθήκευση, ή καθʼ οιονδήποτε τρόπο ή μέσο χρήση του χωρίς τη γραπτή άδεια του Ινστιτούτου Ερευνών για την Ειρήνη, Όσλο (PRIO). ISBN 978-82-7288-274-6 Σχεδιασμός εξωφύλλου: Hilde Sørby, Bardus Design Φωτογραφίες: Γιάννης Παπαδάκης
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... III ΠΡΟΛΟΓΟΣ... IV ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 1 ΕΛΛΗΝΟΚΥΠΡΙΑΚΑ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΟΚΥΠΡΙΑΚΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ: ΑΝΤΑΝΑΚΛΑΣΕΙΣ ΕΘΝΟΤΙΚΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ... 5 ΤΑ ΕΛΛΗΝΟΚΥΠΡΙΑΚΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ... 5 ΤΑ ΤΟΥΡΚΟΚΥΠΡΙΑΚΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ... 13 ΤΑ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥΡΚΟΚΥΠΡΙΑΚΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ: ΑΛΛΑΓΗ ΠΡΟΤΥΠΟΥ;... 19 ΜΝΗΜΗ, ΑΦΗΓΗΣΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ... 29 ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ... 33
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ηαποστολή του PRIO είναι να συνεισφέρει στον ενημερωμένο διάλογο για σημαντικές πτυχές μιας ενδεχόμενης διευθέτησης του Κυπριακού. Ευελπιστούμε να το επιτύχουμε μέσω της παροχής πληροφόρησης, προσφέροντας νέες αναλύσεις και διευκολύνοντας τον διάλογο. Το PRIO Cyprus Centre επιθυμεί να προσφέρει ώθηση στην ερευνητική συνεργασία και τον δημόσιο διάλογο μεταξύ Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων, όπως και εντός εκάστης των κοινοτήτων, αλλά και σε διεθνές επίπεδο. Το PRIO βρίσκεται στην ευχάριστη θέση να παρουσιάσει την Έκθεση PRIO 2/2008 που σύγγραψε ο Γιάννης Παπαδάκης, ο συγγραφέας του βιβλίου Η Ηχώ της Νεκρής Ζώνης: Οδοιπορικό στη Διαιρεμένη Κύπρο (Αθήνα, Scripta 2009) 1. Ο συγγραφέας μελέτησε τόσο ελληνοκυπριακά όσο και τουρκοκυπριακά σχολικά βιβλία ιστορίας και συζήτησε με εκπαιδευτικούς του μαθήματος της ιστορίας και από τις δύο κοινότητες της νήσου κατά την έρευνά του. Οι συγκρίσεις του είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες τόσο από ακαδημαϊκής όσο και πολιτικής άποψης. Καθώς διαφαίνεται για μια ακόμη φορά η δυνατότητα επίλυσης του Κυπριακού, ή τουλάχιστον υπάρχει μια σοβαρή πιθανότητα, υπάρχουν μια σειρά από προκλήσεις προς την ειρηνική συνύπαρξη που χρήζουν προσοχής και δημόσιου διαλόγου. Θα πρέπει να εξεταστεί με σοβαρότητα η κουλτούρα της εκπαίδευσης και μια εκπαιδευτική μεταρρύθμιση μπορεί να διαδραματίσει θεμελιώδη ρόλο στον τρόπο που η Κύπρος προσεγγίζει την παγκοσμιοποίηση, όπως και τις διμερείς σχέσεις των δύο κοινοτήτων στη νήσο. Το μάθημα της ιστορίας θα επιδράσει στο πως οι επόμενες γενεές της Κύπρου θα αντιλαμβάνονται τους εαυτούς τους και τις σχέσεις τους με άλλους στις δεκαετίες που θα ακολουθήσουν. Η έκθεση αυτή είναι η έβδομη από την αρχή της λειτουργίας του PRIO Cyprus Centre το 2005, αλλά η πρώτη που εξετάζει την παιδεία και το πώς διδάσκεται η ιστορία στις δύο πλευρές της Κύπρου. Η έκθεση ακολουθεί την παραδοσιακή μας προσέγγιση κριτικής εξέτασης και συγκριτικής ανάλυσης ενός θέματος που αφορά τις κοινότητες της Κύπρου. Το προσχέδιο αυτής της έκθεσης πέρασε μέσα από μια εκτεταμένη διαδικασία αξιολόγησης ώστε να διασφαλιστεί ότι ανταποκρίνεται στα ύψιστα αντικειμενικά και ακαδημαϊκά πρότυπα. Ωστόσο, όπως πάντα, οι απόψεις που εκφράζονται στην Έκθεση του PRIO ανήκουν αποκλειστικά στον συγγραφέα. Δεν δεσμεύουν το PRIO ως οργανισμό. STEIN TØNNESSON Διευθυντής International Peace Research Institute, Όσλο (PRIO) 20 Ιουλίου 2008 1 Εκδόθηκε αρχικά ως Echoes from the Dead Zone: Across the Cyprus Divide (London, IBTauris 2005)
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 2 Ανάλογα με το κοινωνικοϊστορικό πλαίσιο, οι στόχοι του μαθήματος της ιστορίας μπορούν να είναι: η καλλιέργεια της εθνικής ταυτότητας ή η προώθηση ηθικών και πολιτικών θέσεων, η διερεύνηση της ετερότητας, η δημιουργία ενσυναίσθησης, η παρουσίαση διαφορετικών οπτικών, η ιστορική ανάλυση και έρευνά, ή η καλλιέργεια κριτικής σκέψης 3. Σε πολλές κοινωνίες ωστόσο, ιδίως σε αυτές που βιώνουν εθνοτικές συγκρούσεις, η ιστορία συχνά χρησιμοποιείται για την προώθηση αφηγήσεων που επικεντρώνονται στις δοκιμασίες του έθνους και προάγουν τη νομιμοποίηση των πολιτικών του επιδιώξεων. Ο οδύνη των άλλων αποσιωπείται, η ιστορική τους ύπαρξη αμφισβητείται και οι κοινωνικοπολιτισμικές αλληλοεπιδράσεις παραγνωρίζονται. Έτσι ακριβώς παρουσιαζόταν η «Ιστορία της Κύπρου» στα σχολικά βιβλία της ιστορίας των δυο μεγαλύτερων κοινοτήτων στην Κύπρο. Το 2004 όμως υιοθετήθηκε μια νέα προσέγγιση στο μάθημα της ιστορίας από το νεοεκλεγέν αριστερό τουρκοκυπριακό κόμμα (CTP), μια προσέγγιση που (όπως υποστηρίζει) στοχεύει στην ανάπτυξη μια ειρηνικής κουλτούρας με την ανάδειξη πολιτισμικών αλληλοεπιδράσεων και επιπλέον εξετάζει θέματα εσωτερικών διαχωρισμών και ασυνέχειας. Πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα εξέλιξη τόσο για θεωρητικούς όσο και πολιτικούς λόγους. Πώς γράφεται μια ιστορία που περιλαμβάνει εσωτερικές συγκρούσεις; Και ειδικά, μια ιστορία που θα καταδείκνυε τη βία, στο εσωτερικό κάθε μιας από τις δύο πλευρές σε αντίθεση με τις καθιερωμένες προσεγγίσεις που παρουσιάζουν μονολιθικές κατασκευές του Εμείς και οι Άλλοι, όπου οι Άλλοι είναι πάντα οι αποκλειστικοί θύτες; Ποια γεγονότα, ποιες περίοδοι, αρχές και προοπτικές αναδεικνύονται τώρα, ενώ στις προαναφερθείσες προσεγγίσεις, παραγνωρίζονταν; Μπορεί η ιστορία να έχει νόημα όταν ειδωθεί από την οπτική όχι ενός αλλά περισσοτέρων πρωταγωνιστών; Η καθιερωμένη εθνικιστική ιστορική αφήγηση παρουσιάζει το έθνος ως ομοιογενή αρχέγονη οντότητα, ενώ, η νέα τουρκοκυπριακή προσέγγιση αποδίδει την εμφάνιση της εθνικής ταυτότητας στην Κύπρο κατά τον 19ο και 20ό αιώνα, ακολουθώντας μια θεωρητική προσέγγιση κοινωνικής κατασκευής (social construction). 4 Αυτό το ιστορικό 2 Προηγήθηκε μια συντομότερη δημοσίευση αυτής της μελέτης ως Narrative, Memory and History Education in Divided Cyprus: A Comparison of History Books on the ʻHistory of Cyprus,ʼ History and Memory, 20, no. 2, 2008: 128-148. 3 Για εκτενείς αναλύσεις των μεθόδων και στόχων του μαθήματος της ιστορίας βλ.: Keith Barton and Linda Levstik, Teaching History for the Common Good (New Jersey, 2004), Peter Seixas, ed., Theorizing Historical Consciousness (Toronto, 2004), Peter Sterns, Peter Seixas and Sam Wineburg, eds., Knowing, Teaching and Learning History: National and International Perspectives (New York, 2000). 4 Για μια αναλυτική συζήτηση των αρχεγονικών (primordialist) και κοινωνικο-κατασκευαστικών (social-constructivist) μοντέλων βλέπε Anthony Smith, The Nation in History: Historiographical Debates about Ethnicity and Nationalism (Hanover, 2000).
2 Το Μάθημα της Ιστορίας στη Διαιρεμένη Κύπρο μοντέλο έχει ενδιαφέρουσες επιπτώσεις στις αντιλήψεις περί μνήμης και τραύματος, απόδοσης ευθυνών και εκδίκησης, όπως και την παραχώρηση της δυνατότητας επιλογής πολιτικής ταυτότητας στο παρόν. Αντίθετα, το καθιερωμένο μοντέλο του μαθήματος της ιστορίας που χρησιμοποιείτο και στις δύο πλευρές της Κύπρου υιοθετούσε αυτό που αποκαλείται «δημιουργία ταυτότητας» (identification stance), δηλαδή «ιστορίες των εθνικών καταβολών και ιστορικών κομβικών σημείων [που] μπορούν να αξιοποιηθούν για τη δημιουργία ενός αισθήματος συμμετοχής και ταύτισης με μια ομάδα, όπως και ιστορικών κοινωνικών επιτευγμάτων [που] μπορούν να αξιοποιηθούν για να νομιμοποιήσουν τωρινές κοινωνικές ομαδοποιήσεις ή πολιτικές επιδιώξεις». 5 Αυτό επιτυγχάνεται μέσω της χρήσης της αφηγηματικής φόρμας όπου ένας χαρακτήρας, το έθνος, είναι παρών από την αρχή ως το τέλος ως πρωταγωνιστής της ιστορίας, με τα δεινά ή τα επιτεύγματα του οποίου, οι μαθητές καλούνται να ταυτιστούν. Η ιστορία παρουσιάζεται ως μια μεγαλοπρεπής αφήγηση εθνικών επιτευγμάτων και αγώνων, με την εθνική κοινότητα να προκύπτει ως μόνη δυνατή επιλογή πολιτικής ταύτισης. Όπως θα επιχειρηματολογήσω εκτενέστερα στα συμπεράσματα, αυτή η προσέγγιση αναιρεί τη θεμελιώδη (ιστορικά) διάκριση μεταξύ του παρελθόντος και του παρόντος και δεν επιτρέπει την επιλογή του πολιτικού συνόλου, στο οποίο θα επιθυμούσε κάποιος να ανήκει στο παρόν. 6 Η πρόσφατη ιστορία της Κύπρου σημαδεύτηκε από πολλαπλές συγκρούσεις και ξένες επεμβάσεις, οι οποίες παρέχουν το κοινωνικο-πολιτικό πλαίσιο εντός του οποίου γράφτηκαν τα υπό εξέταση βιβλία. Μια σύντομη σκιαγράφηση της, ομολογουμένως επίμαχης πρόσφατης πολιτικής ιστορίας της Κύπρου είναι άρα αναγκαία ως υπόβαθρο. Εξίσου αναγκαίο είναι παρουσιάσω τους μεθοδολογικούς περιορισμούς της μελέτης αυτής. Η όλη συζήτηση για την ιστορία της Κύπρου μοιάζει με διάβαση μέσα σε ναρκοπέδιο μιας και τα πλείστα έργα έχουν γραφτεί από Ελληνοκύπριους, Τουρκοκύπριους, Έλληνες, Τούρκους και Βρετανούς συγγραφείς σε περιόδους συγκρούσεων και βίας. Οι περισσότεροι συγγραφείς, κεκαλυμμένα ή απροκάλυπτα, χρησιμοποίησαν την ιστορία για τη νομιμοποίηση των πολιτικών στόχων της δικής τους πλευράς και την απόρριψη των αιτημάτων των άλλων. 7 Το ότι δεν είμαι ιστορικός, αλλά ελληνοκύπριος 5 Barton and Levstik, Teaching History, 45. 6 Barton and Levstik, Teaching History, 49, 62-63. 7 Για γενικές κριτικές αναλύσεις της βρετανικής και ελληνοκυπριακής προσέγγισης στην ιστορία της Κύπρου βλ.: Michael Given, Symbols, Power and the Construction of City-Kingdoms of Archaic and Classical Cyprus (Ph.D. diss., University of Cambridge, 1991), Michael Given, «Star of the Parthenon, Cypriot Melange: Education and Representation in Colonial Cyprus», Journal of Mediterranean Studies 7, no. 1 (1997): 59-82, Yiannis Papadakis, Perceptions of History and Collective Identity: A Study of Contemporary Greek Cypriot and Turkish Cypriot Nationalism (Ph.D. diss., University of Cambridge, 1993), 25-51. Για κριτικές αναλύσεις των ελληνοκυπριακών σχολικών βιβλίων για το μάθημα της ιστορίας της Κύπρου δες: Λώρης Κουλλαπής, «Ιδεολογικοί Προσανατολισμοί της Ελληνοκυπριακής Εκπαίδευσης με Έμφαση στο Μάθημα της Ιστορίας», Σύγχρονα Θέματα, αρ. 68-69-70 (1998-1999): 276-296, Loris Koullapis, «The Subject of History in the Greek Cypriot Educational System: A Subset of the Greek Nation», in Christina Koullouri, ed., Clio in the Balkans: The Politics of History Education (Thessaloniki, 2002), 406-422, ΑΚΤΗ, Έκθεση για τα βιβλία της Ιστορίας και Λογοτεχνίας της Έκτης Δημοτικού σε Σχέση με την Προώθηση της Βίας και του Εθνικισμού (Λευκωσία, 2004). Για κριτικές
Εισαγωγή 3 κοινωνικός ανθρωπολόγος, αποτελεί πρόσθετη δυσκολία. Στη μελέτη αυτή θα χρησιμοποιήσω μια συγκριτική προσέγγιση ως βασικό κριτικό εργαλείο για τη δημιουργία αποοικειοποίησης (defamiliarisation) και θα προσπαθήσω μέσω μιας θεωρητικής συζήτησης να καταδείξω τα δομικά προβλήματα και τους περιορισμούς των ιστορικών αφηγήσεων που παρουσιάζονται στα βιβλία της ιστορίας. Θα επικεντρωθώ δε στις λανθάνουσες ιδεολογικές αρχές (underlying ideological principles) που καθοδηγούν τους τρόπους παρουσίασης της ιστορίας. Για την ανάλυση ιστορικών βιβλίων, χρησιμοποίησα τις κατευθυντήριες γραμμές για έρευνα σε σχολικά βιβλία της UNESCO, που υπογραμμίζει τη σημασία της ποιοτικής ανάλυσης για να «αποκαλυφθούν οι λανθάνουσες παραδοχές». 8 Για το λόγο αυτό, η μελέτη επικεντρώνεται περισσότερο σε βιβλία που παρουσιάζουν ολόκληρη την ιστορία, από «την αρχή ως το τέλος» μιας και αυτό επιτρέπει την εξέταση (ολόκληρης) της αφήγησης, που εν προκειμένω αποτελεί το καίριο αναλυτικό εργαλείο. 9 Οι βασικές αναλυτικές αρχές που υιοθετούνται από το εγχειρίδιο της UNESCO αφορούν στην εξέταση των ακόλουθων: όρων, πλαισίου και ορίων της αναπαράστασης της συλλογικής ταυτότητας τη συνέχεια, τη νομιμοποίηση και τον αποκλεισμό και τους χαρακτήρες/πρωταγωνιστές της ιστορίας. 10 Τους τρεις αιώνες οθωμανικής κυριαρχίας στην Κύπρο διαδέχθηκε η βρετανική αποικιοκρατία το 1878. Στον 20ό αιώνα παρατηρήθηκε η σταδιακή άνοδος του ελληνικού εθνικισμού και, μετέπειτα, του τουρκικού εθνικισμού με τους Ελληνοκύπριους να διεκδικούν την Ένωση με την Ελλάδα, και τους Τουρκοκύπριους να απαιτούν το Τaksim, τη Διχοτόμηση της Κύπρου. Από το 1955 ιδρύθηκε η ένοπλη οργάνωση ΕΟΚΑ [Εθνική Οργάνωση Κυπρίων Αγωνιστών] η οποία και ηγήθηκε του αγώνα των Ελληνοκυπρίων, ενώ το 1958 οι Τουρκοκύπριοι δημιούργησαν τη δική τους ένοπλη οργάνωση, την ΤΜΤ [Τουρκική Αντιστασιακή Οργάνωση]. Το 1960, η Κύπρος ανακηρύχτηκε ανεξάρτητο κράτος, η Κυπριακή Δημοκρατία (ο πληθυσμός της οποίας ήταν κατά 80% Ελληνοκύπριοι και 18% Τουρκοκύπριοι), αποτέλεσμα που ματαίωσε την επίτευξη των πολιτικών επιδιώξεων και των δύο κοινοτήτων. Και οι δύο εθνοτικές ομάδες συνέχισαν να επιδιώκουν τους διαφορετικούς τους στόχους και το 1963 ξέσπασαν διακοινοτικές συγκρούσεις. Αυτές συνεχίστηκαν κατά περιόδους μέχρι το 1967, με τους αναλύσεις της τουρκοκυπριακής προσέγγισης στην ιστορία και τα σχολικά βιβλία δες, Niyαzi Kizilyurek «National Memory and Turkish Cypriot Textbooks», in Christina Koullouri, ed., Clio in the Balkans: The Politics of History Education (Thessaloniki, 2002), 431-442, POST, Pilot Application for the History and Literature Books of the 5th Grade of the Elementary School (Nicosia, 2004), POST, Textual and Visual Analyses of Lower Secondary School History Textbooks: Comparative Analysis of the Old and the New Textbooks (Nicosia, 2007). 8 Falk Pingel, UNESCO Guidebook on Textbook Research and Textbook Revision (Hannover, 1999), 45. 9 Εδώ εξετάζονται τα σημαντικότερα τουρκοκυπριακά σχολικά βιβλία ιστορίας της Κύπρου που ήταν σε χρήση μέχρι το 2006, το τέλος της περιόδου που καλύπτει η παρούσα μελέτη. Τα σημαντικότερα ελληνοκυπριακά σχολικά βιβλία είναι αυτό της 5ης και 6ης τάξης της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης που απευθύνεται σε ενδεκάχρονους και δωδεκάχρονους μαθητές, και το βιβλίο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης για το γυμνάσιο. Αυτό το βιβλίο αποτελεί περίληψη όλων των βιβλίων της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης που καλύπτουν συγκεκριμένες περιόδους: Κουλλαπής, «Ιδεολογικοί Προσανατολισμοί», 281. 10 Pingel, UNESCO Guidebook, 24, 26, 27, 47.
4 Το Μάθημα της Ιστορίας στη Διαιρεμένη Κύπρο Τουρκοκύπριους να επωμίζονται το μεγαλύτερο κόστος σε απώλειες ζωών, και με το ένα πέμπτο του πληθυσμού τους να εκτοπίζεται. Με την άνοδο στην εξουσία της χούντας στην Ελλάδα, η ελληνοκυπριακή ηγεσία εγκατέλειψε σταδιακά τον στόχο για Ένωση με την Ελλάδα και επιδίωξε να περιφρουρήσει την ανεξαρτησία της Κύπρου εν μέσω προσπαθειών της Αθήνας να υπαγορεύσει πολιτικές στην Κύπρο, και επικεντρώθηκε στην επίλυση του δια-κοινοτικού προβλήματος. Η ένοπλη αντιπαράθεση Τουρκοκυπρίων και Ελληνοκυπρίων τερματίστηκε μετά το 1967, ξεκίνησε όμως μια νέα σύγκρουση, αναμεταξύ των Ελληνοκυπρίων. Με τη στήριξη της ελληνικής χούντας, μια μικρή ομάδα ακροδεξιών εξτρεμιστών επʼ ονόματι ΕΟΚΑ Β διενήργησε πραξικόπημα το 1974 κατά του προέδρου της νήσου, Αρχιεπισκόπου Μακαρίου με σκοπό να φέρει την Ένωση. Αυτό προκάλεσε την στρατιωτική επίθεση της Τουρκίας που διαίρεσε τη νήσο, και επέφερε τον εκτοπισμό των περισσοτέρων Ελληνοκυπρίων στη νότια πλευρά και των Τουρκοκυπρίων στη βόρεια. Οι απώλειες των Ελληνοκυπρίων ήταν πολύ μεγαλύτερες όσον αφορά τους νεκρούς, τους αγνοουμένους και τα άλλα κοινωνικά τραύματα του πολέμου και του εκτοπισμού, με σχεδόν το ένα τρίτο των 600.000 χιλιάδων Ελληνοκυπρίων να εκτοπίζεται στα νότια. Περίπου 45 χιλιάδες Τουρκοκύπριοι εκτοπίστηκαν στην αντίθετη κατεύθυνση. Το 1983, οι τουρκοκυπριακές αρχές ανακήρυξαν μονομερώς το δικό τους κράτος, την Τουρκική Δημοκρατία της Βορείου Κύπρου (ΤΔΒΚ), η οποία έκτοτε δεν αναγνωρίζεται διεθνώς με εξαίρεση την Τουρκία. Για μεγάλο μέρος του 20ού αιώνα διαδραματίστηκε μια ακόμη έντονη σύγκρουση εντός εκάστης των κοινοτήτων, μεταξύ της Δεξιάς και της Αριστεράς, με το δικό της ιστορικό βίας ιδίως κατά της Αριστεράς.
Κεφάλαιο 1 ΕΛΛΗΝΟΚΥΠΡΙΑΚΑ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΟΚΥΠΡΙΑΚΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ: ΑΝΤΑΝΑΚΛΑΣΕΙΣ ΕΘΝΟΤΙΚΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ Παρά τους αντικρουόμενους πολιτικούς τους στόχους, οι δύο εθνικισμοί που ανέκυψαν στην Κύπρο είχαν κοινή μορφή, αυτήν του εθνοτικού εθνικισμού 11 που υπογραμμίζει την κοινή ιστορία, καταγωγή, γλώσσα, κουλτούρα και θρησκεία με τους λαούς των «μητέρων πατρίδων», Τουρκίας και Ελλάδας. Οι Ελληνοκύπριοι και οι Τουρκοκύπριοι διδάσκονταν την ιστορία της Ελλάδας ή της Τουρκίας αντίστοιχα, ενώ η ιστορία της Κύπρου εισήχθη πρόσφατα με πολύ λιγότερο χρόνο διδασκαλίας. 12 Στην ελληνοκυπριακή πλευρά, η ιστορία της Κύπρου παρουσιαζόταν ως προέκταση της ιστορίας της Ελλάδας, και στην τουρκοκυπριακή πλευρά ως προέκταση της ιστορίας της Τουρκίας. 13 Τα Ελληνοκυπριακά Σχολικά Βιβλία Το γενικότερο πλαίσιο και οι βασικές αρχές των ελληνοκυπριακών σχολικών βιβλίων προέρχονται από το κυρίαρχο πρότυπο της ιστορίας της Ελλάδας. Η κυρίαρχη αφήγηση της ιστορίας της Ελλάδας χωρίζεται σε τρεις βασικές περιόδους: την αρχαία Ελλάδα, τη μεσαιωνική Ελλάδα (την «ένδοξη Βυζαντινή Αυτοκρατορία») και τη σύγχρονη Ελλάδα (τη δημιουργία του ελληνικού κράτους κατά τον 19ο και 20ό αιώνα). Ιδιαίτερη έμφαση προσδίδεται στην αρχαία Ελλάδα ως αρχή της ιστορίας, την οποία διαδέχονται «ξένες κυριαρχίες» μέχρι την άνοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (που θεωρείται ως ένδοξη «ελληνική» αυτοκρατορία) και στο τέλος την απελευθέρωση από τον «τουρκικό ζυγό». 14 Ο «Ελληνισμός» είναι η υπερβατική, υπεριστορική κατηγορία που διέπει αυτήν την ιστορική πραγματεία, η οποία υποστηρίζει την ιστορική συνέ- 11 Anthony Smith, National Identity (London, 1991). 12 Βλέπε Κουλλαπής, Ιδεολογικοί Προσανατολισμοί ; Και Kizilyrek, National Memory. 13 Βλέπε Koullapis, The Subject of History ; και Kizilyrek, National Memory. 14 Για αναλυτική κριτική συζήτηση των ελληνικών σχολικών βιβλίων για το μάθημα της ιστορίας βλέπε Άννα Φραγκουδάκη και Θάλεια Δραγώνα, επιμ., «Τι είναι η Πατρίδα μας;» Εθνοκεντρισμός στην Εκπαίδευση (Αθήνα 1997). Για κριτική συγκριτική ανάλυση ελληνικών και τουρκικών σχολικών βιβλίων βλέπε: Ηρακλής Μήλλας, Εικόνες Ελλήνων και Τούρκων: Σχολικά Βιβλία, Ιστοριογραφία, Λογοτεχνία και Εθνικά Στερεότυπα (Αθήνα, 2001), Loris Koullapis, The Presentation of the Period 1071-1923 in Greek and Turkish Textbooks Between 1950-2000, International Textbook Research 24, no. 3 (2002): 279-304.
6 Το Μάθημα της Ιστορίας στη Διαιρεμένη Κύπρο χεια του Ελληνισμού από την αρχαία ως τη σύγχρονη περίοδο. Βάσει αυτής της ιστορικής αφήγησης οι Τούρκοι εμφανίζονται ως ο βάρβαρος και υπέρτατος εχθρός του Ελληνισμού. Αυτό αποτυπώνεται ξεκάθαρα στο εξώφυλλο του ελληνικού βιβλίου (Εικόνα 1) για το μάθημα της ιστορίας στη δημοτική εκπαίδευση. Παρουσιάζει ομάδα Ελλήνων αγωνιστών με φόντο Τούρκους που κρατούν αιχμάλωτους Έλληνες, με τους Τούρκους να υψώνουν τα σπαθιά τους, έτοιμοι να τους αποκεφαλίσουν. Εικόνα 1. Πηγή: ΟΕΔΒ, Στα Νεότερα Χρόνια Ιστορία Στʼ Δημοτικού (Αθήνα) εξώφυλλο «Η Κύπρος είναι και ήταν ελληνική και μόνο ελληνική» είναι το μήνυμα που δίνει το εξώφυλλο του βασικού ελληνοκυπριακού σχολικού βιβλίου για το μάθημα της ιστορίας στη δημοτική εκπαίδευση που παρουσιάζει σειρά αρχαίων στηλών (Εικόνα 2) όσον αφορά το λαό της: «Οι Κύπριοι ήταν και είναι Χριστιανοί Ορθόδοξοι». 15 Το βιβλίο αυτό πραγματεύεται τη Ρωμαϊκή περίοδο μέχρι το παρόν, και παρουσιάζει έτσι την 15 Ανδρέας Πολυδώρου, Ιστορία της Κύπρου (Λευκωσία, 1991), 58. Το γεγονός ότι η φωτογραφία στο εξώφυλλο παρουσιάζει ρωμαϊκές στήλες (όπως το βιβλίο αναφέρει στο εσωτερικό) αποτελεί κάτι που οι μαθητές του δημοτικού σχολείου μάλλον δεν αντιλαμβάνονται μιας και οι αρχαίες στήλες είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με αρχαία ελληνικά μνημεία. Για πιο λεπτομερείς κριτικές αυτού του βιβλίου που επιβεβαιώνουν τα ευρήματα που παρουσιάζονται στο παρόν έργο, βλέπε: ΑΚΤΗ, Έκθεση για τα βιβλία της Ιστορίας Καλυψώ Χαραλάμπους και Έλενα Μίχη, Ο Εθνικός Εαυτός και ο Εθνικός Άλλος στο Εγχειρίδιο Ιστορίας Ανδρέα Πολυδώρου, αδημοσίευτη μελέτη στο πλαίσιο μεταπτυχιακού, Τμήμα Επιστημών της Αγωγής, Πανεπιστήμιο Κύπρου (Λευκωσία, 2006). Σημειώνω ότι όλες οι μεταφράσεις, όπου αυτές χρειάστηκαν, είναι δικές μου.
Ελληνοκυπριακά και Τουρκοκυπριακά Σχολικά βιβλία: Αντανακλάσεις Εθνοτικού Εθνικισμού 7 πληρέστερη αφήγηση ολόκληρης της ιστορίας της Κύπρου στα δημοτικά σχολεία. 16 Από την αρχή, εντάσσει την ιστορία της Κύπρου στην ιστορία της Ελλάδας με τα πρώτα δύο μέρη να τιτλοφορούνται «Η Κατάκτηση της Ελλάδας από τους Ρωμαίους» και ακολούθως «Η Κατάκτηση της Κύπρου από τους Ρωμαίους». Αυτό όπως και τα άλλα ελληνοκυπριακά σχολικά βιβλία που εξετάζω, ακολουθούν το διαχωρισμό της ιστορίας σε περιόδους, όπως καθιερώθηκε στην αφήγηση της ιστορίας της Ελλάδας, παρουσιάζοντας την ιστορία «εκ των άνωθεν» ως μια διαδοχή ηγεμονιών με τη συνθετική κατάληξη κρατία που υποδηλεί καταπίεση και χρησιμοποιείται για όλους πλην των (αρχαίων) Ελλήνων ή Βυζαντινών, όπως Φραγκοκρατία, Ενετοκρατία, Τουρκοκρατία, Αγγλοκρατία. Σε όλα τα βιβλία, ο «Κυπριακός Ελληνισμός» είναι ο κεντρικός χαρακτήρας και πρωταγωνιστής της ιστορίας από την αρχή μέχρι το τέλος. Εικόνα 2. Πηγή: Ανδρέας Πολυδώρου, Ιστορία της Κύπρου (Λευκωσία, 1991), εξώφυλλο. Όλα τα βιβλία χρησιμοποιούν τον όρο Κύπριοι ως ισοδύναμο του όρου Έλληνες, συχνά εντός της ίδιας πρότασης ή παραγράφου. Όπως ο Κουλλαπής ορθά επισημαίνει, «η πρακτική αυτή υποβάλλει στην ιστορική συνείδηση των Ελληνοκυπρίων την πεποίθηση ότι από τον καιρό των Μυκηναίων μέχρι σήμερα, δεν υπήρξαν ποτέ οποιεσδήποτε άλλες αυτόχθονες πληθυσμιακές ομάδες εκτός από τους Έλληνες ή, 16 Οι παλαιότερες περίοδοι διδάσκονται στις προηγούμενες τάξεις του δημοτικού σχολείου.
8 Το Μάθημα της Ιστορίας στη Διαιρεμένη Κύπρο στην καλύτερη περίπτωση, η παρουσία των όποιων Άλλων ήταν και είναι παρασιτική». 17 Όπως αναφέρει ένα βιβλίο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στον πρόλογο: «Πολλοί κατά καιρούς πέρασαν από την Κύπρο ή την κατάκτησαν Οι κάτοικοί όμως διαφύλαξαν τον ελληνικό χαρακτήρα που δημιουργήθηκε από τότε που οι Μυκηναίοι εγκαταστάθηκαν στο νησί». 18 Αυτή η «θέση περί εξελληνισμού» που αναπαράγεται σε όλα τα σχετικά σχολικά βιβλία, υπήρξε αντικείμενο κριτικής, κυρίως από ακαδημαϊκούς εκτός Κύπρου. 19 Σύμφωνα με τη λογική αυτού του μοντέλου, άλλοι, οι Τουρκοκύπριοι για παράδειγμα, δεν ανήκουν και ούτε έχουν το δικαίωμα (ιστορικά ομιλώντας) να ζουν στην Κύπρο εξ ου και η κατηγορία «Κύπριοι» χρησιμοποιείται με τρόπο που τους αποκλείει. Όπως επισήμανε το πιο πάνω παράθεμα, η άφιξη των Μυκηναίων θεωρείται το πιο σημαντικό ιστορικό γεγονός που σφράγισε τον χαρακτήρα της Κύπρου ως αποκλειστικά ελληνικό. Εικόνα 3. Πηγή: ΥΑΠ, Ιστορία της Κύπρου Γυμνάσιο (Λευκωσία, 2005), σελ. 105 17 Κουλλαπής, Ιδεολογικοί Προσανατολισμοί, 283. Όπως επίσης επιχειρηματολογεί ο Κουλλαπής, η πρακτική αυτή εφαρμοζόταν σε όλα τα βιβλία του μαθήματος της ιστορίας. Για παραδείγματα αυτής της πρακτικής, βλέπε Πολυδώρου, Ιστορία της Κύπρου, 91, 107, 108, 110. 18 ΥΑΠ (Υπηρεσία Ανάπτυξης Προγραμμάτων), Ιστορία της Κύπρου, Νεολιθική Ρωμαϊκή (Λευκωσία, 2005), 2. 19 Για μια γενική επισκόπηση αυτής της κριτικής βλέπε Natasha Leriou, Constructing an Archaeological Narrative: The Hellenisation of Cyprus, Stanford Journal of Archaeology, 1 (2002):1-32.
Ελληνοκυπριακά και Τουρκοκυπριακά Σχολικά βιβλία: Αντανακλάσεις Εθνοτικού Εθνικισμού 9 Σύμφωνα με τη λογική του εθνοτικού εθνικισμού, όπως παρουσιάζονται οι Βυζαντινοί ως Έλληνες, έτσι ακριβώς παρουσιάζονται και οι Οθωμανοί ως Τούρκοι, με το βιβλίο της δημοτικής εκπαίδευσης να περιλαμβάνει κεφάλαιο για την «Κατάκτηση της Λευκωσίας από τους Τούρκους» που ξεκινά ως εξής: «Ήταν φανερό πως κάποια μέρα θα ʼβαζαν χέρι οι Τούρκοι στο γλυκό νησί την ωραία Κύπρο. Έτσι που πήρε και άπλωσε το κράτος του Σουλτάνου, η μικρή Κύπρος έμοιαζε σαν αδύναμο ποντίκι στα νύχια άγριου λιονταριού». 20 Αυτό αντανακλά το πνεύμα με το οποίο αντιμετωπίζονται οι Τούρκοι, που ως λαός παρουσιάζονται ως επεκτατικός και θηριώδης. Η οθωμανική περίοδος περιγράφεται αποκλειστικά με μελανά χρώματα σε αυτό και τα άλλα σχολικά βιβλία: «Ως τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η Κύπρος ακολούθησε την τύχη του υπόλοιπου Ελληνισμού για 300 χρόνια: ταπεινώσεις, εξευτελισμοί, καταπίεση». 21 Στα βιβλία περιλαμβάνονται λεπτομερείς περιγραφές και απεικονίσεις βασανιστηρίων ή σφαγών σε πολυάριθμες σελίδες, όπως αυτή που παρουσιάζει έναν «Τούρκο» να παλουκώνει έναν «Έλληνα» (Εικόνα 3). Το βιβλίο της δημοτικής εκπαίδευσης ρωτά ακολούθως τους μαθητές: «Τι βασανιστήρια υπέφεραν οι Κύπριοι στα χέρια των Τούρκων;». 22 Αντίθετα, η Βυζαντινή διακυβέρνηση παρουσιάζεται θετικά ως η περίοδος που «άνθησε ο βυζαντινός πολιτισμός». 23 Δεδομένης της συνεχούς χρήσης του όρου «Τούρκος» για τους Τουρκοκύπριους, 24 οι Τουρκοκύπριοι εμφανίζονται ως τμήμα της ευρύτερης ιστορικής κατηγορίας «Τούρκων» που παρουσιάζονται ως ο κατεξοχήν αιμοδιψής, εχθρικός και βάρβαρος λαός. Η δομή της ελληνοκυπριακής αφήγησης παρουσιάζεται συνοπτικά στον Πίνακα 1. Η ιστορία ξεκινά με την άφιξη των «Ελλήνων» στην Κύπρο «Οι Έλληνες (της Κύπρου)» εμφανίζονται ως ο πρωταγωνιστής και ηθικό κέντρο (moral centre) της ιστορίας από την οπτική του οποίου αξιολογούνται τα γεγονότα 25 και ακολουθεί το 1974 ως τραγικό τέλος για τους «Έλληνες της Κύπρου». Όπως επισημαίνει ο White, η χρήση της αφηγηματικής φόρμας προϋποθέτει την έννοια της συνέχειας, και σε αυτήν την περίπτωση, της παρουσίας ενός κεντρικού χαρακτήρα, δηλαδή του (Ελληνικού) έθνους, από την αρχή μέχρι το τέλος της ιστορίας. Η χρήση της αφηγηματικής φόρμας παρουσιάζει την ιστορία ως εξιστόρηση η οποία ηθικολογεί και από την οποία απορρέει το τι δέον γενέσθαι, το οποίο η εθνική κοινότητα οφείλει να ακολουθήσει. Με άλλα λόγια, η αφηγηματική φόρμα παραθέτει ηθοπλαστικές ιστορίες. Όταν μάλιστα η ιστορία παρουσιάζεται με αυτήν τη μορφή, παρουσιάζεται ως απόλυτα αντικειμενική ως εάν τα γεγονότα να μιλούν από μόνα τους. 26 20 Πολυδώρου, Ιστορία της Κύπρου, 69. 21 ΥΑΠ, Ιστορία της Κύπρου, Γυμνάσιο (Λευκωσία, 2005), 92. 22 Πολυδώρου, Ιστορία της Κύπρου, 91. 23 ΥΑΠ, Ιστορία της Κύπρου, Γυμνάσιο, 66. Για τις παρουσιάσεις της βυζαντινής και οθωμανικής περιόδου στα ελληνικά σχολικά βιβλία ως «παράδεισος» και «κόλαση», και αντίστροφα στα τουρκικά σχολικά βιβλία, βλέπε Koullapis, The Presentation of the Period 1071-1923. 24 Με την εξαίρεση σποραδικών αναφορών σε «Τουρκοκυπρίους» στις τελευταίες σελίδες των βιβλίων. 25 Hayden White, The Content of the Form: Narrative Discourse and Historical Representation (Baltimore and London, 1990), 1-25. 26 White, The Content of the Form, 3, 10, 25.
10 Το Μάθημα της Ιστορίας στη Διαιρεμένη Κύπρο Στην περίοδο της διακοινοτικής βίας στη δεκαετία του 1960 γίνεται μόνο συνοπτική αναφορά, και αυτή αποκλειστικά από την ελληνοκυπριακή οπτική. Οι Τουρκοκύπριοι περιγράφονται ως «Τούρκοι στασιαστές» 27 που προέβαιναν σε προκλήσεις και θεωρούνται αποκλειστικά υπαίτιοι για τις συγκρούσεις. Η περίοδος αυτή παρουσιάζεται ως περίοδος στην οποία εκδηλώθηκε επίθεση των «Τούρκων» (Τουρκίας και Τουρκοκυπρίων) κατά των «Ελλήνων», και προβάλλεται ως περίοδος στην οποία υπέφεραν κυρίως οι «Έλληνες» όταν τουρκικά αεροπλάνα «σκόρπισαν την καταστροφή και το θάνατο στον άμαχο πληθυσμό» (εννοώντας τους Ελληνοκυπρίους), 28 έστω κι αν τα δεινά των Τουρκοκυπρίων ήταν από κάθε άποψη πολύ μεγαλύτερα απʼ ό,τι των Ελληνοκυπρίων. 29 Εντούτοις, το βιβλίο της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης περιγράφει στην επόμενη σελίδα την περίοδο 1960-1974 ως ακολούθως: «Από το 1960 που ανακηρύχθηκε η Δημοκρατία ως το 1974, η Κύπρος γνώρισε πρωτοφανή ανάπτυξη σε όλους τους τομείς. Ο πληθυσμός ήταν πλήρως απασχολημένος και η ζωή του διαρκώς καλυτέρευε». 30 Αυτή η αναφορά παραγνωρίζει τις συνθήκες διαβίωσης των Τουρκοκυπρίων, το ένα πέμπτο των οποίων είχε εκτοπιστεί και έζησαν σε συνθήκες φτώχειας, φόβου και απομόνωσης. Για την ίδια περίοδο, η τουρκοκυπριακή ηγεσία (ορθά) παρουσιάζεται να υιοθετεί μια διχοτομική πολιτική, αλλά, με εξαίρεση μια σύντομη αναφορά σε ένα μόνο βιβλίο, 31 η επιμονή των Ελληνοκυπρίων στην Ένωση με την Ελλάδα που εκφράστηκε με το ομόφωνο ψήφισμα της Βουλής υπέρ της Ένωσης το 1967 δεν αναφέρεται. Τα σχολικά βιβλία περιέχουν διάφορα ρατσιστικά στερεότυπα και σε σχέση με άλλες θρησκευτικές ή εθνοτικές ομάδες. «Οι Άραβες ήταν αναγκασμένοι να ακολουθούν τα κοπάδια τους από πρόβατα, καμήλες και άλογα στην αναζήτηση τροφής. Ζούσαν δηλαδή νομαδική ζωή. Έτσι ζουν και σήμερα οι πιο πολλοί». Για τους Μωαμεθανούς αναφέρει πως «τυφλοί από θρησκευτικό φανατισμό, ξεχύνονται σαν αστραπή εναντίον των γειτονικών χωρών». 32 Σύμφωνα με μελέτη βασισμένη στην ανάλυση περιεχομένου, το βιβλίο αυτό περιέχει 100 αρνητικές αναφορές στους «εθνικούς άλλους» (οι πλείστες αφορούν τους Τούρκους) και μόνο δύο αρνητικές αναφορές στον «εθνικό εαυτό», όπως και πέντε θετικές αναφορές σε «εθνικούς άλλους» και 35 στο «εθνικό εαυτό». 33 Για να τονίσει δε την ελληνική υπεροχή, ο συγγραφέας δεν διστάζει να αγνοήσει την ουσιώδη διαφορά μεταξύ θρύλου/μύθου και ιστορίας, τη θεμελιώδη διάκριση στην οποία εδράζεται η επιστήμη της ιστορίας. Σε ένα κεφάλαιο 27 Πολυδώρου, Ιστορία της Κύπρου, 116. 28 Αυτόθι, 116. 29 Για την πιο λεπτομερή συζήτηση της δεκαετίας του 1960 με στατιστικά στοιχεία για τους φονευθέντες, αγνοούμενους και εκτοπισμένους και των δύο κοινοτήτων δες Richard Patrick, Political Geography and the Cyprus Problem (Waterloo, 1976). 30 Πολυδώρου, Ιστορία της Κύπρου, 117. 31 ΥΑΠ, Ιστορία της Κύπρου, Μεσαιωνική-Νεότερη (Λευκωσία, 2005), 285. 32 Πολυδώρου, Ιστορία της Κύπρου, 35, 36. 33 Καλυψώ Χαραλάμπους και Έλενα Μίχη, Ο Εθνικός Εαυτός, 38.
Ελληνοκυπριακά και Τουρκοκυπριακά Σχολικά βιβλία: Αντανακλάσεις Εθνοτικού Εθνικισμού 11 που παρουσιάζει τον Διγενή Ακρίτα, τον θρυλικό φρουρό των βυζαντινών συνόρων, ο συγγραφέας περνάει συνεχώς από τον θρύλο στην ιστορία και από το παρελθόν στο παρόν, παρουσιάζοντας τους θρύλους ως ιστορία για να αναφωνήσει στο τέλος: «Τι κι αν οι ιστορίες αυτές είναι θρύλοι! Τι κι αν ο Διγενής δεν πάτησε ποτέ το πόδι του στην Κύπρο! Ήταν ο καινούριος Ηρακλής των Ελλήνων. Στο πρόσωπό του ενσαρκώνονταν η Παλικαριά και η Αρετή και με τα ατρόμητα παλικάρια του φυλάει τους Έλληνες από κάθε κακό». 34 Για την οθωμανική περίοδο, όλα τα υπό συζήτηση βιβλία αναφέρονται στην πρακτική του «εξισλαμισμού». Στα βιβλία της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης για το μάθημα της μεσαιωνικής/νεότερης ιστορίας, δίδεται ιδιαίτερη σημασία στο θέμα αυτό με αναφορές σε δευτερογενείς πηγές με τίτλους όπως «Η Ελληνική Καταγωγή των Τουρκοκυπρίων» που ισχυρίζονται πως οι Τουρκοκύπριοι είναι κατά κύριο λόγο απόγονοι των εξισλαμισμένων Ελλήνων στην Κύπρο, και πως οι άνθρωποι που μετέφεραν οι οθωμανικές αρχές από την Ανατολία ήταν ελληνικής καταγωγής. 35 Ανεξαρτήτως της ιστορικής έκτασης των προσηλυτισμών και αλλαγής θρησκείας, αυτό αποτελεί ένα ουσιοκρατικό επιχείρημα που βασίζεται στην αρχή της φυλετικής καταγωγής ως καθοριστικής της [στμ: εθνικής] ταυτότητας. Ο δε όρος «φυλή» χρησιμοποιείται άκριτα σε διάφορες περιπτώσεις στα σχολικά βιβλία. 36 Επιπλέον, αυτό το επιχείρημα στερεί στους Τουρκοκύπριους την ταυτότητα τους και συνεπώς τους αρνείται τη δυνατότητα να εγείρουν πολιτικές αξιώσεις μια και δεν υφίστανται ως «υπαρκτή» εθνοτική ομάδα. Το ενδιαφέρον των Ελληνοκυπρίων ιστορικών για την καταγωγή των Τουρκοκυπρίων προέκυψε κατά την πολυτάραχη δεκαετία του 1960 και, αφού επιβεβαιώθηκε η «ελληνική καταγωγή» τους, προτάθηκε όπως «αφομοιωθούν» πίσω στην ελληνοκυπριακή κοινότητα και επίσης πως, δεδομένου ότι ήταν στην πραγματικότητα Έλληνες, τότε η Ένωση με την Ελλάδα θα ήταν απόλυτα θεμιτή. 37 Αντίθετα οι «Έλληνες της Κύπρου» παρουσιάζονται αυταπόδεικτα ως Έλληνες καθʼ όλη την ιστορία και δεν εγείρεται θέμα όσον αφορά την δική τους καταγωγή ή προέλευσή. 38 Δεν αποτελεί όμως έκπληξη πως το ζήτημα αυτό εγείρεται πιεστικά στα τουρκοκυπριακά σχολικά βιβλία. Η Έκθεση της Επιτροπής για την Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση του 2004 που εξέτασε ολόκληρο το ελληνοκυπριακό εκπαιδευτικό σύστημα, επιβεβαιώνει τα βασικότερα ευρήματα που αναφέρονται πιο πάνω, σημειώνοντας δε πως αυτά διέπουν όχι μόνο το μάθημα της ιστορίας αλλά ολόκληρο το εκπαιδευτικό σύστημα. Αυτό περι- 34 Πολυδώρου, Ιστορία της Κύπρου, 42. Για το πάντρεμα μύθου και ιστορίας στα σχολικά βιβλία για το μάθημα της ιστορίας στην Ελλάδα βλέπε Yannis Hamilakis, Learn History! Antiquity, National Narrative, and History in Greek Educational Textbooks, in K.S. Brown and Yannis Hamilakis, eds.., The Usable Past: Greek Metahistories (Oxford, 2003), 39-67. 35 ΥΑΠ, Ιστορία της Κύπρου, Μεσαιωνική- Νεότερη, 154-163. Επίσης βλέπε: Πολυδώρου, Ιστορία της Κύπρου, 101; ΥΑΠ, Ιστορία της Κύπρου, Γυμνάσιο, 98. 36 ΥΑΠ, Ιστορία της Κύπρου, Μεσαιωνική-Νεότερη, 162, 234. 37 Papadakis, Perceptions of History, 34-41. 38 Επί τούτου βλέπε επίσης Κουλλαπής, Ιδεολογικοί Προσανατολισμοί, 284-285.
12 Το Μάθημα της Ιστορίας στη Διαιρεμένη Κύπρο γράφεται ως «ελληνο-εθνοκεντρικό και θρησκευτικό» και σημειώνεται πως «το ιδεολογικοπολιτικό πλαίσιο της σύγχρονης κυπριακής εκπαίδευσης παραμένει ελληνοκυπριακοκεντρικό, στενά εθνοκεντρικό και πολιτισμικά μονολιθικό». 39 Περιστασιακές διακηρύξεις ελληνοκυπρίων επισήμων περί πολυπολιτισμικότητας, κριτικής έρευνας και ενός δημοκρατικού, διαδραστικού εκπαιδευτικού συστήματος απορρίπτονται ως ρητορείες που δεν ακολουθούνται στην πράξη στη εκπαίδευση, ούτε στο γενικότερο «εκπαιδευτικό σύστημα, τη διδακτέα ύλη ή τα βιβλία». 40 Η Σύσταση 2001 (15) του Συμβουλίου της Ευρώπης για τη διδασκαλία της Ιστορίας τον 21ο αιώνα προτείνει την υιοθέτηση των ακολούθων αρχών: «μια διδακτέα ύλη στη διδασκαλία της ιστορίας που να στοχεύει στην εξάλειψη της προκατάληψης και να δίνει έμφαση στις θετικές αλληλοεπιδράσεις μεταξύ διαφόρων χωρών να αναπτύσσει τον σεβασμό σε κάθε είδος διαφορετικότητας να είναι αποφασιστικός παράγοντας στη συμφιλίωση, αναγνώριση, κατανόηση και αμοιβαία εμπιστοσύνη μεταξύ των λαών να αναλύει κριτικά και υπεύθυνα με ανοικτή συζήτηση βασισμένη σε πολυπρισματική θεώρηση, ιδιαίτερα σε αμφιλεγόμενα και ευαίσθητα ζητήματα δεν πρέπει να είναι εργαλείο ιδεολογικής χειραγώγησης, προπαγάνδας ή να χρησιμοποιείται για να προάγει ξενοφοβικές, ρατσιστικές ή αντισημιτικές ιδέες». Αν και η Κυπριακή Δημοκρατία υιοθέτησε τη σύσταση αυτή, τα σημερινά βιβλία για το μάθημα της ιστορίας αντί να υιοθετούν αυτές τις αρχές, τις αντιστρατεύονται. Μετά το 1974, η επανένωση της Κύπρου και η εκδίωξη των Τούρκων εποίκων και μεταναστών από τον βορρά κατέστησαν οι πολιτικοί στόχοι που ομόφωνα υποστηρίζουν οι Ελληνοκύπριοι. Μια νέα ιστορική θέση καθιερώθηκε επίσημα η οποία θεωρεί πλέον τους Τουρκοκύπριους ως «Τουρκοκύπριους» με τους οποίους οι «Ελληνοκύπριοι» είχαν παλαιότερα «συνυπάρξει αρμονικά». Αυτή η ιστορική θέση περί «ειρηνικής συνύπαρξης» υποστηρίζει πως το παρελθόν αποδεικνύει πως η επανένωση είναι θεμιτή μια και οι δύο κοινότητες είχαν συνυπάρξει ειρηνικά στο παρελθόν. 41 Η αλλαγή στους όρους (από Έλληνες σε Ελληνοκύπριους και από Τούρκους σε Τουρκοκύπριους) υιοθετήθηκε ώστε να υπογραμμίσει τα κοινά τους χαρακτηριστικά και να διαχωρίζει με σαφήνεια τους Τουρκοκύπριους τόσο από τους Τούρκους έποικους και μετανάστες, όσο και γενικότερα τους Τούρκους επιδρομείς του 1974 οι οποίοι χαρακτηρίζονται ως ο «Τουρκικός Αττίλας». Αυτό όμως δεν έχει υιοθετηθεί ως εκπαιδευτική πρακτική στα 39 ΕΕΜ (Επιτροπή Εκπαιδευτικής Μεταρρύθμισης), Δημοκρατική και Ανθρώπινη Παιδεία στην Ευρωκυπριακή Πολιτεία (Λευκωσία, 2004), 36, 63. Βλέπε επίσης παρόμοιες αναφορές στις σελ. 94-96. 40 Αυτόθι., 102. Το κατά πόσον θα τεθούν σε εφαρμογή οι εισηγήσεις της έκθεσης που δέχθηκε σφοδρή κριτική παραμένει αναπάντητο. Η σημερινή κυβέρνηση της Κυπριακής Δημοκρατίας, όπου το ΑΚΕΛ βρίσκεται στην εξουσία, εμφανίζεται αποφασισμένη να προχωρήσει σε αυτές τις σημαντικές αλλαγές, ενώ ο Υπουργός Παιδείας, Ανδρέας Δημητρίου, δήλωσε πως η μεταρρύθμιση του μαθήματος της ιστορίας, ως μέρος μιας ευρύτερης μεταρρύθμισης του εκπαιδευτικού συστήματος, παραμένει μια από τις προτεραιότητές του: Stefanos Evripidou, Fighting Inertia in Our Schools, Sunday Mail (Λευκωσία, Κύπρος), Ιούλιος 6, 2008. Ορισμένες μη κυβερνητικές οργανώσεις ασχολούνται με θέματα που αφορούν το μάθημα της ιστορίας,, πχ. ο ιδιαίτερα δραστήριος πολυκοινοτικός Όμιλος Ιστορικού Διάλογου και Έρευνας (www.hisdialresearch.org). 41 Papadakis, Perceptions of History, 42-51.
Ελληνοκυπριακά και Τουρκοκυπριακά Σχολικά βιβλία: Αντανακλάσεις Εθνοτικού Εθνικισμού 13 υπό εξέταση βιβλία, όπου αναφορές σε γεγονότα που παραπέμπουν σε συνύπαρξη και συνεργασία αποτελούν την σπάνια εξαίρεση, και όπου οι Τουρκοκύπριοι παρουσιάζονται ως «Τούρκοι», δηλαδή ως μέρος του ιστορικού εχθρού και ως η αντίθεση των «Ελλήνων». Αντί αυτού, τα σημερινά βιβλία της ιστορίας συντηρούν το μοντέλο που κυριαρχούσε στους Ελληνοκύπριους ιστορικούς πριν το 1960, μέσω του οποίου επιδίωκαν να νομιμοποιήσου το αίτημά τους για Ένωση με την Ελλάδα. 42 Πρόσφατες μελέτες για τις στάσεις των μαθητών της δημοτικής εκπαίδευσης κατέδειξαν ότι εκφράζουν έντονα αρνητικά στερεότυπα τόσο για τους Τούρκους όσο και για τους Τουρκοκύπριους, πως δυσκολεύονται να ξεχωρίσουν τους μεν από τους δε, και πως οι εκπαιδευτικοί δεν προσπαθούν στα πλαίσια του μαθήματος να αναδείξουν τις διαφορές μεταξύ τους. 43 Έντονα αρνητικά στερεότυπα εκφράζονται για όλες τις άλλες εθνοτικές ομάδες που εξετάστηκαν με εξαίρεση τους Δυτικοευρωπαίους, ενώ η ιδιαίτερη σχέση με τους Έλληνες αιτιολογήθηκε ως κυριολεκτικά σχέση δεσμών αίματος. 44 Μια μελέτη που διεξήχθη με δείγμα ελληνοκύπριους νέους (ηλικίας 15-23 ετών) όπως και τους καθηγητές και διευθυντές σχολείων μέσης εκπαίδευσης, κατέδειξε πως η κατηγορία των Τουρκοκυπρίων τυγχάνει της μεγαλύτερης απόρριψης από όλους, με άλλες κατηγορίες, όπως αυτές των Τσιγγάνων (Ρόμα), των Αράβων εργατών, ξένων καλλιτέχνιδων (ευφημισμός για τις ιερόδουλες), και οικιακών βοηθών από την Ασία, να ακολουθούν. 45 Τουρκοκυπριακά Σχολικά Βιβλία Τα τουρκοκυπριακά σχολικά βιβλία που χρησιμοποιούνταν μέχρι πρόσφατα (2004) βασίζονταν και αυτά στη λογική του εθνοτικού εθνικισμού. Εμπεριείχαν δε εντονότερα αρνητικά χαρακτηριστικά από αυτά που προηγουμένως εντοπίστηκαν στα ελληνοκυπριακά βιβλία, στο βαθμό που θα μπορούσαν να έχουν ιστορική αξία ως παραδείγματα προς αποφυγή όσον αφορά βιβλία ιστορίας. Ο Vehbi Serter, συγγραφέας του ενός και μέλος της συγγραφικής ομάδας του άλλου εκ των τριών κυριότερων υπό εξέταση βιβλίων, ήταν ενεργό μέλος της ΤΜΤ και μετέπειτα μέλος τους εθνικιστικού δεξιού Κόμματος Εθνικής Ενότητας (UBP). Η συγγραφή των βιβλίων έγινε σε περιόδους κατά τις οποίες η δεξιά μονοπωλούσε την εξουσία στην τουρκοκυπριακή πλευρά επιδιώκοντας τη διατήρηση της ντε φάκτο διχοτόμησης της Κύπρου. Αυτά τα βιβλία 42 Αυτόθι, 27-34. 43 Βλέπε: Chara Makriyianni, History, Museums and National Identity in a Divided Country: Greek Cypriot Childrenʼs Experience of Museum Visits (Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, University of Cambridge, 2006), Spyros Spyrou, Those on the Other Side: Ethnic Identity and Imagination in Greek Cypriot Childrenʼs Lives, in Helen Schwartzman, ed., Children and Anthropology: Perspectives for the 21st Century, 167-185 (Westport, 2001), Spyros Spyrou, Images of the ʻOtherʼ: ʻThe Turkʼ in Greek Cypriot Childrenʼs Imagination, Race, Ethnicity and Education 5, no. 3 (2002): 255-272. 44 Σταυρούλα Φιλίππου, Αναπαριστώντας Εθνικές Εξωομάδες: Οι Άλλοι Μέσα από τα Μάτια Δεκάχρονων Ελληνοκυπρίων Παιδιών, εις Eleni Phtiaka et al. eds.., Proceedings of the 9th Conference of the Pedagogical Society of Cyprus (Λευκωσία, 2006 ), 905-919. 45 Κρίστης Χαράκης, επιμ., Αντικοινωνική Συμπεριφορά των Νέων της Κύπρου: Ρατσιστικές Τάσεις (Αθήνα, 2005), 617.
14 Το Μάθημα της Ιστορίας στη Διαιρεμένη Κύπρο παρουσιάζουν την ιστορία της Κύπρου αποκλειστικά και μόνο ως μέρος της τουρκικής ιστορίας. Στο δημοτικό σχολείο, τα παιδιά μαθαίνουν ιστορία στο μάθημα των «Κοινωνικών Επιστημών». Το σχετικό βιβλίο προβάλλει στο εξώφυλλο τον Ατατούρκ, τον ιδρυτή της Τουρκικής Δημοκρατίας. Ανοίγοντας το βιβλίο, ο αναγνώστης αντικρίζει τις σημαίες της Τουρκίας και της αυτοανακηρυχθείσας ΤΔΒΚ και ακολούθως τον Τουρκικό εθνικό ύμνο και μετά ακολουθεί η φωτογραφία του Ατατούρκ (μια πρακτική που παρεμπιπτόντως εφαρμόζεται και στα νέα βιβλία που θα συζητηθούν ακολούθως μια και επιβάλλεται από τη νομοθεσία). Το βιβλίο αρχίζει με ένα κεφάλαιο για την ιστορία της Κύπρου (που ξεκινά με την κατάκτηση της από τους Οθωμανούς), και ακολουθεί ένα πολύ εκτενέστερο κεφάλαιο για την ιστορία της Τουρκίας, καθιστώντας ξεκάθαρο το πώς οι δυο χώροι συνδέονται άρρηκτα. 46 Όπως αναφέρει το βιβλίο της μέσης εκπαίδευσης, «μέσα από μια ιστορικο-γεωγραφική, στρατηγική και οικονομική θεώρηση η Κύπρος συνδέεται με την Ανατολία», ενώ «για την Ελλάδα, η Κύπρος δεν έχει καμιά σημασία ούτε από ιστορικής ούτε από στρατηγικής άποψη». 47 Η ιστορία αρχίζει με την άφιξη των Οθωμανών στην Κύπρο. Αυτό θεωρείται το σημαντικότερο ιστορικό γεγονός, το οποίο και καθόρισε τον χαρακτήρα της, «στο βαθμό που τα πολυάριθμα τουρκικά μνημεία διατηρούν τον «Τουρκικό Χαρακτήρα» της σημερινής Κύπρου». 48 Εφόσον η ιστορία ξεκινά με την κατάληψη της Κύπρου από τους Οθωμανούς το 1571, τότε βάσει της λογικής αυτής για τρία τέταρτα της ιστορίας της (μέχρις ότου ανέλαβαν οι Βρετανοί το 1878) η Κύπρος ήταν τουρκική. Η οθωμανική περίοδος εξυμνείται ως εποχή ελευθερίας και προόδου, με οθωμανικά δημόσια έργα και μνημεία να παραθέτονται σε μακροσκελείς καταλόγους με εκτενείς περιγραφές. Ως σκοπός της έλευσης των Οθωμανών στην Κύπρο παρουσιάζεται η απαλλαγή των Ελληνοκυπρίων από τον σκληρό ενετικό ζυγό, ενώ οι εξεγέρσεις κατά των Οθωμανών χαρακτηρίζονται μετέπειτα ως πράξεις των αγνωμόνων Ελληνοκυπρίων που καταχράστηκαν την ανοχή των σπλαχνικών Οθωμανών, μια κοινή θεώρηση για τους Οθωμανούς που συναντάμε και στα τουρκικά βιβλία για το μάθημα της ιστορίας της Τουρκίας. 49 Η φράση «Μητέρα Πατρίδα μας Τουρκία», χρησιμοποιείται από την αρχή μέχρι το τέλος για την Τουρκία. Οι Τουρκοκύπριοι παρουσιάζονται από την αρχή μέχρι το τέλος ως «Τούρκοι» ή «Τούρκοι της Κύπρου» και είναι οι πρωταγωνιστές και ηθικό κέντρο (moral centre) της αφήγησης αυτής (Πίνακας 1). Το 1974 ανακύπτει από τη σκοπιά αυτού 46 MEKB (Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı), İlkokullar İçin Sosyal Bilgiler 5. Sinif [Κοινωνικές Επιστήμες για την 5η Δημοτικού] (Λευκωσία, 1999). 47 Vehbi Serter, Kıbrıs Tarihi [Ιστορία της Κύπρου] (Λευκωσία, 1990), 7. Το βιβλίο αυτό τύγχανε χρήσης ουσιαστικά αναλλοίωτο από τις αρχές του 1970. Μια αναθεωρημένη έκδοση χρησιμοποιήθηκε μόνο για σύντομο χρονικό διάστημα πριν τις αλλαγές στα σχολικά βιβλία του 2004, και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο εδώ εξετάζεται η προηγούμενη έκδοση που χρησιμοποιείτο για δεκαετίες. 48 Αυτόθι, 7. 49 Niyazi Kizilyürek, National Memory, 438; Koullapis, The Presentation of the Period 1071-1923.