ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΗΝ ΚΛΙΝΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΗΝ ΚΛΙΝΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

ΤΟΠΟΣ Επιστημονικές Εκδόσεις Επιμέλεια-Διόρθωση: Μαρία Αποστολοπούλου Ηλεκτρονική επεξεργασία: Κατερίνα Βαρουκτσή Εξώφυλλο: ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε. 2011 Εκδόσεις Τόπος & Αναστάσιος Σταλίκας [Οι εκδόσεις Τόπος είναι εμπορικό σήμα της ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε.] ISBN 978-960-499-014-6 Κεντρική διάθεση: Πλαπούτα 2 & Καλλιδρομίου, 11473, Αθήνα Τηλ.: 210 8222835-856 Fax: 210 8222684 Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμία διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Κατά το Ν. 2387/20 (όπως έχει τροποποιηθεί με το Ν. 2121/93 και ισχύει σήμερα) και κατά τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το Ν. 100/1975) απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο ή μορφή, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη. www.toposbooks.gr

Αναστάσιος Σταλίκας Μέθοδοι Έρευνας στην Κλινική Ψυχολογία ΕΚΔΟΣΕΙΣ TOΠΟΣ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος 9 Ευχαριστίες 13 ΜΕΡΟΣ Α ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΕΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ 1. Φιλοσοφία της επιστημονικής έρευνας 17 Επιστήμη 17 Επιστημονική γνώση και η διαδικασία απόκτησής της 17 Φιλοσοφία και επιστήμη 21 2. Τρόποι προσέγγισης της γνώσης 33 Βεβαιότητα και πίστη 33 Αυθεντία 34 Α priori/διαίσθηση 34 Πλειοψηφία 35 Προσωπικές εμπειρίες 35 Επιστημονική μέθοδος 36 ΜΕΡΟΣ Β ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ 3. Η επιλογή του θέματος της έρευνας 39 Επαγωγικός και παραγωγικός συλλογισμός στην ερευνητική διαδικασία 41 Ερευνητικές μεταβλητές 43 Θεωρητικό και εννοιολογικό πλαίσιο, ερευνητικά ερωτήματα και ερευνητικές υποθέσεις 50 4. Ερευνητικοί σχεδιασμοί 57 Είδη έρευνας 62 5. Η εγκυρότητα στην ερευνητική διαδικασία 65 Τα είδη εγκυρότητας 65 7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 6. Μέσα συλλογής ερευνητικών δεδομένων 95 Κλίμακες μέτρησης 95 Είδη ερωτημάτων στις ψυχομετρικές κλίμακες, βασικές αρχές και συνήθη προβλήματα 102 Ψυχομετρικά εργαλεία: κατασκευή, είδη, εγκυρότητα, αξιοπιστία 107 7. Είδη ερευνητικών σχεδιασμών 113 «Μεταξύ ομάδων» πειραματικοί ερευνητικοί σχεδιασμοί 113 Η ερευνητική σπουδαιότητα της ομάδας ελέγχου 117 «Εντός ομάδων» ερευνητικοί σχεδιασμοί 119 Οιονεί πειραματικοί σχεδιασμοί 120 Ερευνητικοί σχεδιασμοί κλάσης/σειράς 128 Ερευνητικοί σχεδιασμοί πολλαπλών διαχρονικών μετρήσεων 131 Έρευνα ατομικής περίπτωσης 133 Βιβλιογραφική έρευνα 144 8. Ποσοτικοί-ποιοτικοί περιγραφικοί σχεδιασμοί 147 Ποσοτικοί περιγραφικοί σχεδιασμοί 147 Ποιοτικοί περιγραφικοί σχεδιασμοί 161 Βασικά σημεία διαφοράς μεταξύ ποιοτικών και ποσοτικών μεθόδων 165 Τριγωνοποίηση 172 9. Παρατήρηση Συνέντευξη 175 Παρατήρηση 175 Συνέντευξη 186 10. Ερευνητικός πληθυσμός 199 Ερευνητικό δείγμα και αντιπροσωπευτικότητα 200 Τεχνικές ελέγχου των πιθανοτήτων 213 Τεχνικές μη ελέγχου των πιθανοτήτων 220 11. Δεοντολογία Έρευνας στην Κλινική και Συμβουλευτική Ψυχολογία, Πολυξένη Γεωργιάδου 227 Ηθικά ζητήματα κατά τον σχεδιασμό, τη διεξαγωγή μιας έρευνας, την ανάλυση των δεδομένων και τη δημοσίευση των αποτελεσμάτων 230 Αντί επιλόγου 255 Βιβλιογραφία 259 8

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Την πρώτη φορά που δίδαξα μεθόδους έρευνας ήταν το 1991 στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα Συμβουλευτικής Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου McGill, στο Μόντρεαλ του Καναδά. Ήταν η πρώτη μου θέση ως επίκουρου καθηγητή. Η τάξη μου αποτελείτο από 26 δευτεροετείς φοιτητές οι οποίοι, έχοντας ολοκληρώσει όλα τα θεωρητικά μαθήματα στο πρώτο έτος, πραγματοποιούσαν την πρακτική τους άσκηση σε διάφορους κλινικούς χώρους για τέσσερις ημέρες την εβδομάδα, και την Παρασκευή το πρωί παρακολουθούσαν το τελευταίο υποχρεωτικό μάθημα της Με θοδολογίας Έρευνας. Οι συνάδελφοι με είχαν προειδοποιήσει ότι οι φοιτητές, οι οποίοι είχαν ουσιαστικά ολοκληρώσει τη θεωρητική τους κατάρτιση και άρχιζαν την κλινική τους ενασχόληση, δεν επρόκειτο να ενδιαφερθούν ιδιαίτερα για τη μεθοδολογία της έρευνας. Η χρησιμότητα του μαθήματος αυτού ήταν περισσότερο θεωρητική και δεν ενέπιπτε στα άμεσα ενδιαφέροντά τους, που εστιάζονταν στις εφαρμογές της συμβουλευτικής ψυχολογίας. Επιπλέον, το γεγονός ότι έπρεπε να έρθουν και την Παρασκευή στις 9 το πρωί, για τρεις ώρες, δεν ήταν και το καλύτερό τους. Και είχαν δίκιο. Οι φοιτητές έρχονταν ανελλιπώς στο μάθημα σημείο της καναδικής νοοτροπίας και αφοσίωσης, αλλά δεν είχαν καμία διάθεση να ασχοληθούν πραγματικά με αυτό. Θεωρούσαν την ύλη βαρετή και άσχετη με τα δικά τους ενδια φέροντα, που επικεντρώνονταν στην κλινική πράξη και την ψυ χοθεραπεία. Ήταν ένα μάθημα ταλαιπωρίας τόσο για μένα, που προσπαθούσα να τους κεντρίσω το ενδιαφέρον, όσο και για εκείνους, που «χαράμιζαν» τρεις πρωινές ώρες ύπνου για να ακούσουν για ερευνητικούς σχεδιασμούς, ομάδες ελέγχου και τη θεωρία των πιθανοτήτων. Ούτε βέβαια μπορούσα να υποστη ρίξω ότι ήταν «κακοί» φοιτητές, γιατί η ίδια ομάδα υπό την κλινι κή εποπτεία μου εμφανιζόταν γεμάτη ενθουσιασμό, ενδιαφέρον και δίψα για μάθηση. Μετά τα πρώτα πέντε μαθήματα ήταν φα νερό ότι το πρόβλημα ήταν το μάθημα, η οργάνωση και ο τρό - πος παρουσίασης των μεθόδων έρευνας. Κάτι έπρεπε να γίνει. Στο έκτο μάθημα ξεκίνησα με τις ερωτήσεις: «Πώς αποκτού με γνώση;» «Με ποιο τρόπο μαθαίνουμε πώς λειτουργούν τα φαινόμενα γύρω μας;» «Πού βα- 9

ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΗΝ ΚΛΙΝΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ σίζεται η κλινική μας πράξη;» Αυτές οι ερωτήσεις φάνηκαν να τους απασχολούν περισσότερο από την ανάλυση παραγόντων και τις στατιστικά σημαντικές διαφορές. Με βάση αυτές τις ερωτήσεις και τους τρόπους από κτησης γνώσης γι αυτό που μας αφορά την κλινική πράξη άρχισε να μεγαλώνει το ενδιαφέρον τους. Σταδιακά, οι παραδό σεις μου πήραν τη μορφή συζήτησης για τους τρόπους με τους οποίους προσεγγίζουμε την αλήθεια και τη γνώση, αλλά και για τους τρόπους με τους οποίους αμφισβητούμε αυτά που οι θεω ρίες παρουσιάζουν ως δεδομένα. Σύντομα μελετούσαμε ερευ νητικά άρθρα και σχολιάζαμε τα αποτελέσματα με κριτικό λόγο και με τη ματιά του «ντετέκτιβ», που προσπαθεί να ανακαλύψει αν τα πράγματα είναι έτσι όπως τα παρουσιάζει ο ερευνητής ή αν υπάρχουν άλλες εξηγήσεις και άλλοι τρόποι ερμηνείας των αποτελεσμάτων από τους προταθέντες. Στο τέλος της ακαδημαϊκής χρονιάς, οι φοιτητές είχαν αναπτύξει μία καλή σχέση με την έρευνα και είχαν υιοθετήσει μία κριτική προσέγγιση στην ανακάλυψη της αλήθειας και της γνώσης. Αυτοί μου έδειξαν, μου έμαθαν, μου θύμισαν ότι οι μέθοδοι έρευνας δεν είναι συνταγές «επιστημονικής κουζίνας», αλλά ένας διερευνητικός και λογικός τρόπος σκέψης που επιδιώκει την κατανόηση των φαινομένων και την απάντηση βασικών ερωτημάτων του γνωστικού μας αντικειμένου. Το καλοκαίρι του 1992 ξαναέγραψα τις σημειώσεις μου με τον τρόπο που οι φοιτητές μού είχαν υποδείξει μέσα από τα ερωτήματά τους, τα ενδιαφέροντά τους, τις απορίες τους. Αυτές οι σημειώσεις αποτέλεσαν τη βάση του παρόντος βιβλίου, το οποίο εκδόθηκε το 2005 από τις εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα. Το πρώτο μέρος του βιβλίου παρουσιάζει τη φιλοσοφική και επιστημολογική βάση των μεθόδων έρευνας. Ασχολείται με την απόκτηση της γνώσης και την προσέγγιση της αλήθειας, και αναπτύσσει θέματα που αφορούν στη φύση του ανθρώπου και στην ουσία των φαινομένων. Καλεί τον αναγνώστη να πάρει θέση απέναντι στο ζήτημα της ύπαρξης μιας αντικειμενικής και εξωτερικής αλήθειας ή της υποκειμενικής βίωσής της. Να στοχαστεί πάνω σε θέματα σχετικά με τον τρόπο απόκτησης γνώσης και να προβληματιστεί για τις δυνατότητες που έχουν οι διαφορετικές μέθοδοι να απαντήσουν σε καίρια επιστημονικά ερωτήματα. Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου παρουσιάζονται τα κυριότερα ζητήματα εγκυρότητας, δηλαδή η κριτική προσέγγιση των μεθόδων και οι κίνδυνοι εξαγωγής λανθασμένων συμπερασμάτων. Ο αναγνώστης μαθαίνει για τα ζητήματα εσω- 10

ΠΡΟΛΟΓΟΣ τερικής και εξωτερικής εγκυρότητας και για το πώς αυτοί οι κίνδυνοι μπορούν να αναγνωριστούν και να αντιμετωπιστούν. Ο τρόπος προσέγγισης είναι αυτός της συστηματικής και λογικής διερεύνησης μιας σχεδόν «αστυνομικής» έρευνας για την εξακρίβωση και αναγνώριση των «ενόχων» μέσα από λογικές και κριτικές διαδικασίες. Οι διάφορες μέθοδοι αναζήτησης παρουσιάζονται σε συνάρτηση με τη φιλοσοφική τους βάση, ενώ για κάθε μέθοδο καταγράφονται τα δυνατά σημεία αλλά και οι αδυναμίες της. Οι ερευνητικοί σχεδιασμοί επεξηγούνται με παραδείγματα από τον χώρο της κλινικής και συμβουλευτικής ψυχολογίας και ψυχοθεραπείας, μαζί με τη σχετική ελληνόγλωσση και ξενόγλωσση βιβλιογραφία. Παρουσιάζονται τόσο οι ποσοτικές όσο και οι ποιοτικές μέθοδοι έρευνας ως εναλλακτικοί τρόποι προσέγγισης της αλήθειας, ενώ ιδιαίτερη σημασία δίνεται στον δειγματοληπτικό έλεγχο και στη γενίκευση των αποτελεσμάτων. Η παρούσα έκδοση εμπλουτίστηκε με ένα επιπλέον κεφάλαιο (11ο), από την κα Πολυξένη Γεωργιάδου, το οποίο παρουσιάζει το πλαίσιο των δεοντολογικών κανόνων και υποχρεώσεων που διέπουν την ερευνητική διαδικασία. Το βιβλίο αποτελεί μία εισαγωγή στα ερωτήματα και τις απαντήσεις που απασχολούν τον γνωστικό τομέα της ψυχολογίας, καθώς και στην επιλογή της κατάλληλης μεθόδου για την απάντηση αυτών των ερωτημάτων. Δεν υπάρχουν καλές και κακές μέθοδοι. Υπάρχουν μόνο μέθοδοι συμβατές με τα ερωτήματα στο πλαίσιο της επιστημολογικής τους βάσης. Καλή μελέτη! Αναστάσιος Σταλίκας 11