ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΣΥΝΕΧΙΖΟΜΕΝΗ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗ ΣΤΙΣ ΑΓΡΟΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ - ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΑΘΗΝΑ 2006
Σκοπός Στην ενότητα αυτή γίνεται μια ιστορική ανασκόπηση της εξέλιξης της Βιολογικής Γεωργίας ενώ, αναλύονται οι βασικές έννοιες και ελάχιστες απαιτήσεις της βιολογικής διαχείρισης ενός αγροκτήματος με βάσει την Κοινοτική και Εθνική Νομοθεσία. Λέξεις Κλειδιά IFOAM (Διεθνής Ομοσπονδία Κινημάτων Βιολογικής Γεωργίας) Αμειψισπορά Βιολογική Γεωργία Βιολογική Καταπολέμηση Ευζωία αγροτικών ζώων Κανονισμός (ΕΟΚ) 2092/91 Κόμποστ ΟΠΕΓΕΠ AGROCERT Οργανισμός Ελέγχου και Πιστοποίησης Βιολογικών Προϊόντων Πιστοποιημένος βιολογικός σπόρος Προϊόν Βιολογικής Γεωργίας ΥΑΑ&T, Δ/νση Βιολογικής Γεωργίας Χλωρή Λίπανση 2
Περιεχόμενα Γλωσσάριο... 4 Εισαγωγή... 6 1. Ιστορική Ανασκόπηση... 7 1.1. Η εμφάνιση της Βιολογικής Γεωργίας...7 1.2. Η εξέλιξη της Βιολογικής Γεωργίας στην Ελλάδα...9 1.2.1. Η περίοδος πριν τον Κανονισμό (ΕΟΚ) 2092/91...9 1.2.2. Η περίοδος μετά τον Κανονισμό (ΕΟΚ) 2092/91...11 1.2.3. Το μέλλον της Βιολογικής Γεωργίας...13 1.2.3.1. Το Ευρωπαϊκό Σχέδιο Δράσης για τη Βιολογική Γεωργία...13 1.2.3.2. Προγράμματα οικονομικών ενισχύσεων για τη Βιολογική Γεωργία και Κτηνοτροφία στην Ελλάδα...15 2. Ορισμοί... 17 2.1. Θεσμικό πλαίσιο...17 2.2. Ορισμός της Βιολογικής Γεωργίας...17 2.3. Πεδίο Ελέγχου Επισήμανση προϊόντων...18 2.4. Υποχρεώσεις επιχειρηματιών Σύστημα Ελέγχου...20 3. Πολλαπλασιαστικό υλικό... 22 4. Λίπανση Βιολογικών Καλλιεργειών... 23 4.1. Ελάχιστες απαιτήσεις του Κανονισμού (ΕΟΚ) 2092/91...23 4.2. Το έδαφος...23 4.2.1. Νόμος της αντικατάστασης...24 4.2.2. Νόμος του ελαχίστου...24 4.3. Τα οργανικά λιπάσματα...25 4.4. Χλωρή Λίπανση...25 4.5. Κομπόστ...26 4.5.1. Χαρακτηριστικά του κομπόστ...26 Παρασκευή κομπόστ...27 4.5.2 Είδη υλικών για κομποστοποίηση...28 4.5.3. Προετοιμασία του κομπόστ και χειρισμός του...29 4.6. Κοπριά...30 5. Φυτοπροστασία... 32 5.1. Ελάχιστες απαιτήσεις του Κανονισμού (ΕΟΚ) 2092/91...32 5.2. Αμειψισπορά...33 5.3. Διαχείριση ζιζανίων...34 5.4. Βιολογική καταπολέμηση...35 Βιβλιογραφία... 38 Κείμενα για περαιτέρω μελέτη χρήσιμες ιστοσελίδες... 38 3
Γλωσσάριο Αγροχημικά: Αζαδιραχτίνη: Αμειψισπορά: Βάκιλος Θουριγγίας: Όλες οι σύνθετες ουσίες που χρησιμοποιούνται στη γεωργία. Περιλαμβάνουν τα χημικά λιπάσματα, τα παρασιτοκτόνα και τις ορμόνες Φυτικό εντομοκτόνο το οποίο παρασκευάζεται από εκχυλίσματα του τροπικού φυτού Neem (Azadirachta indica) Εναλλαγή καλλιεργειών στο ίδιο αγροτεμάχιο Βακτήριο το οποίο χρησιμοποιείται στα πλαίσια προγραμμάτων βιολογικής καταπολέμησης για τον έλεγχο των προνυμφών λεπιδοπτέρων Βιολογική Γεωργία: Μέθοδος διαχείρισης αγροτικών γαιών με μεθόδους φιλικές προς το περιβάλλον Βιολογική καταπολέμηση: Βιολογικό προϊόν: ΓΤΟ: Εγγενής πολλαπλασιασμός: Ενιαίο Εθνικό Σήμα: Κανονισμός (ΕΟΚ) 2092/91: Χρήση ενός φυσικού εχθρού για τον έλεγχο ενός παρασίτου Προϊόν το οποίο έχει παραχθεί σύμφωνα με τον Κανονισμό (ΕΟΚ) 2092/91 Γενετικά Τροποποιημένοι Οργανισμοί Πρόκειται για τον πολλαπλασιασμό φυτών με σπόρο. Το φυτό που προκύπτει ονομάζεται σπορόφυτο Το σήμα το οποίο πρέπει να φέρουν πάνω στις συσκευασίες τους όλα τα Ελληνικά βιολογικά προϊόντα Η Ευρωπαϊκή Νομοθεσία που περιγράφει το Σύστημα Ελέγχου των Βιολογικών Προϊόντων και τους κανόνες παραγωγής, μεταποίησης και εμπορίας τους. Κανονισμός (ΕΚ) 1804/99: Συμπλήρωμα του 2092/91 στο οποίο περιγράφονται οι αρχές και το Σύστημα Ελέγχου της Βιολογικής Κτηνοτροφίας Κομπόστ: Κοπριά: Αποτέλεσμα της αερόβιας ζύμωσης οργανικών υλικών Απεκκρίματα αγροτικών ζώων 4
Λογότυπος: Οργανική λίπανση: Πιστοποίηση: Πύρεθρο: Ροτενόνη: Τρίτες χώρες: Χλωρή λίπανση: Χούμος: Ψυχανθή: Ωφέλιμοι οργανισμοί: Το ειδικό σήμα πάνω στις συσκευασίες των προϊόντων που ενημερώνει για το βιολογικό τρόπο παραγωγής Το σύνολο των πρακτικών που αποσκοπούν στη βελτίωση της γονιμότητας του εδάφους και την επαρκή θρέψη των φυτών μόνο με χρήση φυσικών υλικών Το σύνολο των διαδικασιών εκείνων, μέσα από τις οποίες διαπιστώνεται εάν ένα προϊόν έχει παραχθεί σύμφωνα με ορισμένες προδιαγραφές Το φυτό Chrysanthemum cinerariaefolium, είδος χρυσάνθεμου, από τα άνθη του οποίου παράγεται η εντομοκτόνος ουσία πυρεθρίνη Εντομοκτόνος ουσία που παράγεται από τις ρίζες του φυτού Derris elliptica Όλες οι χώρες οι οποίες δεν είναι Κράτη Μέλη της ΕΕ Η μέθοδος για βελτίωση της γονιμότητας του εδάφους, που στηρίζεται στη σπορά ψυχανθών κυρίως αλλά και άλλων φυτών και ακολουθείται συνήθως από την ενσωμάτωσή τους στο έδαφος Το τμήμα εκείνο της οργανικής ουσίας του εδάφους, που έχει σταθεροποιηθεί δημιουργώντας τα πολύτιμα για τη γονιμότητα του εδάφους χουμικά σύμπλοκα Βοτανική οικογένεια στην οποία ανήκουν τα βρώσιμα όσπρια και διάφορα κτηνοτροφικά φυτά όπως τα τριφύλλια, η μηδική, ο βίκος, το λούπινο, κ.α. Χαρακτηριστικό τους είναι ότι στις ρίζες τους αναπτύσσονται ωφέλιμα βακτήρια τα οποία δεσμεύουν άζωτο Είναι έντομα και άλλοι οργανισμοί οι οποίοι είτε καταστρέφουν τους εχθρούς των καλλιεργειών είτε βοηθούν στην ανάπτυξη της καλλιέργειας 5
Εισαγωγή Η ανατολή του 21 ου αιώνα φαίνεται πως βρίσκει τη Βιολογική Γεωργία στη θέση που της αξίζει. Ο κλάδος πέρασε μια περίοδο έντονης αμφισβήτησης και αδιαφορίας μέχρι τις αρχές του 90 ενώ από το 1992 μέχρι και το 2004 εισήλθε σε μια φάση ραγδαίας ανάπτυξης, αφού πλέον είχε και την πολιτική στήριξη σε επίπεδο ΕΕ. Πλέον η Βιολογική Γεωργία αναγνωρίζεται, και από Κίνημα που ξεκίνησε στις αρχές του περασμένου αιώνα, τώρα αποτελεί έναν πολύ μεγάλο αναδυόμενο επιχειρηματικό χώρο στη γεωργική παραγωγή. Η χώρα μας αντιμετωπίζει ορατούς κινδύνους στην εξαγωγή των αγροτικών προϊόντων της. Η απόρριψη φορτίων και η μείωση των εξαγωγών θα είναι το τίμημα που θα κληθούμε να καταβάλλουμε, αν δε ληφθούν τα απαραίτητα μέτρα καθώς, οι πολίτες της Ευρώπης έχουν ευαισθητοποιηθεί όσον αφορά τις επιπτώσεις της συμβατικής γεωργίας στο περιβάλλον, την ποιότητα και τους πιθανούς κινδύνους που απορρέουν από τα προϊόντα γεωργικής προέλευσης και απαιτούν πλέον περισσότερα από τους παραγωγούς. Ως μόνη βιώσιμη λύση, προβάλλει η παραγωγή ποιοτικών προϊόντων με μεθόδους φιλικές προς το περιβάλλον, όπως η Βιολογική Γεωργία. Η αυξημένη ευαισθησία των καταναλωτών για θέματα που αφορούν την ασφάλεια των τροφίμων καθώς και οι περιβαλλοντικές ανησυχίες συνέβαλαν στην ανάπτυξη της βιολογικής γεωργίας κατά τα τελευταία έτη. Μολονότι αντιπροσώπευε μόνον το 3% περίπου της συνολικής χρησιμοποιούμενης γεωργικής έκτασης της ΕΕ (ΧΓΕ) το 2000, η βιολογική γεωργία εξελίχθηκε στην πραγματικότητα σε έναν από τους δυναμικότερους γεωργικούς τομείς στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ο τομέας της βιολογικής γεωργίας αυξήθηκε κατά 25% περίπου ετησίως μεταξύ του 1993 και 1998 και, από το 1998, εκτιμάται ότι αναπτύσσεται κατά 30% περίπου ετησίως. Ωστόσο, φαίνεται ότι σε ορισμένα κράτη μέλη έχει φθάσει στο ανώτατο όριό της. Η βιολογική γεωργία πρέπει να νοηθεί ως μέρος ενός αειφόρου γεωργικού συστήματος και ως μία βιώσιμη εναλλακτική λύση για τις περισσότερο παραδοσιακές προσεγγίσεις της γεωργίας. Από τη θέση σε ισχύ των κανόνων της ΕΕ για τη βιολογική γεωργία το 1992, δεκάδες χιλιάδες γεωργικών εκμεταλλεύσεων μετατράπηκαν προς αυτό το σύστημα, ως αποτέλεσμα της αυξανόμενης ευαισθητοποίησης των καταναλωτών καθώς και της ζήτησης για προϊόντα που καλλιεργούνται με βιολογικές μεθόδους. 6
1. Ιστορική Ανασκόπηση 1.1. Η εμφάνιση της Βιολογικής Γεωργίας Η Βιολογική Γεωργία έκανε την εμφάνισή της στις αρχές του 20 ου αιώνα, σχεδόν ταυτόχρονα με την «Πράσινη Επανάσταση», τη βιομηχανοποίηση δηλαδή της Γεωργίας. Ο ιδρυτής της Βιοδυναμικής Γεωργίας θεωρείται ο Κοινωνιολόγος Ρούντολφ Στάϊνερ, ο οποίος έδωσε σειρά διαλέξεων μετά το 1924 με θέμα μια εναλλακτική μορφή γεωργίας και οι θέσεις που εξέφρασε τοποθετώντας τον άνθρωπο μέσα από την υγιεινή διατροφή και διαβίωση, αποτέλεσαν στη συνέχεια τις βάσεις της «Βιοδυναμικής Γεωργίας», πρόδρομο της Βιολογικής Γεωργίας όπως την ξέρουμε σήμερα. Οι διαλέξεις αυτές εκδόθηκαν στη συνέχεια υπό τον τίτλο «Πνευματικά Θεμέλια για την Ανανέωση της Γεωργίας». Η έκδοση αυτή χρονολογείται ως το πρώτο Πρότυπο που Εικόνα 1 περιγράφει τις αρχές της Βιολογικής Φωτογραφία του Ρούντολφ Στάϊνερ Γεωργίας. Την ίδια εποχή, ο Βρετανός βοτανολόγος Σερ Άλμπερτ Χάουαρντ, ανέπτυσσε στην Ινδία νέες τεχνικές καλλιέργειας εμπνευσμένος από τις παραδοσιακές τεχνικές που εφάρμοζαν οι ντόπιοι αγρότες επί χρόνια. Το έργο του αποτυπώθηκε το 1940 στη «Γεωργική Διαθήκη», η οποία επηρέασε στη συνέχεια πολλούς επιστήμονες και αγρότες. Ο Σερ Χάουαρντ θεωρείται σήμερα ο Πατέρας της Βιολογικής Γεωργίας. Εμπνευσμένη από τη δουλειά του Σερ Χάουαρντ, η Λαίδη Ηβ Μπάλφουρ ξεκίνησε το 1939 πειράματα σύγκρισης της βιολογικής και της συμβατικής γεωργίας και τέσσερα χρόνια αργότερα παρουσίασε τα συμπεράσματά της στο βιβλίο «Το Ζωντανό Έδαφος». Το βιβλίο αυτό ενέπνευσε ορισμένους επιστήμονες το 1946 οι οποίοι ίδρυσαν τον Οργανισμό Soil Association (Ένωση για το Έδαφος). Ξεκίνησε ως μια Οργάνωση που σκοπό είχε να αναδείξει το ρόλο και τη σημασία της οργανικής ουσίας και της βιολογικής δραστηριότητας του εδάφους στην ανάπτυξη και την 7
ανθεκτικότητα των φυτών, και ο οποίος σήμερα αποτελεί τον πρώτο Οργανισμό Ελέγχου και Πιστοποίησης Βιολογικών Προϊόντων σε Παγκόσμιο επίπεδο. Την ίδια εποχή και άλλοι επιστήμονες όπως ο Γιαπωνέζος Μικροβιολόγος Μασανόμπου Φουκουόκα, εργαζόμενος στο επιστημονικό πεδίο της εδαφολογίας και της φυτοπαθολογίας, άρχισε να αμφισβητεί το μοντέρνο γεωργικό κίνημα της συμβατικής γεωργίας. Εικόνα 2 Η Λαίδη Μπάλφουρ στο κτήμα της Το Κίνημα της Βιολογικής Γεωργίας, ήτοι οι αμφισβητίες της Συμβατικής Γεωργίας, πολλαπλασιάστηκαν στις επόμενες δεκαετίες με αποτέλεσμα το 1972 να ενώσουν τις φωνές τους με την ίδρυση του Διεθνούς Οργανισμού των Κινημάτων της Βιολογικής Γεωργίας, γνωστού ως IFOAM (International Federation of Organic Agriculture Movements). Σήμερα η IFOAM έχει περισσότερους από 750 Οργανισμούς πλήρη μέλη, σε περισσότερες από 108 χώρες. Τα χρόνια που ακολούθησαν οι υποστηρικτές της Βιολογικής Γεωργίας ολοένα και πλήθαιναν, εκπροσωπώντας τόσο τους αγρότες, την επιστημονική κοινότητα αλλά και τους καταναλωτές οι οποίοι αναζητούσαν πλέον πιο ασφαλή και ποιοτικά προϊόντα γεωργικής προέλευσης. Έτσι, το 1980 πρώτη η Γαλλία υιοθέτησε θεσμικό πλαίσιο με σκοπό την αναγνώριση της Βιολογικής Γεωργίας ως εναλλακτική μορφή καλλιέργειας σε εθνικό επίπεδο, αλλά κυρίως την αποδοχή και το σεβασμό από όλες τις ομάδες βιοκαλλιεργητών κοινών 8
κανόνων παραγωγής και ελέγχου. Στη συνέχεια η IFOAM εξέδωσε το πρώτο Διεθνές Πρότυπο με κανόνες παραγωγής και ελέγχου της βιολογικής γεωργίας, το οποίο αποτέλεσε και τον κορμό του Κανονισμού της ΕΕ. Κατά το έτος 1986 στο Ευρωκοινοβούλιο ψηφίζεται για πρώτη φορά σχετική πρόταση για την προώθηση της βιολογικής γεωργίας και τον Ιούνιο του1991 δημοσιεύεται ο Κανονισμός (ΕΟΚ) 2092/91. Το έτος αυτό αποτέλεσε ορόσημο για την ανάπτυξη της βιολογικής γεωργίας σε Παγκόσμιο επίπεδο καθώς, αναγνωρίστηκε επίσημα η σημασία της εναλλακτικής αυτής μορφής παραγωγής προϊόντων γεωργικής προέλευσης και πολλές χώρες προχώρησαν στη συνέχεια σε υιοθέτηση συναφών κανόνων για τη βιολογική γεωργία. Εικόνα 3 Η εξέλιξη του λογοτύπου της IFOAM από το 1972 μέχρι σήμερα 1.2. Η εξέλιξη της Βιολογικής Γεωργίας στην Ελλάδα 1.2.1. Η περίοδος πριν τον Κανονισμό (ΕΟΚ) 2092/91 Με την εμφάνιση των πρώτων περιβαλλοντικών προβλημάτων που προέρχονταν από γεωργικές δραστηριότητες, όπως ο ευτροφισμός των λιμνών, προβλήματα στη δημόσια υγεία από τη χρήση χημικών φυτοφαρμάκων, ρύπανση των υπογείων υδάτων από τη χρήση αγροχημικών, δημιουργείται το πρώτο κύμα αμφισβήτησης για το γεωργικό πρότυπο της «συμβατικής γεωργίας» που εφαρμοζόταν τότε. Η αμφισβήτηση αυτή άρχισε να εκφράζεται από έναν περιορισμένο κύκλο επιστημόνων, αγροτών και καταναλωτών περίπου τη δεκαετία του 70, ενώ αργότερα δημιουργήθηκε μια σχετική κίνηση με σκοπό την ευαισθητοποίηση των υπολοίπων πολιτών σχετικά με το περιβάλλον, τη διατροφή και την ποιότητα ζωής. Οι πρώτοι βιοκαλλιεργητές είναι κυρίως ερασιτέχνες παραγωγοί στις αρχές της δεκαετίας του 80 ενώ, οι πρώτη εμπορική προσπάθεια γίνεται στην παραγωγή σουλτανίνας στην περιοχή του Αιγίου, με πιστοποίηση από έναν Ολλανδικό Φορέα Ελέγχου και Πιστοποίησης Βιολογικών Προϊόντων το1982, δεδομένου ότι 9
στην Ελλάδα τότε δεν υπήρχε θεσμικό πλαίσιο. Το 1985 ιδρύεται ο ΣΟΓΕ (Σύλλογος Οικολογικής Γεωργίας Ελλάδος) και παράλληλα εκδίδεται το περιοδικό «Βιοκαλλιέργειες» (Βλοντάκης, Δεσύλλας και Μπίστη, 2003). Το 1986 γίνεται και η δεύτερη μεγάλη προσπάθεια για εμπορική αξιοποίηση της παραγωγής βιολογικών προϊόντων, με την παραγωγή βιολογικού ελαιολάδου στην περιοχή της Μάνης και πάλι με πιστοποίηση από το εξωτερικό. Την επόμενη πενταετία υπάρχει μεγαλύτερη δραστηριοποίηση στο χώρο με την ίδρυση και άλλων Φορέων οι οποίοι υποστηρίζουν τις ίδιες αρχές. Μεταξύ του 1990 και 1992 το Υπουργείο Γεωργίας με την προοπτική εφαρμογής του Ευρωπαϊκού Κανονισμού για τη Βιολογική Γεωργία (Καν. (ΕΟΚ) 2092/91), ορίζει στην αρχή υπευθύνους και στη συνέχεια δημιουργεί το Γραφείο Βιολογικών Προϊόντων. Κατά το έτος 1993, λαμβάνει άδεια λειτουργίας από το αρμόδιο Υπουργείο, ο πρώτος Οργανισμός Ελέγχου και Πιστοποίησης Βιολογικών Προϊόντων στη χώρα μας με την επωνυμία «ΔΗΩ». Σήμερα, 6 Οργανισμοί Ελέγχου και Πιστοποίησης Βιολογικών Προϊόντων λειτουργούν στη χώρα μας: 1. Ο Οργανισμός «ΔΗΩ» 2. Το Ινστιτούτο «BioHellas» 3. Η «ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΗ» ΣΠΕ 4. 5. 6. Ο Φορέας Πιστοποίησης «Q-Ways» O Οργανισμός Πιστοποίησης «a-cert» Ο Φορέας Πιστοποίησης «Ίρις» 10
1.2.2. Η περίοδος μετά τον Κανονισμό (ΕΟΚ) 2092/91 Ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, εξαιτίας και των αλλεπάλληλων διατροφικών κρίσεων, η αύξηση της βιολογικής γεωργίας είναι ραγδαία. Το έτος 2003, οι βιολογικά καλλιεργούμενες εκτάσεις ήταν 389.951 στρέμματα και αποτελούσαν το 1,01% της συνολικά καλλιεργούμενης γης στην Ελλάδα, ενώ το 2004, η βιολογικά καλλιεργούμενη γη έφτασε τα 543.420 στρέμματα, παρουσιάζοντας μια μεγάλη αύξηση της τάξης των 153.469 στρεμμάτων και φτάνοντας σε ποσοστό το 1,5% της συνολικά καλλιεργούμενης γης στη χώρα μας! Η συνολικά βιολογικά καλλιεργούμενη έκταση στην Ελλάδα, μαζί με τους βοσκότοπους καλύπτει 2.671.599 στρέμματα, κατά το έτος 2004. ΕΤΟΣ ΕΚΤΑΣΗ (στρέμματα) 600000 500000 1994 11.880 1995 24.010 1996 52.960 1997 100.000 1998 154.020 1999 214.510 2000 267.070 2001 311.180 Στρ 400000 300000 200000 100000 0 1994 2000 2004 ΕΤΟΣ 2002 295.050 2003 389.950 2004 543.420 Πίνακας 1 Η εξέλιξη της συνολικά βιολογικά καλλιεργούμενης έκτασης στην Ελλάδα κατά έτος (Πηγή: Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης &Τροφίμων, 2006) Μόνον μεταξύ των ετών 2001 και 2002 εμφανίστηκε μια μικρή μείωση τόσο των βιοκαλλιεργητών, όσο και των συνολικών βιολογικά καλλιεργούμενων εκτάσεων, οι οποίες ελαττώθηκαν κατά 5,1% και αυτό πιθανά οφείλεται σε δυσλειτουργία του προγράμματος οικονομικών ενισχύσεων από την ΕΕ. Τα τελευταία χρόνια η 11
κατάσταση έχει ομαλοποιηθεί και όπως αποτυπώνεται και από τα στατιστικά στοιχεία των τριών συνεχόμενων τελευταίων ετών, οι βιοκαλλιεργητές έχουν αρχίσει να εξοικειώνονται με τη λειτουργία του όλου συστήματος και τις απαιτήσεις των βιολογικών καλλιεργειών. Οι κυριότερες βιολογικές καλλιέργειες στην Ελλάδα και το αντίστοιχο ποσοστό τους επί του συνόλου των βιοκαλλιεργειών κατά φθίνουσα σειρά είναι : της ελιάς με ποσοστό 47,5% των σιτηρών, με ποσοστό 23% του αμπελιού με ποσοστό 6,1 % των εσπεριδοειδών με ποσοστό 3,8% Η βιολογική κτηνοτροφία άρχισε να αναπτύσσεται στην Ελλάδα μετά την είσοδο σε ισχύ του Κανονισμού (ΕΟΚ) αριθ. 1804/99 του Συμβουλίου για τη συμπλήρωση για τα κτηνοτροφικά προϊόντα, του Κανονισμού (ΕΟΚ) αριθ. 2092/91 περί του Βιολογικού τρόπου παραγωγής γεωργικών προϊόντων και των σχετικών ενδείξεων στα γεωργικά προϊόντα και στα είδη διατροφής. Η Ελλάδα παρουσιάζει συγκριτικό πλεονέκτημα σε σχέση με άλλες χώρες, όσο αφορά την βιολογική κτηνοτροφία, λόγω των ευνοϊκών εδαφοκλιματικών συνθηκών, των πλούσιων φυσικών πόρων των ορεινών και ημιορεινών περιοχών και της εφαρμογής της εκτατικής κτηνοτροφίας η οποία μπορεί εύκολα να μετατραπεί σε βιολογική. Η βιολογική κτηνοτροφία είναι άμεσα συνδεδεμένη με την βιολογική γεωργία, επειδή οι διατροφικές ανάγκες των ζώων εκτός από την βόσκηση καλύπτονται και με βιολογικές ζωοτροφές. Το σύστημα ζώα-φυτά είναι αλληλοεξαρτώμενο και η προστασία του έχει ως απώτερο σκοπό την βιώσιμη ανάπτυξη. Στην εικόνα που ακολουθεί παρουσιάζεται το μερίδιο συμμετοχής (%) κάθε είδους ζώου βιολογικής εκτροφής, στο σύνολο των βιολογικά εκτρεφόμενων ζώων για το έτος 2004. 12
Βιολογική Κτηνοτροφία (2004) 1% 16% 49% 1% Βοοειδή 3% Πρόβατα Αίγες 30% Χοίροι Πουλερικά Μέλισσες(κυψέλες) Διάγραμμα 1 Κατανομή βιολογικής κτηνοτροφίας ανά κατηγορία ζώου κατά το έτος 2004 (Πηγή: Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων, 2006) Το μεγαλύτερο μερίδιο στην βιολογική εκτροφή κατέχουν οι αίγες με ποσοστό 49% (έτος 2004) και ακολουθούν τα πρόβατα με ποσοστό 30% (έτος 2004) και τα πουλερικά με ποσοστό 16% (έτος 2004). Ο αριθμός των ζώων που εκτρέφονται σύμφωνα με τους κανόνες παραγωγής του Κανονισμού 2092/91 αυξάνεται συνεχώς τα τελευταία χρόνια ενώ, παράλληλα και με τις ενισχύσεις που δίνονται πλέον για τη Βιολογική Γεωργία & Κτηνοτροφία, αναμένεται περαιτέρω αύξηση τόσο του αριθμού των ενταγμένων στρεμμάτων όσο και του αριθμού των ζώων. 1.2.3. Το μέλλον της Βιολογικής Γεωργίας 1.2.3.1. Το Ευρωπαϊκό Σχέδιο Δράσης για τη Βιολογική Γεωργία Τον Ιούνιο του 2004 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανταποκρινόμενη στη ραγδαία αύξηση της Βιολογικής Γεωργία & Κτηνοτροφίας σε ολόκληρη την ΕΕ, προχώρησε σε υιοθέτηση ενός Ευρωπαϊκού Σχεδίου Δράσης, με σκοπό την κατοχύρωση του χώρου και την περαιτέρω ενδυνάμωση και ανάπτυξή του. Κατά τoν σχεδιασμό σφαιρικής πολιτικής για τη βιολογική γεωργία, αναγνωρίστηκε ο διπλός ρόλος της Βιολογικής Γεωργίας στην κοινωνία. Με βάση το γνώμονα αυτό, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατέληξε σε δύο συμπεράσματα: 13
Η εμπορία βιολογικών τροφίμων ανταποκρίνεται στα μελήματα ορισμένων καταναλωτών και, συνεπώς, θα πρέπει να ανταμείβεται από την αγορά, το οποίο συνεπάγεται χρηματοδότηση από τους καταναλωτές. Από την άποψη αυτή, η ανάπτυξη της βιολογικής γεωργίας θα διέπεται από τους κανόνες της αγοράς. Η βιολογική διαχείριση της γης είναι γνωστό ότι αποδίδει δημόσια αγαθά, πρωτίστως περιβαλλοντικά, αλλά και οφέλη στον τομέα της αγροτικής ανάπτυξης, ενώ μπορεί επίσης να οδηγήσει από ορισμένες απόψεις σε βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των ζώων. Υπό το πρίσμα αυτό, η ανάπτυξη της βιολογικής γεωργίας πρέπει να καθοδηγείται από την κοινωνία. Με βάση των ανωτέρω ανάλυση και τα μέχρι τώρα επιτεύγματα, οι βασικές προτάσεις του σχεδίου δράσης επικεντρώνονται στα ακόλουθα: ανάπτυξη της αγοράς των βιολογικών τροφίμων καθοδηγούμενη από τις πληροφορίες με την ευαισθητοποίηση των καταναλωτών, την παροχή περισσότερων πληροφοριών και την καλύτερη προβολή σε καταναλωτές και επιχειρήσεις, την τόνωση της χρήσης του λογότυπου της ΕΕ στα προϊόντα, συμπεριλαμβανομένων των εισαγόμενων, την αύξηση της διαφάνειας όσον αφορά τα διάφορα πρότυπα και με τη βελτίωση των διαθέσιμων στατιστικών στοιχείων για την παραγωγή, την προσφορά και τη ζήτηση ως εργαλείων άσκησης πολιτικής και προώθησης στην αγορά αύξηση της αποδοτικότητας της δημόσιας χρηματοδότησης της βιολογικής γεωργίας, ενθαρρύνοντας τα κράτη μέλη να αξιοποιήσουν περισσότερο και με μεγαλύτερη συνέπεια τα διάφορα μέσα αγροτικής ανάπτυξης, λόγου χάριν μέσω των εθνικών σχεδίων δράσης, και ενισχύοντας την έρευνα για τη βιολογική γεωργία βελτίωση και ενίσχυση των κοινοτικών προτύπων για τη βιολογική γεωργία και των απαιτήσεων που αφορούν τις εισαγωγές και τους ελέγχους με: ορισμό των βασικών αρχών της βιολογικής γεωργίας, ώστε να αναφέρεται ρητά ότι αυτή συνιστά δημόσια υπηρεσία αύξηση της διαφάνειας και της εμπιστοσύνης των καταναλωτών σύσταση ανεξάρτητης επιτροπής για επιστημονικές και τεχνικές γνωμοδοτήσεις περαιτέρω εναρμόνιση και ενίσχυση των προτύπων μέσω των διεθνών οργανισμών βελτίωση των προτύπων, π.χ. όσον αφορά τις συνθήκες διαβίωσης των ζώων συμπλήρωση των προτύπων σε πεδία που δεν καλύπτονται σήμερα, όπως οι υδατοκαλλιέργειες, ή των προτύπων που σχετίζονται με το περιβάλλον, όπως η χρήση ορυκτών πηγών ενέργειας κ.λπ. επεξήγηση των προτύπων που απαγορεύουν τη χρήση γενετικώς τροποποιημένων οργανισμών 14
(ΓΤΟ) αύξηση της αποδοτικότητας και της διαφάνειας του συστήματος ελέγχου και, τέλος, με την αύξηση της αποτελεσματικότητας των διατάξεων που διέπουν τις εισαγωγές Το πλήρες έγγραφο διατίθεται στην ακόλουθη ιστοσελίδα του εξυπηρετητή EUROPA: http://europa.eu.int/comm/agriculture/qual/organic/plan/index_el.htm. 1.2.3.2. Προγράμματα οικονομικών ενισχύσεων για τη Βιολογική Γεωργία και Κτηνοτροφία στην Ελλάδα Όσον αφορά τις οικονομικές ενισχύσεις στη βιολογική γεωργία και κτηνοτροφία ήδη εφαρμόζονται τα μέτρα 3.1 «Βιολογική Γεωργία» και 3.2 «Βιολογική Κτηνοτροφία» του Άξονα 3 «Γεωργοπεριβαλλοντικά μέτρα» του Εγγράφου Προγραμματισμού Αγροτικής Ανάπτυξης (ΕΠΑΑ) 2000-2006 (Κανονισμός (ΕΚ) 1257/99 του Συμβουλίου για τη στήριξη της αγροτικής ανάπτυξης). Καλλιέργεια /στρ. Eλαιώνες ελαιοπαραγωγής 72,2 Ελαιώνες για επιτραπέζια ελιά 90,0 Κρόκος 90,0 Αμπέλια 90,0 Μηλοειδή, πυρηνόκαρπα, λοιπές δενδρώδεις 90,0 Ακρόδρυα (καστανιές, φουντουκιές, καρυδιές) 40,0 Εσπεριδοειδή 90,0 Κηπευτικά, μποστανικά, σπαράγγι, φράουλες, μηδική 60,0 Αρδευόμενες αροτραίες 60,0 Σιτηρά, όσπρια, ξηρικές καλλιέργειες 33,5 Αρωματικά-Φαρμακευτικά 33,5 Πίνακας 2 Ενισχύσεις Βιολογικής Γεωργίας, Μέτρο Ενίσχυσης 3.1 (Πηγή: ΥΑΑ&Τ, 2006) 15
ΕΙΔΟΣ ΖΩΩΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΖΩΩΝ ΕΝΙΣΧΥΣΗ (ΕΥΡΩ/ΜΖΚ) 1.Αγελάδες γαλακτοπαραγωγής 68,80 2.Αγελάδες κρεατοπαραγωγής (θηλάζουσες) επιλέξιμες 73,50 2α.Αγελάδες κρεατοπαραγωγής Α. ΒΟΟΕΙΔΗ (θηλάζουσες) μη επιλέξιμες 68,50 3.Μοσχάρια ηλικ. άνω των 6 μηνών και ως 24 μηνών 250,00 4.Μοσχίδες ηλικ. άνω των 6 μηνών και ως 24 μηνών 279,60 Β. ΠΡΟΒΑΤΑ 1.Προβατίνες ή / και αίγες /ΑΙΓΕΣ 235,80 Γ. ΧΟΙΡΟΙ 1.Χοιρομητέρες (με τα παράγωγά τους) 549,62 Πίνακας 3 Ενισχύσεις Βιολογικής Κτηνοτροφίας, Μέτρο Ενίσχυσης 3.2 (Πηγή: ΥΑΑ&Τ, 2006) Επίσης έχουν εγκριθεί από την ΕΕ δύο νέα μέτρα (μέτρο 6.1 και μέτρο 6.2) στα πλαίσια του ΕΠΑΑ 2000-2006 στον άξονα 6 «Ποιότητα Τροφίμων» που αφορούν : α) χορήγηση ενίσχυσης μέχρι 3000 ευρώ / ανά έτος και εκμετάλλευση, επί μια πενταετία, η οποία θα καλύπτει τα «σταθερά κόστη» ένταξης στο καθεστώς ελέγχου του Καν. 2092/91 του Συμβουλίου για τη Βιολογική Γεωργία. β) χορήγηση ενίσχυσης σε ενώσεις παραγωγών για δραστηριότητες που αποβλέπουν στην ενημέρωση των καταναλωτών και την προώθηση βιολογικών γεωργικών προϊόντων και τροφίμων. Το ύψος της ενίσχυσης ανέρχεται σε ποσοστό 70% των επιλέξιμων δαπανών, δηλαδή υπάρχει ίδια συμμετοχή 30%. 16
2. Ορισμοί 2.1. Θεσμικό πλαίσιο Η Βιολογική Γεωργία στη χώρα μας, όπως και στις υπόλοιπες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης διέπεται από τον Κανονισμό (ΕΟΚ) 2092/91 και τις τροποποιήσεις του. Το 1999 ο Κανονισμός συμπληρώθηκε για την παραγωγή βιολογικών προϊόντων ζωικής προέλευσης από τον Κανονισμό (ΕΚ) 1804/99. Σήμερα, βρισκόμαστε σε μια φάση αναθεώρησης του Κανονισμού, με σκοπό την απλούστευσή του, τη βελτίωση και την επέκτασή του και σε άλλα πεδία όπως, οι υδατοκαλλιέργειες. Ο νέος κανονισμός, ο οποίος πρόκειται να αντικαταστήσει τη βασική πράξη (Κανονισμός (ΕΟΚ) αριθ. 2092/91) αλλά και τις τροποποιήσεις του, αναμένεται να ψηφιστεί από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο και να τεθεί σε εφαρμογή από την 1/1/2007. Επίσης, στην Ελλάδα η Βιολογική Γεωργία διέπεται πλέον και από την Κοινή Υπουργική Απόφαση 245090/10-2-2006, η οποία θέσπισε τα αναγκαία συμπληρωματικά μέτρα για την εφαρμογή του Κανονισμού 2092/91 και του 1804/99. 2.2. Ορισμός της Βιολογικής Γεωργίας Με τον όρο βιολογική ή οικολογική γεωργία εννοούμε την ήπια, φιλική προς το περιβάλλον γεωργία, η οποία δε χρησιμοποιεί χημικά φυτοφάρμακα και λιπάσματα. Πιο αναλυτικά θα μπορούσαμε να ορίσουμε τη βιολογική γεωργία ως, ένα σύστημα παραγωγής βασιζόμενο στην αμειψισπορά των καλλιεργειών, την ανακύκλωση των φυτικών υπολειμμάτων και της ζωικής κοπριάς, τη χλωρή λίπανση, τη λογική χρήση των γεωργικών μηχανημάτων και τις βιολογικές μορφές καταπολέμησης. Αυτές οι πρακτικές συνδυαζόμενες κατάλληλα εξασφαλίζουν: Τη διατήρηση της γονιμότητας του εδάφους και την επαρκή θρέψη των φυτών, Τον έλεγχο των εχθρών, ασθενειών και των ζιζανίων των καλλιεργειών. Οι βιοκαλλιεργητές επιτυγχάνουν τα παραπάνω χωρίς να χρειάζεται να καταφεύγουν στα συνθετικά χημικά φυτοφάρμακα και λιπάσματα (Βλοντάκης, Δεσύλλας και Μπίστη, 2003). 17
Σύμφωνα δε με τη Διεθνή Ομοσπονδία των Κινημάτων Βιολογικής Γεωργίας (IFOAM), «Πρόκειται για ένα Σύστημα παραγωγής αγροτικών προϊόντων το οποίο είναι οικολογικά, κοινωνικά και οικονομικά βιώσιμο και προάγει την ασφαλή παραγωγή προϊόντων, ελαχιστοποιώντας την επιβάρυνση του περιβάλλοντος και τη χρήση μη ανανεώσιμων φυσικών πόρων» Η βιολογική γεωργία διαφέρει από τα άλλα συστήματα γεωργίας σε πολλά σημεία. Ευνοεί τις ανανεώσιμες πηγές και την ανακύκλωση επιστρέφοντας στο έδαφος τα θρεπτικά συστατικά που βρίσκονται στα κατάλοιπα. Όσον αφορά το ζωικό κεφάλαιο, η παραγωγή κρέατος και πουλερικών ρυθμίζεται με ιδιαίτερη φροντίδα για την καλή διαβίωση των ζώων και με τη χρησιμοποίηση φυσικών ζωοτροφών. Η βιολογική γεωργία σέβεται τα συστήματα του ίδιου του περιβάλλοντος για την καταπολέμηση των παρασίτων και των ασθενειών στις καλλιέργειες και στην κτηνοτροφία και αποφεύγει τη χρησιμοποίηση συνθετικών παρασιτοκτόνων, ζιζανιοκτόνων, χημικών λιπασμάτων, αυξητικών ορμονών, αντιβιοτικών ή γενετικών τροποποιήσεων. Αντίθετα, οι γεωργοί βιολογικής γεωργίας χρησιμοποιούν ένα φάσμα τεχνικών που βοηθούν τη διατήρηση των οικοσυστημάτων και μειώνουν τη ρύπανση. 2.3. Πεδίο Ελέγχου Επισήμανση προϊόντων Σύμφωνα με την Κοινοτική Νομοθεσία για τη Βιολογική Γεωργία, τα προϊόντα που πιστοποιούνται ως βιολογικά εντός των συνόρων της ΕΕ, κατατάσσονται σε τρεις κατηγορίες: α) Μη μεταποιημένα γεωργικά φυτικά προϊόντα, ζώα και μη μεταποιημένα κτηνοτροφικά προϊόντα β) Μεταποιημένα γεωργικά φυτικά και κτηνοτροφικά προϊόντα που προορίζονται για ανθρώπινη κατανάλωση και έχουν παρασκευαστεί Εικόνα 4 κυρίως από ένα ή περισσότερα Κοινοτικός Λογότυπος συστατικά φυτικής ή/και ζωικής προέλευσης γ) Ζωοτροφές, σύνθετες ζωοτροφές και πρώτες ύλες ζωοτροφών 18
Η ένδειξη ότι τα προϊόντα καλύπτονται από τις απαιτήσεις ελέγχου της Ευρωπαϊκής Νομοθεσίας τίθεται σε όλες της επίσημες γλώσσες της ΕΕ, ενώ για την Ελλάδα είναι: Βιολογική γεωργία Σύστημα ελέγχου ΕΚ Η χρήση του Κοινοτικού λογότυπου είναι προαιρετική. Όμως, σύμφωνα την Εθνική Νομοθεσία (ΚΥΑ 245090/10-2- 2006) καθιερώθηκε η υποχρεωτική χρήση του Ενιαίου Εθνικού Σήματος για τα πιστοποιημένα προϊόντα βιολογικής γεωργίας, το οποίο πρέπει να φέρεται στις ετικέτες των προϊόντων αυτών. Εικόνα 5 Ενιαίο Σήμα αναγνώρισης προϊόντων Βιολογικής Γεωργίας Εικόνα 6 Λεμόνια βιολογικής γεωργίας με ατομική επισήμανση Εικόνα 7 Πορτοκάλια βιολογικής γεωργίας σε συσκευασία «διχτάκι» 19
Εικόνα 8 Κατάστημα Βιολογικών Προϊόντων στη Γερμανία 2.4. Υποχρεώσεις επιχειρηματιών Σύστημα Ελέγχου Κάθε επιχειρηματίας ο οποίος παράγει, παρασκευάζει ή εισάγει από Τρίτες Χώρες βιολογικά προϊόντα με σκοπό την εμπορία τους, οφείλει αφενός να γνωστοποιεί τη δραστηριότητά του αυτή στη Διεύθυνση Αγροτικής Ανάπτυξης της περιοχής στην οποία υπάγεται η επιχείρησή του και αφετέρου να υποβάλλει την επιχείρησή του στο Σύστημα Ελέγχου το οποίο περιγράφεται στον Κανονισμό 2092/91. Υπεύθυνοι για την τήρηση του Συστήματος Ελέγχου στην Ελλάδα είναι οι 6 εγκεκριμένοι Οργανισμοί Ελέγχου και Πιστοποίησης Βιολογικών Προϊόντων (ΔΗΩ, ΒιοΕλλάς, Φυσιολογική, Q-Ways, A-Cert και Ίρις), οι οποίοι ελέγχονται με τη σειρά τους από το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων και τον AGROCERT. Κατά την έναρξη εφαρμογής του καθεστώτος ελέγχου, ο επιχειρηματίας καλείται να προβεί αφενός στην πλήρη περιγραφή της μονάδας και της δραστηριότητάς του, αφετέρου στον καθορισμό όλων των συγκεκριμένων μέτρων που θα πρέπει να ληφθούν από την επιχείρηση προκειμένου να διασφαλιστεί η τήρηση του Κανονισμού 2092/91. Οι Οργανισμοί Ελέγχου και Πιστοποίησης Βιολογικών Προϊόντων οφείλουν να πραγματοποιούν τουλάχιστον μία φορά το χρόνο, πλήρη έλεγχο της ενταγμένης μονάδας, ενώ παράλληλα μπορούν να διενεργούν δειγματοληψίες και εργαστηριακές αναλύσεις με σκοπό την ανίχνευση ουσιών οι οποίες απαγορεύονται για χρήση σύμφωνα με τον Κανονισμό 2092/91. Επιπλέον, οι Οργανισμοί Ελέγχου μπορούν να πραγματοποιούν περισσότερες επισκέψεις ελέγχου κατά τη διάρκεια του έτους, 20
αιφνιδιαστικές ή μη. Μετά το πέρας του ελέγχου, συντάσσεται σχετική έκθεση και συνυπογράφεται τόσο από τον εκπρόσωπο του Οργανισμού Ελέγχου όσο και από τον εκπρόσωπο της επιχείρησης. Η κυκλοφορία των πιστοποιημένων βιολογικών προϊόντων εντός των συνόρων της ΕΕ είναι ελεύθερη, χωρίς να μπορούν τα Κράτη Μέλη να περιορίζουν ή να εμποδίζουν την κυκλοφορία των προϊόντων αυτών καθ οιονδήποτε λόγο. 21
3. Πολλαπλασιαστικό υλικό Η βιολογική γεωργία προϋποθέτει ότι οι γεωργοί χρησιμοποιούν βιολογικής παραγωγής σπόρους προς σπορά. Για να βοηθήσουν την πρόσβαση των γεωργών και των επιχειρήσεων σε βιολογικώς παραχθέντες σπόρους προς σπορά τα κράτη μέλη έχουν συγκροτήσει ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων όπου οι προμηθευτές σπόρων προς σπορά έχουν τη δυνατότητα να καταχωρούν σπόρους προς σπορά και πατατόσπορους που έχουν παραχθεί με βιολογικές μεθόδους εφόσον επιθυμούν να τους διαθέσουν στην αγορά. Η Ελληνική βάση δεδομένων για τους βιολογικά παραχθέντες σπόρους βρίσκεται στη διεύθυνση: http://www.minagric.gr/greek/sp_biologikh.html Εάν δεν είναι διαθέσιμοι σπόροι προς σπορά των ειδών που επιθυμεί να καλλιεργήσει βιολογικώς ο γεωργός ή εάν δεν είναι διαθέσιμες οι κατάλληλες ποικιλίες, ο γεωργός έχει τη δυνατότητα να ζητήσει από το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων, Διεύθυνση Βιολογικής Γεωργίας, τη χορήγηση άδειας παρέκκλισης ώστε να χρησιμοποιήσει μη βιολογικώς παραχθέντες σπόρους προς σπορά. Για τα είδη για τα οποία θα διατίθενται μελλοντικώς επαρκείς ποσότητες βιολογικώς παραχθέντων σπόρων προς σπορά δεν θα είναι δυνατόν να χρησιμοποιούνται σπόροι προς σπορά από μη βιολογική γεωργία. Κατά συνέπεια, θα καθοριστεί όσο το δυνατόν συντομότερα κατάλογος των ειδών που εξαιρούνται από το πεδίο εφαρμογής της παρέκκλισης. Ως προς το φυτικό πολλαπλασιαστικό υλικό εκτός των πατατόσπορων πρόκειται για θέμα που εμπίπτει στη διακριτική ευχέρεια των κρατών μελών μέχρις ότου εγκριθούν τα κατάλληλα κριτήρια σε κοινοτικό επίπεδο, οπότε και πάλι τα Υπουργεία Γεωργίας είναι υπεύθυνα για την έγκριση ή μη μιας σχετικής λίστας. 22