«Οι Έλληνες προτιµούν µια παλιά λέξη από µια νεότερη». Σύγκρουση ταυτοτήτων ανάµεσα στα Ελληνικά και Σλαβικά. * Kateřina Loudová Στα τέλη του 19 ου αιώνα παρουσιάστηκε στην τσεχική κοινωνία ένα νέο κύµα ενδιαφέροντος για τα νέα ελληνικά που σχετιζόταν µε την αυξηµένη ταξιδιωτική δραστηριότητα των Τσέχων κλασικών φιλολόγων στο ελληνικό έδαφος. 1 Αυτή ήταν εφικτή από το 1893 χάρη στην ετήσια παροχή κρατικών ταξιδιωτικών υποτροφιών για την Ελλάδα και την Ιταλία σε καθηγητές κλασικής φιλολογίας και ιστορίας που εργάζονταν στη µέση εκπαίδευση. 2 Οι υπότροφοι στη συνέχεια δηµοσίευαν τις ταξιδιωτικές τους εντυπώσεις και µελέτες στην τσέχικη ταξιδιωτική λογοτεχνία, σε εξειδικευµένα επιστηµονικά περιοδικά της εποχής όπως και σε επετηρίδες των γυµνασίων. Οι συγκεκριµένες µελέτες πληροφορούσαν το κοινό προπαντός για τους αρχαιολογικούς χώρους που επισκέφτηκαν, χωρίς όµως ταυτόχρονα να παραλείπουν να αναφερθούν στον τρόπο ζωής των σύγχρονων Ελλήνων, µε ιδιαίτερες αναφορές στα έθιµά τους, στον εθνικό τους χαρακτήρα, στη θρησκεία, στη σχολική παιδεία, στην πολιτική και στην ελληνική φύση. Στο πλαίσιο αυτό εκδήλωναν παράλληλα και το ενδιαφέρον τους για τη νέα ελληνική γλώσσα µε βάση συναντήσεις και συζητήσεις µε τους Έλληνες διανοουµένους και µε τον απλό ελληνικό λαό. Για το ενδιαφέρον αυτό υπήρχε και ένας επιπλέον λόγος καθώς τα νέα ελληνικά ήταν τότε για τους Τσέχους µια γλώσσα µεν εξωτική, ταυτόχρονα δε όχι εντελώς άγνωστη χάρη στο αρκετά ψηλό επίπεδο της κλασικής φιλολογίας στη µέση εκπαίδευση. 3 H εν λόγω ενασχόληση αντικατόπτριζε επίσης την υπάρχουσα τότε αντίληψη της ελληνικής * Το κείµενο της διάλεξης γράφτηκε στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράµµατος του Πανεπιστηµίου Μάσαρυκ στο Μπρνο Κέντρο για ιακλαδική Έρευνα των Αρχαίων Γλωσσών και Παλαιότερων Φάσεων των Σύγχρονων Γλωσσών (MSM 0021622435). 1 Τσέχικες ταξιδιωτικές δραστηριότητες στην Ελλάδα αυτής της εποχής, συµπεριλαµβανοµένων των δηµοσιευµάτων που ακολούθησαν, επεξεργάστηκε λεπτοµερειακά η Alena Frolíková, βλ. π.χ. Frolíková (1986/1987). 2 Από το αυστριακό Υπουργείο Θρησκευµάτων και Παιδείας χορηγούνταν ετήσια (1893 1914) δέκα υποτροφίες ύψους χιλίων χρυσών νοµισµάτων, απ αυτές µία ή δύο σε Τσέχους καθηγητές µέσης εκπαίδευσης. Το κεφάλαιο για υποτροφίες εισήχθη το 1891 µε διάταγµα Αρ. 23250, βλ. Verordnungsblatt für den Dienstbereich des Ministerium für Cultus und Unterricht 1892. Kundmachungen, σ. 527. Kepartová (2008: 208). Korec (1893: 212). 3 Τα αρχαία ελληνικά εισήχθηκαν ως υποχρεωτικό µάθηµα στα (τότε πενταετή) γυµνάσια από το 1804. Μετά τη λεγόµενη εκπαιδευτική µεταρρύθµιση του Bonitz-Exner το 1854 (Οργανωτική σκιαγραφία Entwurf der Organisation der Gymnasien und Realschulen in Österreich) αποτελούσαν τα αρχαία ελληνικά και λατινικά περισσότερο από το 40 % του προγράµµατος σπουδών, ακόµα και όταν εισήχθη σ αυτό η φυσική ιστορία και η φυσική. Για περισσότερες λεπτοµέρειες βλ. Šafránek (1903/1904). Svatoš (2004).
γλωσσικής κατάστασης και την άποψη του ελληνικού γλωσσικού ζητήµατος στα συµφραζόµενα της τσεχικής εθνικής αναγέννησης. Στην Ελλάδα έχει αρχίσει ήδη να υποχωρεί η επιρροή των φαναριωτών και να αναπτύσσεται µια καινούρια γενιά αστικής τάξης, ενώ το εκπαιδευτικό σύστηµα αρχίζει να παράγει εγγράµµατο πληθυσµό. 4 Ταυτόχρονα, ως αντίδραση κατά της σλαβικής θεωρίας του καθηγητή ιστορίας στο Πανεπιστήµιο Μονάχου Jakob F. Fallmerayer αυξάνεται έντονα το ενδιαφέρον για τη δηµοτική γλώσσα, τα διαλεκτικά κείµενα και δηµοτικά τραγούδια. Υπό την επιρροή αυτών των γεγονότων εµφανίζονται οι γλωσσικές ιδέες του Γιάννη Ψυχάρη και το έργο του Το ταξίδι µου (1888) που υπήρξε βασικό κίνητρο για την εξάπλωση της δηµοτικής στον πεζό λόγο. Ταυτόχρονα όµως οι συνήγοροι της καθαρεύουσας αντιµετωπίζουν αυτές τις προσπάθειες µε γρήγορα αυξανόµενο φανατισµό, γιατί η καθαρεύουσα συµβόλιζε για την εθνικιστική ελίτ της κοινωνίας όχι µόνο την εθνική συνείδηση, αλλά και ένα µέσο αυτοδιάθεσης και κοινωνικού ελέγχου. Τη στιγµή λοιπόν που αυτό το πολύτιµο µέσο διακυβευόταν, ο φανατισµός γνώρισε µεγάλη έξαρση. 5 Έτσι, οι Τσέχοι ταξιδιώτες έρχονται στην αναστατωµένη από οξείς διαπληκτισµούς Ελλάδα ανάµεσα στους δηµοτικιστές και καθαρευουσιάνους. Αυτή η τεταµένη και εχθρική ατµόσφαιρα δεν τους ήταν καθόλου ξένη και από τις δικές τους εµπειρίες οι Έλληνες αρχαϊστές έµοιαζαν µε τους γερµανόφωνους της Αυστροουγγαρίας που εµπόδιζαν την επερχόµενη και ανεξέλεγκτη πια τσεχική χειραφέτηση. Αντίθετα, οι δηµοτικιστές τους θύµιζαν τις πρώτες προσπάθειες των Τσέχων κατά το 1848 να απαιτήσουν τα εθνικά τους δικαιώµατα χωρίς να είναι όµως ώριµοι να τα εφαρµόσουν. Η τσεχική γλώσσα, όπως και η δηµοτική, δεν ήταν τότε ακόµη ικανή να εκπληρώσει απαιτήσεις διοικητικής, επιστηµονικής και εκπαιδευτικής γλώσσας. Αυτή την εποχή όµως, δηλαδή στα τέλη του 19 ου αιώνα, οι Τσέχοι είχαν πια γίνει ένα έθνος στο κατώφλι της πολιτιστικής και γλωσσικής αυτεπάρκειας που δεν µπορούσε πια να συµφιλιωθεί µε την οποιουδήποτε είδους υποταγή στο γερµανικό φύλο. Γι αυτό ενισχύθηκε ο αγώνας για την όχι µόνο γλωσσική διαχώρηση των δύο εθνών, µε συνέπεια να αυξηθεί η αµοιβαία εχθρότητα η οποία θα µπορούσε να χαρακτηρισθεί ισοδύναµη µε την αναστάτωση που προκάλεσε στην ελληνική κοινωνία το γλωσσικό ζήτηµα. 4 Ο Τσέχος ταξιδιώτης Zháněl (1901: 142) αναφέρει ότι σύµφωνα µε τα στατιστικά στοιχεία, το 1879 υπήρχαν στην Ελλάδα στον άρρενα πληθυσµό 63,6 % αναλφάβητοι, στον γυναικείο 91,7 %. Κατά το 1920 υπολογίζονται στην Ελλάδα περίπου 400 σχολεία (απ αυτά περίπου 110 κλασικά λύκεια) και 3000 θέσεις εργασίας δασκάλων από τις οποίες όµως καλύπτονταν µόνο τα 2/3 στα λύκεια και περίπου το 1/3 στα δηµοτικά σχολεία λόγω της καταστροφικής έλλειψης των δασκάλων µετά τους Βαλκανικούς πολέµους και τη Μικρασιατική καταστροφή. 5 Για περισσότερες λεπτοµέρειες βλ. Hering (1987).
Ταυτόχρονα, το γρήγορα αναπτυσσόµενο κίνηµα του Πανσλαβισµού που αντιπαρέθετε τους σλαβόφιλους Τσέχους µε τους µη σλαβικούς λαούς, συµπεριλαµβανοµένων και των Ελλήνων, υποβοηθούσε την ανάπτυξη του τσεχικού εθνικισµού. Η τσεχική εθνική συνείδηση και η πίστη των Τσέχων σε ένα ανεξάρτητο εθνικό µέλλον ενισχύονταν µέσω του ελληνικού ζητήµατος βάσει των συναντήσεων µε τους Νεοέλληνες. Η σύγκριση εποµένως ανάµεσα στους υποταγµένους λαούς της Ελλάδας και της Τσεχίας ήταν αναπόφευκτη. Απ αυτή τη σύγκριση χαµένοι έβγαιναν αναγκαστικά οι Έλληνες, γιατί «η γλώσσα και η λογοτεχνία τους ήταν το µεσαίωνα ακόµα πιο φτωχή απ ό,τι η δική µας» και τα νέα ελληνικά είναι «ακόµα πιο διεφθαρµένα από τα τσέχικα, διαποτισµένα πέρα για πέρα από τα αλβανικά, τούρκικα και βλάχικα». 6 Ένας επιπλέον τρόπος ενδυνάµωσης της τσεχικής εθνικής συνείδησης ήταν ο υπερτονισµός της σλαβικής επιρροής στα ελληνικά, ιδίως στο χώρο των σλαβικών δανείων. Αυτό το είδος σκέψης µπορούµε να το αποδώσουµε κατά µεγάλο µέρος στην τεράστια επιρροή που ασκούσε στην τότε Ευρώπη η θεωρία του Fallmerayer. Οι Τσέχοι φιλόλογοι-ταξιδιώτες την εφάρµοσαν, εκτός από τον ανθρωπολογικό χώρο, και στο χώρο της γλώσσας, αναπτύσσοντας κι άλλο τη θεωρία για την επιρροή της σλαβονικής γλώσσας στη νεοελληνική φωνολογία, µορφολογία, σύνταξη και λεξικό. 7 Στα συγγράµµατά τους παραθέτουν τις κατά τη γνώµη τους πιο διαδεδοµένες ελληνικές λέξεις σλαβικής καταγωγής (π.χ. κόκ(κ)οτος, λόγγος, ρούχα, σάνο, στάνη, 8 τσοπάνος, 9 βουρκόλακας, ζακόνι 10 ) και σε εξειδικευµένες µελέτες εστιάζουν την προσοχή σε ανεξάντλητο αριθµό σλαβικών τοπωνυµίων στα ελληνικά, 11 αν και η σλαβική ερµηνεία τους είναι συχνά λανθασµένη (π.χ. αναφέρεται επανειληµµένα η λέξη Τσακωνιά κι η αναλογία της µε τα τσέχικα τοπωνύµια Τσάκοβ, Τσάκοβιτσε, Τσάκοβετς). 12 Επίσης συγκρινόταν το ελληνικό γλωσσικό ζήτηµα µε το ανάλογο τσεχικό ζήτηµα και αναλύονταν οι αιτίες της ελληνικής διγλωσσίας. Στις αρχές του 20 ού αιώνα δηµοσίευσε ο Josef Král, διάσηµος καθηγητής κλασικής φιλολογίας στο Πανεπιστήµιο Καρόλου στην 6 Korec (1897: 123). 7 Βλ. π.χ. Kalousek (1902: 11 13). 8 Molčík (1898: 54). Βλ. Meyer (1894: II, 32 59): κόκ(κ)οτος/κοκοτός (Ήπειρος) < αρχ. σλαβ. kokotъ κόκορας, λόγγος (Ήπειρος, Πελοπόννησος) < αρχ. σλαβ. lǫgъ δάσος, ρούχον/ρούχα < αρχ. σλαβ. rucho ρούχο, σάνο/σανό(ν)/σανός < αρχ. σλαβ. sěno σανός, στάνη < αρχ. σλαβ. stanъ στάνη. 9 Αλλά βλ. Ανδριώτης (1995 3 : s.v.): o τσοπάνος/ο τσοµπάνης < τουρκ. zoban. 10 Μeyer (1894: II, 20, 27): βουρκόλακας < αρχ. σλαβ. vlъkodlakъ βρικόλακας, ζακόνι < αρχ. σλαβ. zakonъ συνήθεια, νόµος. 11 Βλ. π.χ. Vařeka (1902). 12 Η παραδοσιακή θεωρία διαδεδοµένη ήδη από το Βυζάντιο ερµηνεύει το όνοµα Τσάκωνες από το αρχαίο Λάκωνες ως αποτέλεσµα της εξέλιξης της κοινής ελληνικής. Μερικοί επιστήµονες το συνδέουν περισσότερο µε το µεσαιωνικό ουσιαστικό τζακωνία (από το *τράχονες < τραχύς) που ονοµάζει ορεινό τοπίο ή περιοχή (Τσάκωνες = κάτοικοι ορεινής, δύσβατης περιοχής). Σύµφωνα µε µια άλλη ερµηνεία κατάγεται το όνοµα Τσάκωνες από το µεσαιωνικό διάκονες (= διάκονοι, υπηρέτες, φύλακες καστρών). Σε καµιά από τις ερµηνείες όµως δεν προϋποτίθεται σλαβική καταγωγή αυτής της λέξης. Ανδριώτης (1995 3 : s.v.). Symeonidis (1972).
Πράγα και µεταφραστής, τις ταξιδιώτικές του εντυπώσεις από τη δίµηνη αρχαιολογική συνέλευση στην Αθήνα και τις σχετικές αρχαιολογικές περιοδείες στο περιοδικό Zvon (Καµπάνα, 1906) υπό τον τίτλο Εντυπώσεις από το ταξίδι για την Ελλάδα και την Τουρκία. Στο κεφάλαιο Ελληνικός λαός και ελληνική γλώσσα 13 περιγράφει την αρρωστηµένη προσπάθεια των Ελλήνων να αντικατασταθούν σλαβικά ή άλλα ξένα τοπωνύµια µε αρχαίες ελληνικές ονοµασίες για να αποδειχθεί η καθαροαιµία του ελληνικού λαού. Μιλάει ανοιχτά για την αρνητική στάση των Ελλήνων προς τους Σλάβους. Τα σηµερινά ελληνικά τα αντιλαµβάνεται ως µια γλώσσα που εξελίχθηκε από τα αρχαία ελληνικά και που για την καλλιέργειά της για τις ανάγκες της δηµόσιας ζωής και της λογοτεχνίας οι Έλληνες δεν είχαν αρκετή υποµονή ούτε καιρό όπως οι Τσέχοι στην εποχή της εθνικής τους αναγέννησης. Έτσι ανακηρύχθηκε ως γνήσια ελληνική γλώσσα µια γλώσσα πεθαµένη, δηλαδή τα αρχαία ελληνικά µε λίγες µόνο αλλαγές. Ο Král υπενθυµίζει το γεγονός ότι για τα νέα ζωντανά ελληνικά δεν υπήρχαν για µεγάλο διάστηµα καθόλου γραµµατικές και ότι ο αριθµός των καθαρευουσιάνων στην Ελλάδα είναι ακόµη µεγαλύτερος απ ότι ο αριθµός των ακονιστών 14 των τσέχικων σ εµάς. Τις κλασικιστικές τάσεις στην Αθήνα στην αρχή του 20 ού αιώνα περιγράφει µε τον εξής τρόπο (σ. 471): «Οι Έλληνες προτιµούν µια παλιά λέξη από µια νεότερη. Π.χ. δεν είδα ότι κάποιος τσαγκάρης στην Αθήνα θα ονοµαζόταν έτσι στην ταµπέλα του ο καθένας έλεγε τον εαυτό του υποδηµατοποιός. Το καλό κρασί από την εταιρεία του Σόλωνος που πίναµε στην Αθήνα και το διάσηµο κρασί από τη Σαντορίνη δεν ονοµάζεται πλέον στις ετικέτες κρασί, αλλά µε την αρχαία ονοµασία οίνος και κάποιο µεταλλικό νερό από την Άνδρο, που διαφέρει από άλλα απλά νερά µόνο ως προς την αυξηµένη τιµή του και που κολυµπούν µέσα σ αυτό κάποια σκουπιδάκια, ονοµάζεται επίσηµα ιαµατικόν ύδωρ. Κι όµως, οι λέξεις οίνος και ύδωρ είναι εντελώς νεκρές κι ο ίδιος ο Έλληνας τις µαθαίνει από το σχολείο». Με βάση αυτές αλλά κι άλλες αντιλήψεις καταλήγει τελικά ο Král στο απαισιόδοξο συµπέρασµα ότι οι Έλληνες δε θα καταφέρουν ποτέ να διώξουν αυτή την τεχνητή γλώσσα και στην Ελλάδα θα υπάρχει διγλωσσία. Στρέφοντας την προσοχή µας στη µεταχείριση του γλωσσικού σλαβικού στοιχείου στην Ελλάδα εκείνης της εποχής παρατηρούµε οµοιότητα µε την Τσεχία στο ότι οι Έλληνες καθόριζαν την ταυτότητά τους επίσης µέσω µιας άλλης γλώσσας, αλλά αντίστροφα: όχι µέσω συσχετισµού, αλλά µέσω καθαρισµού από την κυρίως τουρκική, αλλά και σλαβική επιρροή. Στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος η πίεση των κλασικιστών ενίσχυσε ακόµη την 13 Král (1906: 469 472). 14 Με τη λέξη brusiči (= ακονιστές) ονοµαζόταν µια οµάδα γλωσσολόγων οι οποίοι από το 1877 επιδίωκαν τα τσέχικα να καθαριστούν από τις γερµανικές κυρίως επιρροές και να επιστρέψουν στη µορφή της ουµανιστικής εποχής.
αρχαιολατρία της διοίκησης και την τάση να µετονοµάζονται τα τοπωνύµια σύµφωνα µε την ελληνική αρχαιότητα. Η µετονοµασία των τοπωνυµίων έγινε επίσηµη πολιτική του ελληνικού κράτους µετά το 1855 και το 1909 καθιερώνεται η εθνική επιτροπή για τον εξελληνισµό των ονοµάτων των οικισµών µε πρόεδρο το Νικόλαο Πολίτη. 15 Και στα δύο κράτη λοιπόν παρενέβη στον επιστηµονικό χώρο ένας επιπλέον παράγοντας, αυτός των εθνικιστικών ιδεολογιών. Η ελληνική επιστήµη αντιδρώντας στη ροµαντική εικόνα της Ελλάδας που δηµιουργήθηκε από τον ευρωπαϊκό φιλελληνισµό ενσωµάτωσε σ ένα πλαίσιο ιδεολογικό πρώτα τις λαογραφικές σπουδές και απ αυτό το σηµείο ο συγκεκριµένος επιστηµονικός κλάδος ήταν στενά συνδεδεµένος µε τον εθνοκεντρισµό, την αναζήτηση της εθνικής ταυτότητας και την οικοδόµηση του εθνικού κράτους. Αυτή η σύνδεση επιστήµης και ιδεολογίας έθιξε όµως και την ελληνική ιστορική γλωσσολογία, κυρίως την ετυµολογία. Μια µεθοδολογική αρχή του βυζαντινολόγου και γλωσσολόγου Κωνσταντίνου Άµαντου (1874 1960) µας φέρνει κοντά στην ετυµολογική έρευνα εκείνης της εποχής: «Μεθοδολογικώς δεν επιτρέπεται να ζητώµεν δάνεια, όταν δυνάµεθα εκ της ελληνικής να ετυµολογήσωµεν ορθώς». 16 Αν και η επιρροή της ιδεολογίας κατ ουσίαν έβλαψε την ελληνική γλωσσολογία, η εισροή των δυτικών µεθόδων βοήθησε σηµαντικά στο να αυξηθεί το γενικό επίπεδο αυτού του επιστηµονικού κλάδου, που είχε µείνει µέχρι τότε µεθοδολογικά τουλάχιστον στα ελληνιστικά χρόνια. Το ίδιο φαινόµενο παρατηρούµε και στο σλαβικό περιβάλλον, όταν ο ετυµολογικός εθνοκεντρισµός µεγαλοποιούσε τις σλαβικές επιρροές στο ελληνικό λεξικό. Εδώ πρέπει να σηµειωθεί ότι παρά την ύπαρξη πολυάριθµων σλαβικών τοπωνυµίων οι νότιοι Σλάβοι ασκούσαν στα µεσαιωνικά και νέα ελληνικά πολύ περιορισµένη επιρροή σε σύγκριση µε άλλες γλώσσες της Βαλκανικής Χερσονήσου (π.χ. τα ρουµανικά). Στην κοινή ελληνική διακρίνουµε περίπου 60 λέξεις σλαβικής προέλευσης, ενώ πάνω από 400 λέξεις περιορίζονται στις ελληνικές διαλέκτους και είναι λοιπόν ελάχιστα γεωγραφικά διαδεδοµένες. 17 Το πρώτο- 15 Στο διάταγµα από τις 31 Μαΐου 1909 Περί συστάσεως επιτροπείας προς µελέτην των τοπωνυµίων της Ελλάδος και εξακρίβωσιν του ιστορικού λόγου αυτών δηλώνεται ότι «τα βάρβαρα ονόµατα και τα κακόφωνα ελληνικά λυπούσι µεν το γλωσσικόν συναίσθηµα, έχουσι δε και επιβλαβή µορφωτικήν επήρειαν εις τους κατοικούντας, συστέλλοντά πως και ταπεινούντα το φρόνιµα αυτών, αλλά και παρέχουσι ψευδή υπόνοιαν της εθνικής συστάσεως του πληθυσµού των χωρίων εκείνων...». Ταυτόχρονα όµως απαγορεύεται η µεταβολή «βαρβαροφώνων ονοµάτων συνδεοµένων αρρήκτως προς την νωπήν ιστορίαν της ενδόξου επαναστάσεως διότι ονόµατα ως Κλείσοβα, Αραχόβα, ερβενάκια καθηγιάσθησαν δι ηρωϊκών πράξεων». Χουλιαράκης (1973: 207 209). 16 Άµαντος, Κ. (1916). Συµβολή εις το τοπωνυµικόν της Χίου, Λεξικογραφικόν Αρχείον της Μέσης και Νέας Ελληνικής 2, 1916, 12 48 (n.v.). Βλ. Joseph (1985: 95). 17 Popović (1960: 223ff.). Meyer (1894: II, 8) αναφέρει 66 κοινές λέξεις σλαβικής προέλευσης στα ελληνικά, ενώ ο Buturas (1910: 86) υπολογίζει 60 λέξεις (από τις οποίες µόνο 25 είναι ευρύτερα διαδεδοµένες). Κατά τον Σταύρο Σπυρώνη (1999: 22ff., 177ff.) η ελληνική γλώσσα χρησιµοποιεί συνολικά 267 λέξεις από τη «σλάβικη», ενώ χωριστά αναφέρει αριθµούς δανείων από τα σερβικά, ρωσσικά, βουλγαρικά και πολωνικά (στη λίστα των
πρώτο σλαβικό λεξικολογικό στρώµα αποτελούν λέξεις που χρησιµοποιούνταν ήδη τη βυζαντινή εποχή και µερικές έµειναν και σε λεξιλόγιο της κοινής νέας ελληνικής (π.χ. καρβέλι < αρχ. σλαβ. *korvalь; σβάρνα < αρχ. σλαβ. *bărna 18 ). Πολλά από τα δάνεια όµως, αν και δεν ανήκουν στο λεξιλόγιο της κοινής ελληνικής, δεν περιορίζονται γεωγραφικά µόνο στη βόρεια Ελλάδα όπου µέχρι σήµερα επικρατεί µια σλαβοελληνική συµβίωση, αλλά τα βρίσκουµε και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, αρκετά µάλιστα ως γλωσσικά κατάλοιπα αποκλειστικά στη νότια στερέα Ελλάδα, στην Πελοπόννησο, ή στα νησιά (Κρήτη, Λευκάδα, Σκύρος κ.α.). Το σλαβικό λεξιλόγιο εντάσσεται δύσκολα σε θεµατικές κατηγορίες, εντούτοις διακρίνουµε τη µεγαλύτερη οµάδα λέξεων από το χώρο της γεωργίας, κτηνοτροφίας, µελισσοκοµίας και διάφορων ειδών καθηµερινής χρήσης. Εκτός απ αυτές εντάσσουµε σε µια άλλη οµάδα λέξεις από το χώρο της σλαβικής κρατικής διοίκησης που τα περισσότερα υπάρχουν µόνο παθητικά στην ελληνική γλώσσα (κράλι/κράλης < αρχ. σλαβ. kraljь ηγεµόνας, βασιλιάς 19 ), ενώ ελάχιστα έγιναν κοινά (παγανιά < αρχ. σλαβ. *păgănja 20 ). Όσο για τα τοπωνύµια, η αξιολόγησή τους είναι ακόµη πιο δύσκολη, γιατί όχι κάθε τοπωνύµιο που έχει σλαβικό έτυµον µπορεί να θεωρείται πρωτότυπο σλαβικό τοπωνύµιο, π.χ. αποκλείονται αυτά που έχουν σλαβικό έτυµον, αλλά ελληνικό παραγωγικό επίθηµα (Αγαρδόνας) ή υβριδικά ελληνο-σλαβικά σύνθετα (Λιποχώρι < σλαβ. *lipa φλαµουριά, ελλ. χωριό). 21 Εν κατακλείδι, µπορούµε να τονίσουµε την επιρροή της ιδεολογίας του γλωσσικού εθνικισµού στην πρόσφατη ιστορία της Ευρώπης. Στο όνοµα αυτής οι πρώην παραµεληµένες και καταπιεσµένες γλώσσες απέκτησαν την αναγνώρισή τους και, στην περίπτωση της Ελλάδας και της Τσεχίας, επίσης την πολιτική τους ανεξαρτησία. Η Αυστροουγγαρία και η τουρκική αυτοκρατορία χάθηκαν κατά µεγάλο µέρος λόγω των εθνικών και γλωσσικών διαφορών µέσα σ αυτές και η υποχώρησή τους διέφερε µε το καθάρισµα των απελευθερωµένων γλωσσών που ξεκίνησε στην Ελλάδα περίπου πριν από 100 χρόνια και συνεχίζεται µέχρι σήµερα στις χώρες της πρώην Γιουγκοσλαβίας. Βιβλιογραφία δανείων αυτών υπάρχουν λέξεις απ όλα τα χρονικά στρώµατα, ευρύτατα διαδεδοµένες ή περιορισµένες µόνο σε διαλέκτους µαζί µε επιλεγµένα τοπωνύµια). 18 Η λέξη δανείστηκε ακόµη πριν τη µετάθεση του σλαβικού ar σε ra (σύγκρ. βουλγ. brana) και γι αυτό ανήκει πιθανώς στα πιο πρώιµα σλαβικά δάνεια που εισήχθηκαν στα ελληνικά κατά το πρώτο µισό του 9 ου αιώνα. Το δάνειο απώθησε κιόλας την ελληνική λέξη που υπήρχε γι αυτό το γεωργικό εργαλείο (βωλοκόπος). Αυτό το γεγονός µάλλον οφείλεται στην πώληση του εργαλείου από τους Σλάβους στους Έλληνες. Vasmer (1970: 289). Malingoudis (1987: 66 67). 19 Vasmer (1970: 89, 135). 20 Vasmer (1970: 171, 267). 21 Malingoudis (1981: 174ff.).
Ανδριώτης, N. Π. (1995 3 ). Ετυµολογικό λεξικό της κοινής νεοελληνικής, Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών. Ίδρυµα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, 1995 3. Buturas, A. (1910). Ein Kapitel der historischen Grammatik der griechischen Sprache, Leipzig: Dieterich, 1910. Frolíková, A. (1986/1987). Česká cestopisná literatura o Řecku v letech 1890 1914, Zprávy jednoty klasických filologů 28/29, 1986/1987, 92 106. Hering, G. (1987). Die Auseinandersetzungen über die neugriechische Schriftsprache. Στο: Sprachen und ationen im Balkanraum, Ch. Hannick (επιµ.), Köln Wien: Böhlan Verlag, 1987, 125 194. Joseph, B. (1985). European Hellenism and Greek Nationalism: Some Effects of Ethnocentrism on Greek Linguistic Scholarship, Journal of Modern Greek Studies 3.1., 1985, 87 96. Kalousek, V. (1902). O charakteristických zvláštnostech novořecké výslovnosti, České museum filologické 8, 1902, 1 17. Kepartová, J. (2008). Antický svět v 19. století: blízký, nebo vzdálený? Στο: Cizí, jiné, exotické v české kultuře 19. století, K. Bláhová V. Petrbok (επιµ.), Praha: Academia, 2008, 207 218. Korec, J. (1893). Z Řecka, Obzor 16, 1893, 212 213. Korec, J. (1897). O novořečtině, České museum filologické 3, 1897, 118 135. Král, J. (1906). Dojmy z cesty po Řecku a Turecku, Zvon 6, 1906, 453 456, 469 472, 483 486, 504 506, 518 520, 533 536, 548 551, 564 566. Malingoudis, Ph. (1981). Studien zu den slavischen Ortsnamen Griechenlands. 1. Slavische Flurnamen aus der messenischen Mani, Mainz: Akad. der Wissenschaften und der Literatur in Mainz, 1981. Malingoudis, Ph. (1987). Frühe slawische Elemente im Namensgut Griechenlands. Στο: Die Völker Südosteuropas im 6. bis 8. Jahrhundert, B. Hänsel (επιµ.), München: Südosteuropa- Gesellschaft, 1987, 53 68. Meyer, G. (1894). eugriechische Studien II: Die slavischen, albanischen und rumänischen Lehnworte im eugriechischen, Wien: Akademie der Wissenschaften, 1894. Molčík, M. (1898). Cestopisné obrázky ze starého i nového Peloponnesu, Praha: J. Otto, 1898. Popović, I. (1960). Geschichte der serbokroatischen Sprache, Wiesbaden: Harrassowitz, 1960. Šafránek, J. (1903/1904). Dvě jubilea, Věstník českých profesorů 11, 1903/1904, 378 385.
Σπυρώνης, Σ. Ι. (1999). Τα λατινικά, αλβανικά, εβραϊκά και σλαβικά στην ελληνική γλώσσα λεξικογραφηµένα, Αθήνα: Εκδόσεις Τάκη Μιχαλά, 1999. Svatoš, M. (2004). Humanistické vzdělání s dominancí klasických jazyků v českých zemích 19. století. Στο: Vzdělání a osvěta v české kultuře 19. století, K. Bláhová V. Petrbok (επιµ.), Praha: ÚČL AV ČR, 2004, 39 52. Symeonidis, Ch. P. (1972). Οι Τσάκωνες και η Τσακωνιά, Θεσσαλονίκη: Κέντρον Βυζαντινών Ερευνών, 1972. Vařeka, J. (1902). Slovanská jména v topografii Novořecka. Στο: Třicátá výroční zpráva c.k. českého gymnasia v Čes. Budějovicích za školní rok 1902, České Budějovice 1902, 3 20. Vasmer, M. (1970). Die Slaven in Griechenland, Leipzig: Zentralantiquariat der DDR, 1970 (φωτοµηχανική ανατύπωση της πρώτης έκδοσης από το 1941). Zháněl, I. (1901). Z cest, Velké Meziříčí: Havránek, 1901. Χουλιαράκης, Μ. (1973). Γεωγραφική, διοικητική και πληθυσµιακή εξέλιξις της Ελλάδος 1821 1971, τόµος Α, Αθήναι: Εθνικόν Κέντρον Κοινωνικών Ερευνών, 1973.