Μεταμοντερνισμός II 1

Μεταμοντερνισμός II 1

Από τη δεκαετία του 1970 η μόδα και το διαφημιστικό θέαμα είναι μέρος ενός αργού μετασχηματισμού χωρίς να υπάρχει με βεβαιότητα μια γενική αλλαγή προτύπων της κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής τάξης πραγμάτων. Για τον Charles Jencks το συμβολικό τέλος του μοντερνισμού και το πέρασμα στο μεταμοντερνισμό συνέβη στις 15/7/1972 με την κατεδάφιση συμπλέγματος κατοικιών στο Sent Louis στις ΗΠΑ (κατασκευή που πρέσβευε το μοντέρνο τρόπο σκέψης) όπου στεγάζονταν οικογένειες με χαμηλά εισοδήματα. 2

Η νέα αντίληψη: πλέον χτίζουμε για τους ανθρώπους και όχι για τον Άνθρωπο. Τα μοντέρνα κτίρια (τσιμεντένια - ατσάλινα συγκροτήματα, γυάλινες κατασκευές) άρχισαν να δίνουν τη θέση τους σε ανακαινισμένα παλιά κτίρια. Πολεοδομία: οι προσπάθειες για την ανάπτυξη ολοκληρωμένων πολεοδομικών μοντέλων μεγάλης κλίμακας θεωρούνταν, πλέον, μάταιες. Ο κανόνας: η αναζήτηση πλουραλιστικών και οργανικών στρατηγικών για την προσέγγιση της πολεοδομικής ανάπτυξης ως κολάζ διαφοροποιημένων χώρων. Η «πόλη κολάζ» και η «αναζωογόνηση της πόλης» αντικατέστησαν την αντίληψη «ανανέωση της πόλης». 3

Λογοτεχνία: το μυθιστόρημα πέρασε από την κυριαρχία του επιστημολογικού στην κυριαρχία του οντολογικού. Οι χαρακτήρες του μεταμοντέρνου μυθιστορήματος εμφανίζονται συχνά μπερδεμένοι σε σχέση με ποιον κόσμο βρίσκονται και πως πρέπει να δρουν. 4

Στο μεταμοντερνισμό εξελίχθηκε καταγγελία των σχεδίων που επιδίωκαν την καθολική ανθρώπινη χειραφέτηση μέσα από την κινητοποίηση δυνάμεων της τεχνολογίας, της επιστήμης και της λογικής. Ο Πάπας Ιωάννης Παύλος Β τάχθηκε με τη στάση του υπέρ του μεταμοντερνισμού ασκώντας κριτική στις φιλοσοφίες του 20 ου αι. Αντίστοιχα και ο πρίγκιπας Κάρολος της Αγγλίας ασκώντας κριτική για το μεταπολεμικό αστικό σχεδιασμό στο Λονδίνο. 5

Υπάρχουν όμως κάποια ερωτήματα σύμφωνα με τον Harvey για τη σύγχυση που προκαλείται από τη νέα δομή του αισθήματος στον μεταμοντερνισμό. Αντιπροσωπεύει μια ριζική ρήξη με το μοντερνισμό ή αποτελεί απλώς μια εξέγερση στα πλαίσια του μοντερνισμού; Είναι τεχνοτροπία ή πρέπει να τον αντιμετωπίζουμε ως έννοια σε σχέση με τη χρονική διαφορά; Έχει επαναστατική δυναμική λόγω της αμφισβήτησης των μετα-αφηγήσεων ή αποτελεί απλώς την εμπορευματοποίηση και την εξημέρωση του μοντερνισμού; Υπονομεύει ή ενσωματώνει τις νέο-συντηρητικές πολιτικές; Η άνοδός του συνδέεται με την αναδιάρθρωση του καπιταλισμού, τη μεταβιομηχανική κοινωνία ή με μια ύστερη λογική του ύστερου καπιταλισμού; 6

Στον πολεοδομικό σχεδιασμό οι μοντέρνοι πολεοδόμοι επιδιώκουν να δαμάσουν την πόλη ως ολότητα Για τους μεταμοντερνιστές η πολεοδομική διαδικασία είναι χαοτική και η αναρχία και η αλλαγή παίζουν σε ανοικτές καταστάσεις. Ο μεταμοντερνισμός δεν αντιδρά στον κατακερματισμό, το εφήμερο και την ασυνέχεια. Επίσης δεν όριζε τα αμετάβλητα και αιώνια στοιχεία που μπορεί να περικλείουν οι παραπάνω καταστάσεις. Για τον Foucault προτίμηση: στο θετικό και πολλαπλό, στη διαφορά έναντι της ομοιομορφίας στις ροές έναντι των ενοτήτων στις κινητές διευθετήσεις έναντι των συστημάτων Το παραγωγικό δεν είναι μόνιμα εγκατεστημένο, αλλά νομαδικό 7

Foucault και Lyotard καταδικάζουν τις ολοκληρωτικές μετα αφηγήσεις και επιμένουν στον πλουραλισμό των σχηματισμών εξουσίας λόγου Για τον Foucault υπάρχει στενή σχέση ανάμεσα στα συστήματα γνώσης και την κυριαρχία εντός συγκεκριμένων τοπικών πλαισίων. Δεν μπορούμε να κατανοήσουμε αυτό που συμβαίνει σε κάθε τόπο προσφεύγοντας σε κάποια γενική θεωρία. Κανένα ουτοπικό σχήμα δεν μπορεί να ελπίζει πως θα ξεφύγει από τη σχέση εξουσίας γνώσης χωρίς να καταφύγει σε καταπιεστικά μέτρα (κριτική και στο σοβιετικό σύστημα). 8

Ο Foucault: μέσα από πολύπλευρη αντίσταση ενάντια στις τοπικές πρακτικές καταπίεσης μπορεί να οργανωθεί οποιαδήποτε συνολική αμφισβήτηση του καπιταλισμού Το ζήτημα όμως της συνένωσης των τοπικών αγώνων παραμένει ανοικτό στη θεώρηση του Foucault. Ο Lyotard θέτει παρόμοιο ζήτημα μέσω της γλώσσας. Ο καθένας από εμάς ζει στη διασταύρωση πολλών γλωσσικών παιχνιδιών Το κοινωνικό υποκείμενο μοιάζει να διαλύεται μέσα σε αυτό το πλαίσιο. 9

μπορούμε να δούμε τη γλώσσα μας σαν μια παλιά πόλη: ένα λαβύρινθο από μικρούς δρόμους και πλατείες, από παλιά και καινούρια σπίτια, και από σπίτια με προσθήκες από διάφορες περιόδους, οποίος περιβάλλεται από πλήθος νέα προάστια με ευθείς κανονικούς δρόμους και ομοιόμορφα σπίτια Δεν υπάρχει το οριστικό αλλά το διαρκώς μεταβαλλόμενο 10

Για το μεταμοντερνισμό όλες οι ομάδες έχουν δικαίωμα να μιλούν για τον εαυτό τους με τη δική τους φωνή και αυτή η φωνή πρέπει να είναι αποδεκτή ως αυθεντική και νόμιμη. Ο Foucault τοποθετεί την έννοια της ετεροτοπίας στη συζήτηση. Με αυτή την έννοια εννοεί τη συνύπαρξη σε ένα ανέφικτο χώρο πολλών κατακερματισμένων εφικτών κόσμων ή απλούστερα χώρων εντελών ανόμοιων, οι οποίοι τοποθετούνται δίπλα ή πάνω ο ένας στον άλλον. 11

Στο μεταμοντερνισμό η αποδοχή του πλουραλισμού και του κατακερματισμού θέτει το πρόβλημα της επικοινωνίας (και των μέσων για την άσκηση εξουσίας μέσω διαταγών). Η απάντηση δίνεται μέσα από την ανάπτυξη της τεχνολογίας και την ανάδυση των νέων τεχνολογιών στη μεταβιομηχανική κοινωνία και την κοινωνία της πληροφορίας. Σε αυτή την προσέγγιση ασκείται κριτική καθώς ο μεταμοντερνισμός παρουσιάζεται ως προϊόν της αλλαγής των τεχνικών και συνθηκών επικοινωνίας. 12

Οι μεταμοντερνιστές δέχονται μια διαφορετική θεώρηση για τη γλώσσα και επικοινωνία. Για τους μοντερνιστές υπήρχε στενή σχέση ανάμεσα σε αυτό που λέγονταν (σημαινόμενο ή μήνυμα ) και το πως λέγονταν (σημαίνον ή μέσο ). Για τους μεταμοντερνιστές αυτά τα δυο διαχωρίζονται συνεχώς και επανασυνδέονται σε νέους συνδυασμούς. Ο Derrida στα τέλη της δεκαετίας του 1960 εισήγαγε την έννοια της αποδόμησης στο μεταμοντέρνο τρόπο σκέψης: η πολιτισμική ζωή είναι μια σειρά από κείμενα που διασταυρώνονται με άλλα κείμενα παράγοντας περισσότερα κείμενα. 13

Τάση της αποδόμησης: να αναζητούμε μέσα σε ένα κείμενο ένα άλλο, να διαλύουμε ένα κείμενο σε κάποιο άλλο ή να οικοδομούμε ένα κείμενο μέσα σε κάποιο άλλο. Για τον Derrida το κολάζ είναι πρωταρχική μορφή μεταμοντέρνου λόγου. 14

Η ελαχιστοποίηση της αυθεντίας του παραγωγού πολιτιστικών προϊόντων δίνει τη δυνατότητα για λαϊκή συμμέτοχη και δημοκρατικό καθορισμό των πολιτισμικών αξιών. Αμφισβητούνται όλες οι αυταπάτες των πάγιων συστημάτων αναπαράστασης. Μαρξιστές στοχαστές προσπάθησαν να επεξεργαστούν τις κατακερματισμένες σχέσεις μέσα όμως σε από την οπτική της ολότητας (π.χ. Benjamin). 15

Το ζήτημα των ψυχολογικών προϋποθέσεων και επιπτώσεων στο μεταμοντερνισμό. Η αντίληψη για τον κατακερματισμό και την αστάθεια της γλώσσας οδηγεί μάλλον στη σχιζοφρένεια (όχι με τη στενή κλινική σημασία της). Η αδυναμία ανικανότητα ενοποίησης του παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος συνδέεται με ένα σχιζοφρενικό αποτέλεσμα. 16

Στο μεταμοντερνισμό δεν μπορούμε να θεωρούμε το άτομο αλλοτριωμένο με τον τρόπο που το θέτει ο Marx. Στο μοντερνισμό η επιδίωξη ενός καλύτερου μέλλοντος μπορούσε να οδηγήσει σε παράνοια (μέσω της διαρκούς ματαίωσης) [βέβαια, σχιζοφρενικές συνθήκες υπήρχαν και στο μοντερνισμό όταν προσπαθούσε να συνδυάσει το μύθο με την ηρωική νεωτερικότητα]. Στο μεταμοντερνισμό οι συνθήκες λόγω της πολυπλοκότητας είναι περισσότερο σχιζοφρενικές. Ο κατακερματισμός του υποκειμένου εκτοπίζει την αλλοτρίωση του υποκειμένου. 17

Αποφεύγοντας την ιδέα της προόδου ο μεταμοντερνισμός εγκαταλείπει κάθε έννοια ιστορικής συνέχειας και μνήμης. Η αρχιτεκτονική του παίρνει με εκλεκτικισμό τρόπο κομμάτια από το παρελθόν και τα αναμιγνύει κατά βούληση. Ο μοντερνιστής καλλιτέχνης παράγει. Ο μεταμοντέρνος αναπαράγει. 18

Ο μεταμοντερνισμός μπορεί να είναι θέαμα μόνο με βάση το πόσο θεαματικό είναι. Σχετικά με το θέαμα ο Barthes κάνει διάκριση ανάμεσα στην ευχαρίστηση και τη jouissance (απόλαυση, μετ. ως: υπέρτατη ψυχική ευδαιμονία). Ορισμένοι μπορούν να επιτύχουν το δεύτερο. Στον Barthes ασκήθηκε κριτική: με τη διάκριση για την ευχαρίστηση εισάγει εκ νέου -όπως στο μοντερνισμό- τη διάκριση μεταξύ λαϊκής και υψηλής κουλτούρας. 19

Επίσης κριτική ασκήθηκε στο μεταμοντερνισμό στηριζόμενη στο ζήτημα της χρονικής ασυνέχειας και την εμμονή στην επιφάνεια και τις στιγμιαίες επιδράσεις. Η μεταμοντέρνα αρχιτεκτονική βρέθηκε στο επίκεντρο της κριτικής. Η διαφορετική θέαση και αντιμετώπιση του χρόνου προέκυψε εν μέρει και από σύγχρονη έμφαση της πολιτισμικής παραγωγής σε γεγονότα και θεάματα των ΜΜΕ μέσα από τη χρήση νέων τεχνολογιών και των πολυμέσων. Όμως αυτό επέτρεψε και την επαναπροσέγγιση ανάμεσα στη λαϊκή και υψηλή κουλτούρα (εδώ ασκείται κριτική για έλλειψη και απώλεια της πρωτοπορίας και επαναστατικής ορμής στην τέχνη την περίοδο του μεταμοντερνισμού). 20

Ερώτημα: ποια η σχέση του μεταμοντερνισμού με την κουλτούρα της καθημερινής ζωής και πως ενσωματώνεται σε αυτήν; Υπάρχουν πολλά σημεία επαφής ανάμεσα στους πολιτισμικούς παραγωγούς και στο κοινό: αρχιτεκτονική, διαφήμιση, μόδα, ταινίες, θεάματα, τηλεόραση. Στη διαδικασία αυτή δεν είναι σαφές ποιος επηρεάζει ποιον. Για την αρχιτεκτονική υπάρχουν απόψεις πως η αισθητική πρέπει και μπορεί να συμφωνεί με την αισθητική των χρηστών του χώρου. Για ορισμένους η υποχώρηση της υψηλής κουλτούρας δεν είναι απλά ζήτημα επιλογής αλλά αναγκαιότητας, λόγω των καταναλωτικών συνθηκών για τις λαϊκές μάζες που διαμόρφωσε ο καπιταλισμός. 21

Για ορισμένους άλλους οι βελτιωμένες συνθήκες διαβίωσης τη μεταπολεμική περίοδο (όπως στη Βρετανία) για την εργατική τάξη, διαμόρφωσαν καταναλωτική κουλτούρα και η αισθητική και μόδα προέκυψαν μέσα από τις απαιτήσεις της. Από τη δεκαετία του 1960 και έπειτα οι πολιτισμικές ζυμώσεις και ο εκδημοκρατισμός του γούστου στις πόλεις σηματοδότησαν το πέρασμα από το μοντέρνο στο μεταμοντέρνο. 22

Η τηλεόραση έπαιξε καθοριστικό ρόλο σε αυτές τις διαδικασίες. Υπήρξε και αυτή ένα προϊόν του ύστερου καπιταλισμού. Μέσω της εμπορευματοποίησης ο μεταμοντερνισμός ενσωματώνεται στη λαϊκή κουλτούρα. Οι μοντερνιστές απέφευγαν να εμπορευματοποιήσουν την παραγωγή τους. Η ανάπτυξη της κουλτούρας και του αριθμού των μουσείων και η βιομηχανία της πολιτιστικής κληρονομιάς προσθέτουν μια ακόμη λαϊκίστικη στροφή στην εμπορευματοποίηση της ιστορίας και των πολιτισμικών μορφών. Αναζήτηση της Ιστορίας μέσα από τις δικές μας pop εικόνες και ομοιώματα της ιστορίας. 23

Η εμπορευματοποίηση και η σύνδεση της πολιτισμικής παραγωγής με την καπιταλιστική οικονομία μετέφερε το πεδίο στους κοινωνικούς αγώνες και στο χώρο της πολιτισμικής παραγωγής. Η πολιτισμική εξέλιξη που ξεκινά από τις δεκαετίες του 1960 και 1970 σχετίζεται με τις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές συνθήκες της εποχής. Ο μεταμοντερνισμός δεν συνιστά αυτόνομο καλλιτεχνικό ρεύμα αλλά έχει τις ρίζες του στην καθημερινή ζωή. 24

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Hall, S., Held, D. & McGrew, A. 2003. Η Νεωτερικότητα σήμερα, Σαβάλας, Αθήνα σ. 325-372 Harvey David (2009) Η κατάσταση της μετανεωτερικότητας. Μεταίχμιο Εκδοτική Α.Ε. σελ. 69-100 25