ΙΑ Ο1 Μάθημα 3: Αρχαία ελληνική μουσική Κλασική Αρχαιολογία: Εισαγωγή στην Κλασική Αρχαιολογία. Σύντομη επισκόπηση της αρχαίας ελληνικής τέχνης από τους πρώιμους ιστορικούς χρόνους μέχρι το τέλος της ελληνιστικής περιόδου (1050-50 π.χ.) Πάνος Βαλαβάνης - Ευρυδίκη Κεφαλίδου
Η μουσική συνόδευε τη διασκέδαση, το συμπόσιο, τη λατρεία, το γάμο, το θέατρο, τον πόλεμο, το θάνατο. Θεωρούνταν απαραίτητη για την καλλιέργεια των νέων γι αυτό αποτελούσε σημαντικό μέρος της εκπαίδευσής τους. Για τη μελέτη της αρχαίας ελληνικής μουσικής διαθέτουμε μόνο έμμεσες πηγές πληροφοριών: αρχαία κείμενα, εικόνες μουσικών και χορευτών σε αγγεία και ανάγλυφα, συγγράμματα για τη θεωρία της μουσικής, επιγραφές με μουσική σημειογραφία.
Στον ελλαδικό χώρο, οι ρίζες της μουσικής και του χορού, καθώς και η εμφάνιση και η εξέλιξη αρκετών μουσικών οργάνων, ανάγονται στην προϊστορία και συγκεκριμένα στη νεολιθική εποχή. Ορισμένα από τα παλαιότερα μουσικά όργανα που βρέθηκαν σε ανασκαφές και σώζονται μέχρι σήμερα είναι δύο αυλοί κατασκευασμένοι από κόκκαλο, ο ένας από τον οικισμό Σέσκλο της Θεσσαλίας (5000-4000 π.χ.) και ο δεύτερος από το Δισπηλιό της Δυτικής Μακεδονίας (4000-3000 π.χ.).
Οι πρώτες γραπτές πληροφορίες για την αρχαία ελληνική μουσική περιέχονται στα έπη του Ομήρου (τέλος 8 ου αιώνα π.χ.), όπου αναφέρονται οι ονομασίες και η χρήση ορισμένων μουσικών οργάνων
Στην αρχαϊκή και κλασική εποχή (περίπου από το 700 μέχρι και το 400 π.χ.), η μουσική είναι άμεσα συνδεδεμένη με τις θρησκευτικές τελετουργίες, δηλαδή τις πομπές, τις θυσίες και τους λατρευτικούς χορούς (στην εικόνα: ξύλινος ζωγραφισμένος πίνακας, Σπήλαιο Πιτσά, 540-530 π.χ.)
Επίσης, πολλοί πανελλήνιοι και τοπικοί αγώνες περιλαμβάνουν όχι μόνο αθλητικά αλλά και μουσικά αγωνίσματα, και μάλιστα οι νικητές κερδίζουν σημαντικά έπαθλα.
Η μουσική, ο χορός και το τραγούδι είναι απαραίτητα στο αρχαίο θέατρο αλλά και στις τελετές της ενηλικίωσης και του γάμου. Οι εργασίες στο σπίτι αλλά και στην ύπαιθρο συνοδεύονται από τραγούδια. Τη διασκέδαση των καλεσμένων στα συμπόσια συχνά αναλαμβάνουν επαγγελματίες, άνδρες και γυναίκες (οι εταίρες), που παίζουν, τραγουδούν και χορεύουν.
. Οι γυναίκες του σπιτιού μπορούν να μάθουν να παίζουν μουσικά όργανα αλλά οι μουσικές τους δραστηριότητες Περιορίζονται στον γυναικωνίτη ή στο πλαίσιο των θρησκευτικών τους καθηκόντων. Οι γυναίκες είναι όμως εκείνες που θα τραγουδήσουν τα χαρούμενα τραγούδια στους γάμους και τα μοιρολόγια στις κηδείες. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι η αρχαία ελληνική μουσική είναι βασικό στοιχείο στην εκπαίδευση των παιδιών και των νέων, που συνήθως μαθαίνουν να τραγουδούν και να παίζουν τη λύρα
Στον 5 ο και τον 4 ο αιώνα π.χ. η μουσική τέχνη βρίσκεται στο απόγειό της. Διάσημοι ποιητές και συνθέτες γράφουν ύμνους, διθυράμβους, παιάνες, επινίκια και λιτανευτικά άσματα, θεατρικά χορικά, θρήνους και πολλά άλλα. Στην Αθήνα ιδρύονται μουσικές σχολές, πληθαίνουν οι επαγγελματίες και οι δεξιοτέχνες μουσικοί και ο Περικλής κτίζει το περίφημο Ωδείον, την πρώτη μεγάλη στεγασμένη αίθουσα συναυλιών, στην Αγορά της Αθήνας, για να διεξάγονται εκεί οι μουσικοί αγώνες και παραστάσεις. Οι φιλόσοφοι του 4 ου αιώνα π.χ. εκφράζουν διαφορετικές απόψεις σχετικά με τη θέση της μουσικής στην κοινωνία της εποχής. Ο Πλάτων πιστεύει στην αποκλειστικά εκπαιδευτική της σημασία και γράφει ότι η μουσική είναι για το πνεύμα ό,τι η γυμναστική για το σώμα, ενώ ο Αριστοτέλης τονίζει περισσότερο την αξία της μουσικής για την ευχαρίστηση των αισθήσεων και την κάθαρση της ψυχής.
Στον 3 ο αιώνα π.χ. σχηματίζονται σε πολλά μέρη της Ελλάδας, συντεχνίες επαγγελματιών μουσικών και γίνεται πλέον οριστικός ο διαχωρισμός ανάμεσα σε ερασιτέχνες και σε επαγγελματίες δεξιοτέχνες μουσικούς. Από την εποχή αυτή και μέχρι το τέλος της αρχαιότητας η μουσική δεν έχει πια κεντρικό ρόλο στην εκπαίδευση των νέων, δεν παύει όμως να θεωρείται σημαντική και να καλλιεργείται ευρύτατα. Η μουσική, το τραγούδι και ο χορός συνοδεύουν πάντα τις θρησκευτικές τελετές, το θέατρο, καθώς και άλλες σημαντικές στιγμές της δημόσιας και της ιδιωτικής ζωής, ενώ πολλοί μουσικοί αγώνες και παραστάσεις δεξιοτεχνών διοργανώνονται ανελλιπώς μέχρι και το τέλος της ρωμαϊκής εποχής.
Η μουσική σημειογραφία χρησιμοποιούνταν κυρίως για διδακτικούς σκοπούς και σπανιότερα για την καταγραφή μουσικής προς εκτέλεση. Τα αρχαία φθογγόσημα (νότες) γράφονται με γράμματα του αλφαβήτου επάνω από τις αντίστοιχες συλλαβές των στίχων της επιγραφής. Με τη βοήθεια των αρχαίων συγγραμμάτων μπορούμε, ως ένα βαθμό, να μεταγράψουμε τα αρχαία φθογγόσημα στη σημερινή μουσική σημειογραφία. Δεν είναι όμως δυνατόν να ανασυνθέσουμε με σιγουριά την αρχαία ελληνική μουσική, διότι αγνοούμε άλλες προϋποθέσεις της μουσικής πέρα από τη σημειογραφία. Ο Σείκιλος έγραψε το τραγούδι του μετά το 200 π.χ. σε επιτύμβια κυλινδρική στήλη που έχει ύψος 40 εκατοστά. Έχει ένα επίγραμμα και ένα μέλος (τραγούδι) μαζί με τη μουσική του. Στην κορυφή της στήλης, το επίγραμμα αναφέρει τον άνθρωπο που το έγραψε, καθώς και το σκοπό για τον οποίο το έγραψε: ΕΙΚΩΝ Η ΛΙΘΟΣ ΕΙΜΙ. ΤΙΘΗΣΙ ΜΕ ΣΕΙΚΙΛΟΣ ΕΝΘΑ ΜΝΗΜΗΣ ΑΘΑΝΑΤΟΥ ΣΗΜΑ ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟΝ (Εγώ η πέτρα είμαι μια εικόνα. Με έβαλε εδώ ο Σείκιλος ως διαχρονικό σήμα αθάνατης μνήμης).
Στη μέση υπάρχουν οι στίχοι του τραγουδιού μαζί με τα σύμβολα της μελωδίας ΟΣΟΝ ΖΗΣ ΦΑΙΝΟΥ, ΜΗΔΕΝ ΟΛΩΣ ΣΥ ΛΥΠΟΥ. ΠΡΟΣ ΟΛΙΓΟΝ ΕΣΤΙ ΤΟ ΖΗΝ, ΤΟ ΤΕΛΟΣ Ο ΧΡΟΝΟΣ ΑΠΑΙΤΕΙ. Όσο ζεις λάμπε, καθόλου μη λυπάσαι. Για λίγο διαρκεί η ζωή, ο χρόνος απαιτεί την πληρωμή του
Τα πνευστά Ο αυλός Ήταν το πιο σημαντικό πνευστό όργανο της αρχαίας Ελλάδας. Συνήθως χρησιμοποιούνταν σε ζευγάρι. Η μουσική των αυλών συνόδευε τις λατρευτικές τελετές, τις πομπές και τις θυσίες, τις θεατρικές παραστάσεις, τα συμπόσια, τους περισσότερους χορούς, συντόνιζε τις κινήσεις των κωπηλατών και το βήμα των στρατιωτών. Ο μύθος λέει ότι... εφευρέτης του αυλού ήταν η θεά Αθηνά. Είδε όμως ότι το πρόσωπό της παραμορφωνόταν από το παίξιμό τους και τους πέταξε μακριά, στη Φρυγία, όπου τους βρήκε ο Μαρσύας.
Τα έγχορδα Η λύρα και η κιθάρα ήταν τα πιο σημαντικά έγχορδα όργανα της αρχαίας Ελλάδας, στενά συνδεδεμένα με τον Απόλλωνα, θεό της Μουσικής. Η λύρα, κατασκευασμένη από κέλυφος χελώνας, είχε ήχο ευγενικό και γαλήνιο. Επειδή ήταν ελαφριά και όχι ιδιαίτερα ηχηρή, χρησιμοποιούνταν κυρίως στη μουσική εκπαίδευση των παιδιών και σε κοινωνικές εκδηλώσεις σε κλειστούς χώρους. Η κιθάρα, μεγάλη και με δυνατό ήχο, ήταν το όργανο επαγγελματιών κιθαριστών που έπαιζαν σε υπαίθριες εκδηλώσεις ή σε μουσικούς διαγωνισμούς. Άλλα έγχορδα ήταν η βάρβιττος και η νάβλα.
Ο μύθος λέει ότι... Εφευρέτης της λύρας ήταν ο Ερμής, που αφαίρεσε το όστρακο από μια χελώνα και στερέωσε σε αυτό χορδές από έντερα βοδιού. Μετά έκλεψε τα βόδια που φύλαγε ο Απόλλωνας και εκείνος παραπονέθηκε στο Δία. Τότε ο Ερμής τού χάρισε τη λύρα για να τον καλοπιάσει.
Κιθάρα Φόρμιγξ Λύρα ΕΓΧΟΡΔΑ ή ΧΟΡΔΟΦΩΝΑ Βάρβιττος Τρίγωνον
Ζωγράφος του Βερολίνου, περ. 490 π.χ. Αμφορέας τύπου C Νέα Υόρκη, ΜΜΑ Kιθαρωδός = παίζει και τραγουδάει (κεφάλι γερμένο πίσω, στόμα ανοιχτό)
Ζ. του Βερολίνου Κιθάρα: όργανο για δημόσιες παραστάσεις τα υπόλοιπα έγχορδα: κυρίως για «ιδιωτική» χρήση ) Αμφορέας τύπου C Νέα Υόρκη, ΜΜΑ
Ζωγράφος του Βερολίνου Κιθαρωδός Με επίσημη ενδυμασία (διαγωνισμός ή παράσταση)
Πανδούρα Μαρμάρινη βάση από τη Μαντίνεια, 4 ος αι. π.χ. (Μούσα) Πήλινο ειδώλιο από την Τανάγρα (περ. 200 π.χ.
Από τα γνωστά από την αρχαιοελληνική γραμματεία κρουστά μουσικά όργανα, σώζονται μόνον όσα ήταν κατασκευασμένα από μέταλλο, οστό ή πηλό, υλικά τα οποία αντέχουν στο χρόνο. Τέτοια είναι τα κύμβαλα, τα σείστρα και οι καμπάνες Κρουστά που κατασκευάζονταν από υλικά όπως το ξύλο και το δέρμα, όπως το τύμπανον, τα κρόταλα, η ψιθύρα(;), δεν έχουν βρεθεί. Προφανώς, παρά την εκτεταμένη χρήση τους, δεν επιβίωσαν στις καιρικές συνθήκες της Ελλάδας, της Κάτω Ιταλίας και των παραλίων της Μικρας Ασίας Τα κρουστά
Το τύμπανον, τα κρόταλα και τα κύμβαλα είναι τα όργανα που παρουσιάζονται συνήθως στη σωζόμενη εικονογραφία και ειδικά σε σκηνές διονυσιακής λατρείας, συμποσίου ή κώμου. Η εικονογραφία προσφέρει πληροφορίες για τη μορφή του οργάνου, τη συνύπαρξή τους με άλλα όργανα (π.χ. τύμπανον και αυλός, κρόταλα και αυλός), την περίσταση της χρήσης τους, την ιδιότητα και το γένος του μουσικού, την τεχνική της εκτέλεσής τους..
Αναφορές στα κρουστά στη σωζόμενη αρχαιοελληνική γραμματεία. Από τα χρόνια της πρώιμης λυρικής ποίησης της αρχαϊκής εποχής έως τα κείμενα της όψιμης αρχαιότητας, τα κρουστά όργανα αναφέρονται συχνά. Από τα συμφραζόμενα αντλούμε πληροφορίες κυρίως για τις περιστάσεις στις οποίες χρησιμοποιούνται ή για τη σύνδεσή τους με άλλα όργανα ή θεότητες (π.χ. τύμπανον και Κυβέλη).
Το σείστρον είναι ένα μικρό κρουστό όργανο κατασκευασμένο από μέταλλο. Έχει σχήμα πετάλου με μια λαβή. Στο πέταλο είναι προσαρμοσμένες μικρές εγκάρσιες ράβδοι ή κουδούνια. Παράγει έναν διαπεραστικό ήχο με ακαθόριστο ύψος. Προήλθε από την Αίγυπτο, όπου συνόδευε τελετές προς τιμήν της θεάς Ίσιδας. Σείστρα ονομάζονται επίσης και ορισμένες κουδουνίστρες, που χρησιμοποιούνταν συνήθως για το νανούρισμα των παιδιών.
Δούρης, περ. 490 π.χ. Κύλικα στο Βερολίνο Δούρις (έγραφσεν) στο εσωτερικό (όπου εικονίζεται αθλητής) Α και Β =σκηνή σχολείου κηρωμένες πινακίδες γραφής (και στύλοι) / κύλινδρος παπύρου / λύρα / αυλός
Άλλος πάπυρος, σε αγγείο του Ζ. του Ακεστορίδη Μουσείο J. P. Getty και μάθημα μουσικής