Η ΠΑΡΕΝΘΕΤΗ ΜΗΤΡΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ: Η ΠΑΡΕΝΘΕΤΗ ΜΗΤΡΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ Της Σταυρούλας Δ. Τσιουρή (Α.Ε.Μ.: 295) Επιβλέπων καθηγητής: κ. Ν. Ιντζεσίλογλου Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2010

Όλοι μας περιβαλλόμαστε από πράγματα που μπορούμε, αλλά δεν είναι ηθικό να κάνουμε. Η επιστήμη δεν εξαιρείται από την ίδια υποχρέωση.* * Λόγια του καρδινάλιου της Φιλαδέλφειας των Η.Π.Α. Anthony Bevilacqua (παρατίθενται στη διατριβή επί διδακτορία του Μιλτιάδη Βάντσου, Θέματα βιοηθικής: Η θέση της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, Θεσσαλονίκη 2002, που υποβλήθηκε στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας του Α.Π.Θ.). 1

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Σελ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ I. Προλεγόμενα... 4 ΙΙ. Το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο στη χώρα μας... 5 ΙΙΙ. Γενικά για την παρένθετη μητρότητα.. 8 ΙV. Η παρένθετη μητρότητα στην πορεία του χρόνου...9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ. ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΑΠΟΚΤΗΣΗΣ ΤΕΚΝΩΝ. Ι. Η επιχειρηματολογία υπέρ και κατά της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής.11 ΙΙ. Η θέση της Εκκλησίας. 19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ΤΟ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Ι. Η νομοθετική ρύθμιση στην Ελλάδα....21 ΙΙ. Οι όροι του επιτρεπτού 22 1) Οι γενικοί όροι. 22 2) Ειδικοί όροι..34 ΙΙΙ. Κυρώσεις....41 IV. Η τύχη του πλεονάζοντος γενετικού υλικού..42 V. Η ανωνυμία των δοτών του γενετικού υλικού....45 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΣΥΓΓΕΝΕΙΑΣ Ι. Γενικά για τη συγγένεια....49 ΙΙ. Η ίδρυση της συγγένειας με τη μητέρα... 50 ΙΙΙ. Η ίδρυση της συγγένειας με τον πατέρα....54 IV. Αποκλεισμός της δικαστικής αναγνώρισης της πατρότητας στην περίπτωση της τεχνητής γονιμοποίησης με γενετικό υλικό τρίτου δότη...57 V. Σχέση παρένθετης μητρότητας και υιοθεσίας.58 2

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ Ι. Σχετικές ρυθμίσεις σε ξένες νομοθεσίες...60 ΙΙ. Ειδικά η περίπτωση του Ηνωμένου Βασιλείου...62 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ Ι. Αντιμετώπιση του θέματος από την ελληνική νομολογία....63 ΙΙ. Αποφάσεις αλλοδαπών δικαστηρίων...66 ΕΠΙΛΟΓΟΣ..68 Βιβλιογραφία...69 Αρθρογραφία....70 Κείμενα από το διαδίκτυο....72 3

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ I. Προλεγόμενα Κατά τη διάρκεια των τελευταίων χρόνων παρατηρούνται αλματώδεις πρόοδοι στην επιστήμη της ιατρικής και γενετικής, που επιτρέπουν στα άτομα να ελπίζουν ότι θα ικανοποιήσουν την έμφυτη επιθυμία απόκτησης απογόνων, ακόμη κι όταν η φύση την έχει εμποδίσει, με την αντιμετώπιση κάθε είδους προβλήματος στειρότητας μέσω της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Με τον όρο αυτό δηλώνονται όλες οι μέθοδοι, με τις οποίες επιτυγχάνεται η σύλληψη και η κυοφορία του εμβρύου χωρίς σεξουαλική επαφή, αλλά με τη συνδρομή της επιστήμης, και μπορεί να αφορά είτε στην ανδρική είτε στη γυναικεία αδυναμία απόκτησης τέκνου 1. Καθίσταται, επομένως, σαφές πως δε θα ήταν δυνατό να αποτραπούν τα ενδιαφερόμενα πρόσωπα να συμμετάσχουν σε μία τέτοια διαδικασία. Καθώς, όμως, αποτέλεσμα της διαδικασίας αυτής είναι η απόκτηση παιδιών, προβάλλει απόλυτα επιβεβλημένη η ολοκληρωμένη νομοθετική αντιμετώπιση των ζητημάτων, που συνδέονται με τις μεθόδους της ιατρικής υποβοήθησης στην αναπαραγωγή. Καθήκον, λοιπόν, της δικαιικής τάξης αποτελεί ο καθορισμός των ορίων εφαρμογής των νέων αυτών μεθόδων και η νομοθετική ρύθμιση των προβλημάτων που από αυτές ανακύπτουν. Τα ζητήματα αυτά συνδέονται τόσο με το εάν, και υπό ποιους όρους, είναι επιτρεπτή η προσφυγή στην ιατρική υποβοήθηση με σκοπό την απόκτηση τέκνων, όσο και με τις συνέπειες που οι εν λόγω ιατρικές μέθοδοι συνεπάγονται για το δίκαιο της συγγένειας. Ωστόσο, το κυριότερο πρόβλημα στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή είναι αυτή καθεαυτή η αποδοχή της σκοπιμότητας ρύθμισής της. Τα τελευταία χρόνια, βέβαια, οι κοινωνίες έχουν αποδεχθεί σε μεγάλο βαθμό τις νέες αυτές μορφές οικογένειας, τα άτομα έχουν εξοικειωθεί αρκετά με τη μεσολάβηση ενός τρίτου προσώπου στη διαδικασία απόκτησης του δικού τους παιδιού και η 1 Μάλιστα, το άρθρο 3 παρ. 1 του Ν. 3305/2005 ως ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή προσδιορίζει κάθε περίπτωση κυοφορίας και τεκνοποίησης, που επιτυγχάνεται με μεθόδους πλην της φυσιολογικής ένωσης άνδρα και γυναίκας και οι οποίες εφαρμόζονται σε ειδικά οργανωμένες μονάδες ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής (Μ.Ι.Υ.Α.). Βασική διάκριση της τεχνητής γονιμοποίησης, ανεξαρτήτως τεχνικής, είναι σε ομόλογη και ετερόλογη, με κριτήριο την προέλευση των γαμετών, δηλαδή εάν χρησιμοποιείται ή όχι γενετικό υλικό των υποβοηθούμενων ατόμων. Στην ομόλογη τεχνητή γονιμοποίηση χρησιμοποιείται σπέρμα του συζύγου ή του συντρόφου ή ωάριο γονιμοποιημένο με σπέρμα του συζύγου ή του συντρόφου. Στην ετερόλογη τεχνητή γονιμοποίηση υπάρχει προσφυγή στο γενετικό υλικό τρίτου δότη (σπέρμα ή ωάριο ή γονιμοποιημένο ωάριο που προέρχεται από σπέρμα και ωάριο τρίτων δοτών), με αποτέλεσμα το γενετικό υλικό των ενδιαφερόμενων να αποκτήσουν τέκνο προσώπων να μην ταυτίζεται στο σύνολό του με αυτό που χρησιμοποιήθηκε τελικά για τη δημιουργία του γονιμοποιημένου ωαρίου. 4

προσφυγή στην ιατρική υποβοήθηση αγγίζει ολοένα και μεγαλύτερο αριθμό προσώπων, με αποτέλεσμα τα σχετικά προβλήματα να επιζητούν επιτακτικά νομοθετική ρύθμιση. Πράγματι, οι περισσότερες χώρες έχουν προχωρήσει στη θέσπιση σχετικών νομοθετημάτων, που κινούνται συνήθως περιοριστικά, απαγορεύοντας ορισμένες ιατρικές μεθόδους (κυρίως τη μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση ή την παρένθετη μητρότητα). Στη χώρα μας το ισχύον νομοθετικό σύνολο προσφέρει η συνύπαρξη δύο νομοθετημάτων, πρώτα του νόμου 3089/2002 και στη συνέχεια και του νόμου 3305/2005 2, που από πολλούς θεωρείται ως η πιο ολοκληρωμένη και προοδευτική ευρωπαϊκή νομοθεσία για την ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή 3. Μεταξύ των άλλων ιατρικών μεθόδων υποβοήθησης της ανθρώπινης αναπαραγωγής, τις οποίες οι προαναφερόμενοι νόμοι αναγνωρίζουν είναι και η παρένθετη μητρότητα ή δανεισμός μήτρας, θέμα διαπραγμάτευσης της παρούσας εργασίας. II. Το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο στη χώρα μας Συνοπτικά, οι νέες ρυθμίσεις που εισήχθησαν με το νόμο 3089/2002 είναι οι εξής: Επιτρέπεται η ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή, που χαρακτηρίζεται και τεχνητή γονιμοποίηση, όταν τα ενδιαφερόμενα πρόσωπα βρίσκονται στην ηλικία της φυσικής ικανότητας αναπαραγωγής και στην περίπτωση της αδυναμίας απόκτησης τέκνων με φυσικό τρόπο ή προκειμένου να αποφευχθεί η μετάδοση σοβαρής ασθένειας στο παιδί. Απαγορεύεται η ιατρικώς υποβοηθούμενη ανθρώπινη αναπαραγωγή με τη μέθοδο της κλωνοποίησης. Αντίθετα, επιτρέπεται η κλωνοποίηση για θεραπευτικούς σκοπούς. Δεν επιτρέπεται επιλογή του φύλου, εκτός κι αν πρόκειται για κληρονομική ασθένεια που συνδέεται με αυτό. Με την τελευταία αυτή πρόβλεψη παρέχεται η δυνατότητα της επιλογής του φύλου κατ εξαίρεση. Η ανθρώπινη αναπαραγωγή διενεργείται με έγγραφη συναίνεση των προσώπων που επιθυμούν την απόκτηση τέκνων. Για την άγαμη γυναίκα και για το ζευγάρι που ζει 2 Ο ν. 3305/2005 συμπληρώνει, ερμηνεύει και εξειδικεύει σε ορισμένα σημεία τις διατάξεις του νόμου 3089/2002. Επίσης, ρυθμίζει κάποια θέματα που δεν αντιμετώπισε ο ν. 3089/2002. 3 Κουνουγέρη - Μανωλεδάκη Ε., Τεχνητή γονιμοποίηση και οικογενειακό δίκαιο, Η ειδική ελληνική νομοθεσία: νόμοι 3089/2002 και 3305/2005, Αθήνα - Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 6. 5

σε ελεύθερη ένωση η εν λόγω συναίνεση παρέχεται με συμβολαιογραφικό έγγραφο. Από τα προαναφερόμενα, λοιπόν, προκύπτει ότι επιτρέπεται η τεχνητή γονιμοποίηση ακόμη και των αγάμων μοναχικών γυναικών. Η - ως άνω δοθείσα - συναίνεση ανακαλείται πριν από τη μεταφορά των γαμετών και των γονιμοποιημένων ωαρίων στο γυναικείο σώμα. Αναγνωρίζεται ως μέθοδος ιατρικής υποβοήθησης - υπό ορισμένες προϋποθέσεις - η μεταθάνατια τεχνητή γονιμοποίηση, δηλαδή επιτρέπεται η τεχνητή γονιμοποίηση με σπέρμα του αποθανόντος συζύγου ή του άνδρα με τον οποίο ζούσε η γυναίκα. Στην περίπτωση αυτή η τεχνητή γονιμοποίηση πραγματοποιείται αποκλειστικά και μόνο στο διάστημα μετά την πάροδο έξι μηνών και πριν από τη συμπλήρωση διετίας από το θάνατο του άνδρα. Επιτρέπεται η παρένθετη μητρότητα, δηλαδή η κυοφορία γονιμοποιημένων ωαρίων από άλλη γυναίκα με συναίνεση όλων των εμπλεκομένων προσώπων, ακόμη και του άνδρα της κυοφόρου γυναίκας (εάν πρόκειται για έγγαμη), χωρίς αντάλλαγμα και ύστερα από δικαστική άδεια. Στην περίπτωση κυοφορίας από άλλη γυναίκα μητέρα του τέκνου θεωρείται όχι η γυναίκα που κυοφόρησε, αλλά εκείνη στην οποία δόθηκε η σχετική δικαστική άδεια. Το τεκμήριο της μητρότητας ανατρέπεται ύστερα από δικαστική απόφαση με τις προϋποθέσεις που προβλέπει ο νόμος. Ρυθμίζεται το ζήτημα του πλεονάζοντος γενετικού υλικού. Εκείνοι που προσφεύγουν στην τεχνητή γονιμοποίηση αποφασίζουν με κοινή έγγραφη δήλωσή τους για την τύχη του, επιλέγοντας μεταξύ τριών νομοθετημένων λύσεων: το εν λόγω γενετικό υλικό είτε να δοθεί χωρίς αντάλλαγμα σε άλλα πρόσωπα είτε να χρησιμοποιηθεί επίσης χωρίς αντάλλαγμα για ερευνητικούς ή θεραπευτικούς σκοπούς είτε να καταστραφεί. Δε γνωστοποιείται η ταυτότητα των τρίτων προσώπων, τα οποία έχουν προσφέρει τους γαμέτες ή τα γονιμοποιημένα ωάρια ούτε στα πρόσωπα που επιθυμούν την απόκτηση τέκνου ούτε και σε αυτό το ίδιο το τέκνο. Ιατρικές πληροφορίες που αφορούν τον τρίτο δότη τηρούνται με κωδικοποιημένο τρόπο σε απόρρητο αρχείο χωρίς να υπάρχει ένδειξη της ταυτότητάς του. Πρόσβαση στο αρχείο αυτό επιτρέπεται μόνο στο τέκνο και μάλιστα για λόγους σχετικούς με την υγεία του. Επίσης, δε γνωστοποιείται η ταυτότητα του τέκνου στους τρίτους δότες. Επομένως, σύμφωνα με τα ανωτέρω - υπό τον ισχύοντα νόμο, που εξακολουθεί και μετά την ψήφιση του νόμου 3305/2005 να αποτελεί το κύριο νομοθέτημα για την 6

υποβοηθούμενη αναπαραγωγή - επιτρέπεται η ιατρικώς υποβοηθούμενη ανθρώπινη αναπαραγωγή, ακόμη και η ετερόλογη γονιμοποίηση, απαγορεύεται η κλωνοποίηση του ανθρώπου, αλλά αφήνονται περιθώρια για την κλωνοποίηση για θεραπευτικούς σκοπούς, επιτρέπεται η μεταθανάτια γονιμοποίηση, εισάγεται ο θεσμός της χρησιμοποίησης παρένθετης μητέρας, ρυθμίζεται το μέλλον του πλεονάζοντος γενετικού υλικού και διατηρείται η ανωνυμία τόσο του δότη όσο και του τέκνου που γεννιέται. Στη συνέχεια με το νόμο 3305/2005 εξειδικεύτηκαν οι ρυθμίσεις που άπτονται των τομέων της δημόσιας υγείας και της κοινωνικής πρόνοιας. Προσδιορίστηκαν οι ειδικότεροι όροι προσφυγής στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, καθορίστηκε το ακριβές πλαίσιο για την κρυοσυντήρηση και την έρευνα πάνω στο γενετικό υλικό, προβλέφθηκε η ίδρυση και η λειτουργία των σχετικών ιατρικών μονάδων, των τραπεζών κρυοσυντήρησης και της Εθνικής Αρχής Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής 4 και θεσπίσθηκαν ποινικές και διοικητικές κυρώσεις, καθώς και διατάξεις για την ασφαλιστική κάλυψη των υποβοηθούμενων προσώπων. Όλα τα παραπάνω αποτελούν πολύ σημαντικές ρυθμίσεις, οι οποίες ενισχύουν την πρακτική εφαρμογή των μεθόδων ιατρικής υποβοήθησης στην ανθρώπινη αναπαραγωγή. Οι διαφορές που εντοπίζονται ανάμεσα στα δύο προαναφερόμενα νομοθετήματα είναι οι ακόλουθες: Ο νόμος 3305/2205 καθιερώνει ρητά το πεντηκοστό έτος της ηλικίας ως το ανώτατο επιτρεπτό όριο προσφυγής στην τεχνητή αναπαραγωγή για τη γυναίκα. 4 Οποιαδήποτε δραστηριότητα στο πεδίο της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής ασκείται αποκλειστικά από Μονάδες Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής (Μ.Ι.Υ.Α.), που στεγάζονται σε νοσοκομεία, ιδιωτικές κλινικές ή άλλους φορείς, οργανώνονται δε και λειτουργούν υπό συγκεκριμένες νόμιμες προδιαγραφές. Ειδικότερα: α) προδιαγραφές ελάχιστης στελέχωσης από τους ειδικούς επιστήμονες που ορίζονται στο νόμο, β) η απαραίτητη σύνδεση των ιδιωτικών Μ.Ι.Υ.Α. με νοσοκομείο του Ε.Σ.Υ. ή πανεπιστημιακό νοσοκομείο ή ιδιωτική κλινική που βρίσκεται σε εύλογη απόσταση και διαθέτει τμήμα μαιευτικής - γυναικολογίας, προκειμένου να υπάρχει εγγύηση για την προστασία της υγείας των προσώπων που υποβάλλονται σε σχετική θεραπεία, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις επιπλοκών, γ) λοιπές προδιαγραφές, που δεν ορίζονται στο νόμο, όμως προφανώς αφορούν την ασφαλή λειτουργία των Μ.Ι.Υ.Α. (προδιαγραφές καταλληλότητας των χώρων και εγκαταστάσεων). Για τις τράπεζες κρυοσυντήρησης, οι οποίες λειτουργούν σε νοσοκομεία, ιδιωτικές κλινικές ή άλλους ιδιωτικούς φορείς είτε εντός των Μ.Ι.Υ.Α. είτε ανεξάρτητα, ο νόμος προβλέπει α) προδιαγραφές ελάχιστης στελέχωσης από ειδικούς επιστήμονες, β) πρόσθετες προδιαγραφές, που επίσης αφορούν την ασφαλή λειτουργία των τραπεζών αυτών. Η άδεια ίδρυσης και λειτουργίας τόσο για τις Μ.Ι.Υ.Α. όσο και για τις τράπεζες κρυοσυντήρησης χορηγείται ύστερα από σύμφωνη γνώμη της Εθνικής Αρχής Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής από τον αρμόδιο φορέα, ο οποίος είναι το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης. 7

Επίσης, προβλέπει την εφαρμογή των μεθόδων ιατρικής υποβοήθησης στην αναπαραγωγή στους ανηλίκους μόνο κατ εξαίρεση. Τέλος, περιλαμβάνει συγκεκριμένες ρυθμίσεις αφενός σχετικά με τη μεταχείριση του γενετικού υλικού, δηλαδή με την κρυοσυντήρησή του, τη διάθεσή του και τη γενικότερη τύχη του και αφετέρου σχετικά με το θέμα της συναίνεσης των ενδιαφερομένων προσώπων. III. Γενικά για την παρένθετη μητρότητα Άρθρο 1458 Α.Κ.: Η μεταφορά στο σώμα άλλης γυναίκας γονιμοποιημένων ωαρίων, ξένων προς την ιδία, και η κυοφορία από αυτήν επιτρέπεται με δικαστική άδεια που παρέχεται πριν από τη μεταφορά, εφόσον υπάρχει έγγραφη και χωρίς αντάλλαγμα συμφωνία των προσώπων που επιδιώκουν να αποκτήσουν τέκνο και της γυναίκας που θα κυοφορήσει, καθώς και του συζύγου της, αν αυτή είναι έγγαμη. Η δικαστική άδεια παρέχεται ύστερα από αίτηση της γυναίκας που επιθυμεί να αποκτήσει τέκνο, εφόσον αποδεικνύεται ότι αυτή είναι ιατρικώς αδύνατο να κυοφορήσει και ότι η γυναίκα που προσφέρεται να κυοφορήσει είναι, εν όψει της κατάστασης της υγείας της, κατάλληλη για κυοφορία. Οι ραγδαίες πρόοδοι που σημείωσε τα τελευταία χρόνια η επιστήμη επέτρεψαν τη διάσπαση της βιολογικής μητρότητας, υπό την έννοια ότι η γυναίκα που κυοφορεί και γεννά το παιδί μπορεί να είναι διαφορετική από τη γυναίκα στην οποία ανήκει το ωάριο που γονιμοποιήθηκε. Η πρώτη γυναίκα ονομάζεται κυοφόρος ή φέρουσα μητέρα και η δεύτερη γενετική μητέρα. Και οι δύο είναι βιολογικές μητέρες, αφού τόσο η χορήγηση του γενετικού υλικού όσο και η κυοφορία (και φυσικά και ο τοκετός) δημιουργούν τον απαραίτητο βιολογικό σύνδεσμο με το παιδί που γεννιέται. Διακρίνονται δύο περιπτώσεις διπλής βιολογικής μητρότητας. Στην πρώτη περίπτωση αυτή που επιθυμεί να αποκτήσει το παιδί είναι η κυοφόρος γυναίκα, η οποία όμως δεν έχει δικά της ωάρια και γι αυτό χρησιμοποιεί ξένα ωάρια (περίπτωση δωρεάς ωαρίων προς τη γυναίκα που θα κυοφορήσει και θα αναθρέψει το παιδί). Η δεύτερη είναι η περίπτωση της παρένθετης ή μερικής υποκατάστατης μητρότητας ή του δανεισμού μήτρας, όπου η γυναίκα που επιθυμεί το παιδί έχει δικά της ωάρια, αλλά είναι ακατάλληλη προς κυοφορία, με αποτέλεσμα να προσφεύγει στη βοήθεια της κυοφόρου γυναίκας, στο σώμα της οποίας μεταφέρονται τα 8

γονιμοποιημένα ωάρια της γενετικής μητέρας 5. Η κυοφόρος γυναίκα δε θα μεγαλώσει το παιδί, αλλά θα το παραδώσει μετά τον τοκετό στη γυναίκα από την οποία γενετικά προέρχεται. Σε αυτή την περίπτωση το παιδί ως προς την κληρονομικότητά του φέρει τα χαρακτηριστικά της φυσικής μητέρας (δηλαδή της γυναίκας που επιθυμούσε την απόκτησή του). Σε αντιδιαστολή με την προπεριγραφόμενη περίπτωση της μερικής υποκατάστασης είναι η λεγόμενη πλήρης υποκατάσταση, όταν η κυοφόρος γυναίκα χορηγεί και το γενετικό υλικό. Τότε, δε μπορεί να γίνεται λόγος για διπλή βιολογική μητρότητα, καθώς βιολογική μητέρα αποκλειστικά και μόνο είναι η υποκατάστατη μητέρα 6. Επίσης, διπλή βιολογική μητρότητα υπάρχει και όταν η γυναίκα που επιθυμεί το παιδί, έχοντας πρόβλημα τόσο με τα ωάριά της όσο και εγκυμοσύνης, λαμβάνει από μία γυναίκα το γενετικό υλικό αυτής και από μία δεύτερη «δανείζεται» το σώμα της 7. Σε κάθε περίπτωση η γυναίκα που επιθυμεί το παιδί και πρόκειται να το αναθρέψει καλείται κοινωνική μητέρα. IV. Η παρένθετη μητρότητα στην πορεία του χρόνου Η παρένθετη μητρότητα, όχι βέβαια διά της ιατρικής συνδρομής, αλλά ως κοινωνικός μηχανισμός, που καθιστούσε δυνατή την αντιμετώπιση της ατεκνίας με την παρεμβολή τρίτης γυναίκας, πλην της συζύγου, απαντάται σε πολλές κοινωνίες υπό διάφορες μορφές, ήδη από την Παλαιά Διαθήκη. Αποκαλυπτικά είναι τα αποσπάσματα τα σχετικά με την απόκτηση τέκνου από τη Σάρα (Γεν. 16, 1-2 και 30, 3-5) ή τη Ραχήλ (Γεν. 30, 3-5), έστω και αν η παρεμβολή της άλλης γυναίκας απαιτούσε σεξουαλική σχέση με το σύζυγο. Επίσης, ο δανεισμός μήτρας (locatio uteri) ήταν γνωστός και στην αρχαία Ρώμη. Εκεί, οι πατρίκιες μπορούσαν να αποκτήσουν παιδί διαμέσου άλλης γυναίκας, αποφεύγοντας την ταλαιπωρία της κύησης και του τοκετού. Τέλος, ο θεσμός της σύγκριας (συν + κυρία), κυρίως στη Μάνη, αλλά και στην Κρήτη, την Κέρκυρα και το Τρίκερι Θεσσαλίας, εξυπηρετούσε παρόμοιο σκοπό. Όταν η σύζυγος δε χάριζε αγόρι, τότε ο σύζυγος δικαιούνταν να συνάψει δεύτερο γάμο, 5 Ταρλατζή Β., Τεχνικές υποβοηθούμενης αναπαραγωγής: Ιατρικοί και δεοντολογικοί προβληματισμοί, ΕΝΟΒΕ (Εταιρία Νομικών Βορείου Ελλάδος) 48 (2003), Τεχνητή Γονιμοποίηση και Γενετική Τεχνολογία: Η ηθικονομική διάσταση, Αθήνα - Θεσσαλονίκη 2003, σελ. 25-26. 6 Η περίπτωση αυτή απαγορεύεται από το νόμο, καθώς κατά πολλούς πρόκειται στην κυριολεξία για εμπορία παιδιού και απαγορεύεται σχεδόν από όλες τις νομοθεσίες. 7 Η περίπτωση αυτή επιτρέπεται από το νόμο. 9

παράλληλα με τον πρώτο, παρά την απαγόρευση της διγαμίας, κάποιες φορές και με τη συγκατάθεση της πρώτης συζύγου. Η δεύτερη σύζυγος υποκαθιστούσε την πρώτη στην αναπαραγωγική διαδικασία, προκειμένου να αποκτηθεί ο αναγκαίος κοινωνικά άρρην απόγονος. Την πρακτική αυτή βρίσκει κανείς και στους αρχαίους νόμους του Manou της ινδικής νομοθεσίας 8. Στη σύγχρονη εποχή ήδη από τη δεκαετία του 1970 εμφανίστηκαν στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής οι πρώτες γυναίκες, που ήταν πρόθυμες να κυοφορήσουν για λογαριασμό ενός ζεύγους, το οποίο δε μπορούσε να αποκτήσει παιδιά, αφού η σύζυγος αδυνατούσε να κυοφορήσει 9, ενώ η προσφυγή σε δανεική μητέρα απέκτησε μεγάλη δημοσιότητα με την υπόθεση του «Baby M» 10. Αντίστοιχα ζητήματα προέκυψαν και στον ευρωπαϊκό χώρο. Στη Γαλλία, παρόλο που οι ίδιες οι ενώσεις γυναικών, οι οποίες επιθυμούσαν να γίνουν υποκατάστατες μητέρες προσέφυγαν στα δικαστήρια, η νομολογία των δικαστηρίων ήταν αρνητική στο θέμα του κύρους των συμφωνιών για την υποκατάσταση. Ωστόσο, το 1990 δευτεροβάθμιο δικαστήριο δέχθηκε, για πρώτη φορά, την εγκυρότητα των συμφωνιών επικαλούμενο το δικαίωμα για απόκτηση απογόνων και την αυτονομία της ιδιωτικής βούλησης. Επίσης, αναγνώρισε στο άτομο δικαίωμα κυριότητας επί του σώματός του, έτσι ώστε να μπορεί να παραχωρεί τις αναπαραγωγικές του δυνατότητες. Η απόφαση αυτή αναιρέθηκε από την Ολομέλεια του Ακυρωτικού με το σκεπτικό ότι η υποκατάστατη μητρότητα μετατρέπει το παιδί και τη γυναίκα σε αντικείμενα, καταστρατηγεί το θεσμό της υιοθεσίας και θεοποιεί την ατομική βούληση 11, ενώ σε καμία περίπτωση δεν είναι δυνατό να υπαχθεί το δικαίωμα αναπαραγωγής στα φυσικά 8 Παπαζήση Θ., Οριακά θέματα υιοθεσίας και τεχνητής γονιμοποίησης, ΕλλΔνη 36 (1995), σελ. 997. 9 Παπαχρίστου Θ., Η τεχνητή αναπαραγωγή στον αστικό κώδικα, Αθήνα - Θεσσαλονίκη 2003, σελ. 15. 10 Τα ζητήματα, νομικά και κοινωνικά, που συνδέονται με το θεσμό της υποκατάστασης στην κυοφορία, ανέκυψαν το 1988 στις Η.Π.Α. με αφορμή την περίπτωση του «Baby M» στο New Jersey, η οποία ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων και ανάγκασε δικηγόρους, δικαστές και φεμινίστριες να πάρουν θέση πάνω στο πρόβλημα. Σύμφωνα με τα πραγματικά περιστατικά, μία γυναίκα (η φέρουσα μητέρα) συμφώνησε να κυοφορήσει το παιδί μίας άλλης (της κοινωνικής μητέρας), ενώ το γενετικό υλικό, δηλαδή οι γαμέτες ήταν το μεν ωάριο της φέρουσας μητέρας, το δε σπέρμα του συζύγου της κοινωνικής μητέρας. Το πρόβλημα δημιουργήθηκε, επειδή η φέρουσα μητέρα αρνήθηκε, μετά τον τοκετό, να παραδώσει το παιδί στην κοινωνική μητέρα, ισχυριζόμενη ότι, ως μητέρα του, ήταν η πλέον κατάλληλη να αναλάβει την ανατροφή του. Μετά από έντονο δικαστικό αγώνα, που αφορούσε κυρίως το κύρος των συμβάσεων υποκατάστασης στη μητρότητα, το δικαστήριο τελικά νομιμοποίησε τα δικαιώματα του βιολογικού πατέρα και έφερε στο προσκήνιο όλο το θέμα της υποκατάστατης μητρότητας. 11 Κοτζάμπαση Α., Δικαίωμα στη μητρότητα και τεχνητή γονιμοποίηση: ένα πολιτικό ζήτημα, Θεσσαλονίκη 2003, σελ. 53-54. 10

και απαράγραπτα δικαιώματα του ανθρώπου, αφού το «δικαίωμα που δημιουργείται» επιβεβαιώνει την έλλειψη κάθε σχέσης του ανθρώπου με τη φύση 12. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ. ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΑΠΟΚΤΗΣΗΣ ΤΕΚΝΩΝ. I. Η επιχειρηματολογία υπέρ και κατά της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής Η επιθυμία απόκτησης παιδιών και η σχετική απόφαση θεωρούνται ότι αποτελούν σημαντικές εκφάνσεις της ανάπτυξης της προσωπικότητας 13. Ωστόσο, διατυπώνεται με ιδιαίτερη αγωνία το ερώτημα εάν επιτρέπεται να πραγματοποιούνται όλα όσα είναι τεχνικώς δυνατά. Το επιτρεπτό της προσφυγής στην παρένθετη μητρότητα αποτελεί ζήτημα αμφιλεγόμενο, που απασχόλησε και απασχολεί όχι μόνο τους νομικούς, αλλά και επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων, κοινωνικούς φορείς, την Εκκλησία, γυναικείες οργανώσεις. Ερωτάται, λοιπόν, εάν ένα πρόσωπο έχει το δικαίωμα να χρησιμοποιήσει απεριόριστα τη γενετική τεχνολογία για να αποκτήσει παιδιά. Όπως και εάν η απόκτηση απογόνων, που στηρίζεται στο δικαίωμα του ανθρώπου στην αναπαραγωγή, μπορεί να αδιαφορεί για τα ατομικά δικαιώματα των υπολοίπων εμπλεκομένων προσώπων. Καθώς, λοιπόν, το δικαίωμα της αναπαραγωγής, που τείνει στη δημιουργία οικογένειας, συνδέεται άρρηκτα με τη συνταγματική προστασία αυτής, του γάμου, της παιδικής ηλικίας και της μητρότητας, αυτονόητα περιορίζεται στο βαθμό που προσβάλλει τους συνταγματικούς αυτούς θεσμούς 14. Γι αυτό το λόγο στην επιστήμη του δικαίου το ζήτημα της θεμελίωσης του δικαιώματος απόκτησης απογόνων δημιούργησε από πολύ νωρίς και εξακολουθεί να δημιουργεί έριδες, προβληματισμούς 12 Κριάρη - Κατράνη Ι., Βιοϊατρικές εξελίξεις και συνταγματικό δίκαιο, Συνταγματικά θέματα σχετικά με τις μεθόδους υποβοηθούμενης αναπαραγωγής και τις εφαρμογές της γενετικής, Θεσσαλονίκη 1994, σελ. 63. 13 Στον ευρωπαϊκό χώρο η συζήτηση σχετικά με την ύπαρξη θεμελιώδους δικαιώματος απόκτησης παιδιού ξεκίνησε περίπου στα μέσα της δεκαετίας του 1980, συνέπεσε δηλαδή με την τελειοποίηση και ευρύτερη εφαρμογή των μεθόδων τεχνητής γονιμοποίησης. Αντίθετα, στις Η.Π.Α. η νομολογία του Supreme Court και η θεωρία καλλιέργησαν τη σχετική προβληματική πολύ νωρίτερα, δεχόμενες πως η ελευθερία αναπαραγωγής, ως θεμελιώδες δικαίωμα, συνάγεται από το δικαίωμα του αυτοκαθορισμού, δηλαδή την επιδίωξη της ευτυχίας. Μάλιστα, η σημασία της γέννησης ενός παιδιού για την προσωπικότητα του ανθρώπου αποτυπώνεται σε σκεπτικό απόφασης αμερικάνικου δικαστηρίου (απόφαση Adoption of Kelsey S.) ως εξής: «Η βιολογική σχέση μεταξύ του πατέρα και του παιδιού είναι μοναδική και αξίζει συνταγματικής προστασίας, αν ο πατέρας εκμεταλλευθεί την ευκαιρία και αναπτύξει αυτόν το βιολογικό σύνδεσμο σε μία πλήρη και διαρκή σχέση». Βλ. Κριάρη - Κατράνη Ι., ό.π., σελ. 47 επ. 14 Μπούτα Απ., Η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, Ηθική και νομική προσέγγιση (Ν. 3089/2002 και 3305/2005), Intellectum, τεύχ. 1, Θεσσαλονίκη 2006, σελ. 98. 11

και έντονες συζητήσεις, με συνέπεια την αδυναμία εύρεσης ομόφωνα αποδεκτών νομικών λύσεων, που επίσης θα απολαμβάνουν της μεγαλύτερης δυνατής κοινωνικής συναίνεσης. Τα διλήμματα ως προς τα συγκρουόμενα συμφέροντα των εμπλεκομένων πλευρών, και κυρίως εκείνα του παιδιού, προβάλλουν συχνά δυσεπίλυτα και ως προς την αναγκαιότητα, αλλά και ως προς το περιεχόμενο της ρύθμισης, επειδή πάντα υπάρχει το ενδεχόμενο παρά τη μη ρύθμιση ή την απαγόρευση να ωθηθούν τα ενδιαφερόμενα πρόσωπα σε κάθε περίπτωση και αντίθετα με το νόμο σε προσφυγή στις ιατρικές μεθόδους υποβοήθησης της αναπαραγωγής. Όπως, επίσης, θα μπορούσε να ισχυρισθεί κάποιος πως από την άλλη πλευρά η ρητή θέσπιση οδηγεί σε μία πρακτική απόλυτα επιτρεπόμενη. Στη συνέχεια, λοιπόν, θα επιχειρηθεί μία καταγραφή των επιχειρημάτων - υπέρ και κατά - που διάφοροι Έλληνες νομικοί διατύπωσαν για το υπό κρίση θέμα. Πολλοί μάλιστα είχαν γνωστοποιήσει σε μελέτες ή άρθρα τις θέσεις τους, θετικές ή αρνητικές, πολύ πριν την εισαγωγή του νόμου 3089/2002 στην ελληνική έννομη τάξη, καθώς ήδη το ζήτημα είχε αρχίσει να απασχολεί, άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο έντονα, τη νομολογία, αλλά κυρίως τη θεωρία. Για τη μερίδα των νομικών που διάκεινται ευνοϊκά προς τις μεθόδους υποβοηθούμενης αναπαραγωγής γενικά και προς την παρένθετη μητρότητα ειδικότερα δύο είναι τα κρίσιμα σημεία αναφοράς, που πρέπει να λάβει υπόψη του ο νομοθέτης, ο οποίος καλείται να ρυθμίσει την ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή. Η Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και τη Βιοϊατρική 15 και το Σύνταγμα. Το ενδιαφέρον της πρώτης έγκειται στην απαγόρευση του αναπαραγωγικού κλωνισμού, στον αποκλεισμό της προεπιλογής φύλου και στη δυνατότητα έρευνας σε πλεονάζοντα γονιμοποιημένα ωάρια. Η σημασία του δεύτερου συνδέεται με την κατοχύρωση από αυτό το ίδιο το κείμενο του Συντάγματος του δικαιώματος αναπαραγωγής, που συνίσταται στην ελευθερία κάθε προσώπου να αποφασίζει για το εάν και πόσα παιδιά θα αποκτήσει, 15 Περισσότερο γνωστή ως Σύμβαση του Οβιέδο, η οποία έχει κυρωθεί στη χώρα μας με το νόμο 2619/1998 και η οποία θέτει ορισμένους στοιχειώδεις κανόνες για τη λειτουργία της γενετικής τεχνολογίας. 12

πότε και πώς θα τα αποκτήσει. Κατά μία άποψη 16 το δικαίωμα αυτό τυγχάνει εφαρμογής όχι μόνο στη φυσική αναπαραγωγή, αλλά και στην τεχνητή. Το δικαίωμα αναπαραγωγής στηρίζεται, λοιπόν, σύμφωνα με την κρατούσα θεωρία, στο άρθρο 5 παρ. 1 του Συντάγματος, που κατοχυρώνει την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, μέσα από τη δυνατότητα αυτοκαθορισμού και αυτοδιάθεσης του ατόμου 17. Αναμφίβολα, υπό την παραπάνω έννοια οι άνθρωποι αναπτύσσουν και ολοκληρώνουν την προσωπικότητά τους και διά της απόκτησης απογόνων. Η θεμελίωση του δικαιώματος αναπαραγωγής στο προαναφερόμενο συνταγματικό άρθρο είναι σχετική, που σημαίνει πως το δικαίωμα αυτό δε μπορεί να ασκείται καταχρηστικά ή εναντίον των χρηστών ηθών ή κατά τρόπο που να θίγονται άλλα συνταγματικά δικαιώματα. Επομένως, η οποιαδήποτε νομοθετική ρύθμιση της ιατρικής υποβοήθησης στην ανθρώπινη αναπαραγωγή οφείλει να κινείται μέσα στο συνταγματικό αυτό πλαίσιο. Κατά τους υποστηρικτές, επίσης, των νέων ρυθμίσεων η ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή δε συνδέεται με αξεπέραστα προβλήματα ως προς την ίδρυση της νομικής συγγένειας ούτε προσκρούει στην κοινωνική ηθική 18, καθώς είναι άλλο πράγμα να αποτελεί το παιδί αντικείμενο συναλλαγής ενόψει κάποιου υλικού συμφέροντος ξένου προς το ίδιο, οπότε υπάρχει και ανηθικότητα και αντίθεση προς το άρθρο 2 παρ. 1 του Συντάγματος που προστατεύει την ανθρώπινη αξία και άλλο να συνάπτεται μία συμφωνία που απλώς αφορά το παιδί και καταρτίζεται άλλωστε και προς το ηθικό συμφέρον του ίδιου, αφού το συμφέρει να αναγνωρίζεται ως μητέρα του εκείνη που πραγματικά επιθυμούσε τη γέννησή του. Επιπλέον, από τη στιγμή που δεν παρέχεται αντάλλαγμα και υπό την προϋπόθεση της πιστοποίησης της ιατρικής αναγκαιότητας, ειδικά η συναίνεση της κυοφόρου γυναίκας θα πρέπει να εκληφθεί ουσιαστικά ως μία μορφή βοήθειας στον αγώνα μίας άλλης γυναίκας κατά της στειρότητας, πράξη που όχι μόνο δεν προσβάλλει την ανθρώπινη αξία, αλλά επιπρόσθετα συντελεί στην επίσης συνταγματικά 16 Παπαχρίστου Θ., ό.π., σελ. 18 και Κουνουγέρη - Μανωλεδάκη Ε., Τεχνητή γονιμοποίηση και οικογενειακό δίκαιο, Ο νέος ν. 3089/2002 για την ιατρικά υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, Αθήνα - Θεσσαλονίκη 2003, σελ. 9. 17 Με κριτήριο το ότι η άσκηση του δικαιώματος στην αναπαραγωγή αποτελεί πρωταρχικά πρωτοβουλία του ίδιου του υποκειμένου του δικαιώματος στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας. Αντίθετα ο Χρυσόγονος [Χρυσόγονος Κ., Το ελληνικό Σύνταγμα και η οικογένεια, ΕλλΔνη 38 (1997), σελ. 738] θεωρεί ότι το εν λόγω δικαίωμα απορρέει από το άρθρο 21 παρ. 1 Σ., σύμφωνα με το οποίο η οικογένεια, ως θεμέλιο της συντήρησης και της προαγωγής του Έθνους, τελεί υπό την προστασία του κράτους. 18 Κουνουγέρη - Μανωλεδάκη Ε., Εξωσωματική γονιμοποίηση με ξένο γεννητικό υλικό: Ζητήματα βιοηθικής και Αστικού Δικαίου, Κριτική Επιθεώρηση νομικής θεωρίας και πράξης, τεύχ. 2001/1, Αθήνα - Κομοτηνή 2001, σελ. 20. 13

προστατευόμενη ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας τόσο της γενετικής μητέρας, η οποία ολοκληρώνεται με τη βιολογική και κοινωνική μητρότητα, όσο και αυτής της φέρουσας, καθώς με την επίδειξη της συγκεκριμένης ανιδιοτελούς και αλτρουιστικής συμπεριφοράς ανυψώνει την προσωπικότητά της. Άλλωστε, δεν πρέπει να παραβλέπει κανείς το γεγονός πως ο δανεισμός μήτρας αποτελεί μία διαδικασία διά της οποίας εξυπηρετούνται συγκεκριμένες κοινωνικές ανάγκες, γι αυτό και δεν αποκρούεται ως μέθοδος από την ελληνική κοινωνία 19. Ακόμη ένα επιχείρημα περί της μη αντίθεσης των συμφωνιών παρένθετης μητρότητας στα χρηστά ήθη είναι το ότι αυτές καθαυτές δεν προσδιορίζουν τη μητρότητα 20. Στην περίπτωση της φέρουσας μητέρας, η φέρουσα συμμετέχει στη διαδικασία της αναπαραγωγής κυοφορώντας ένα «ξένο» έμβρυο, το οποίο έχει δεσμευτεί να παραδώσει στην ενδιαφερόμενη, χωρίς να θεωρείται αυτόματα μητέρα του μωρού. Κατά τον ίδιο τρόπο ο δότης του σπέρματος ή του ωαρίου συμβάλλει αναμφίβολα στην αναπαραγωγή, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι γίνεται και γονέας με τη γέννηση του παιδιού 21. Όλα τα παραπάνω, χωρίς να μεταβάλλουν τη γενετική μητρότητα, επιτρέπουν μόνο την κυοφορία από γυναίκα εμβρύου, που προέρχεται από ξένο (ως προς αυτή) γενετικό υλικό Πάντως, επικρατεί και η άποψη πως η υποκατάσταση στην εγκυμοσύνη από άλλη γυναίκα, ως πράξη δεν είναι κατακριτέα, μόνο όταν γίνεται ανιδιοτελώς από συγγενικό πρόσωπο, εφόσον δηλαδή δεν εμπορευματοποιεί το γυναικείο σώμα. Συνεχίζοντας (οι υπέρμαχοι των μεθόδων ιατρικής υποβοήθησης) να ξεδιπλώνουν το συλλογισμό τους υποστηρίζουν πως η αναγνώριση της μητρότητας της γενετικής μητέρας δεν αντιβαίνει στη φυσική, δηλαδή τη βιολογική αλήθεια, αφού και η γενετική είναι και βιολογική μητέρα ταυτόχρονα, μιας και το παιδί προέρχεται από δικό της γενετικό υλικό. Ωστόσο, τονίζουν ότι ανεξάρτητα από βιολογική σύνδεση του παιδιού με την κοινωνική μητέρα, ανέκαθεν οι δικαιϊκές ρυθμίσεις των σχέσεων γονέων-τέκνων στηρίζονταν λιγότερο στους νόμους της φύσης και περισσότερο στην κοινωνική συγκατάθεση. Αντιμετωπίζοντας, δε, το ζήτημα της φύσης του γενετικού υλικού, δέχονται πως αυτό, δηλαδή ακόμη και το γονιμοποιημένο ωάριο, δεν περιέχει μέσα του 19 Κουνουγέρη - Μανωλεδάκη Ε., Η ίδρυση της συγγένειας με τη μητέρα στην περίπτωση του δανεισμού μήτρας: μία νομοθετική πρόταση, Αρμ. 48 (1994), σελ. 1235. 20 Αγαλλοπούλου Π., Παρένθετη μητρότητα (Με αφορμή την Πολ. Πρωτ. Ηρακλείου 31/5803/176/1999), Κριτική Επιθεώρηση νομικής θεωρίας και πράξης, τεύχ. 2000/1, Αθήνα - Κομοτηνή 2000, σελ. 232. 21 Βιδάλη Τ., Ζωή χωρίς πρόσωπο, Το Σύνταγμα και η χρήση του ανθρώπινου γενετικού υλικού, Αθήνα - Κομοτηνή 2003, σελ. 96. 14

εξατομικευμένη ανθρώπινη ζωή και, επομένως, κατά τη νομική επιστήμη είναι αναπόφευκτο να το θεωρούμε ως αντικείμενο δικαίου και ως τέτοιο να το μεταχειριζόμαστε 22. Οι διαπιστώσεις αυτές βοηθούν να απεγκλωβιστούμε από διλήμματα δήθεν ηθικού χαρακτήρα σχετικά με το επιτρεπτό των συγκεκριμένων πρακτικών της ιατρικής υποβοήθησης στην ανθρώπινη αναπαραγωγή. απεγκλωβισμός, ο οποίος βοηθά τόσο στην πρόοδο της ιατρικής επιστήμης όσο και την ανανέωση της επιστήμης του δικαίου. Στην αντίπερα όχθη ισχυρά διαφαίνονται και τα επιχειρήματα που διαθέτουν όσοι τάσσονται κατά των μεθόδων υποβοηθούμενης αναπαραγωγής ή επιλέγουν να κρατούν μία πιο επιφυλακτική στάση. Υπάρχουν κάποιοι νομικοί 23 που πιστεύουν πως ο νόμος για την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή παραβλέπει τον βαθύτατα υπαρξιακό χαρακτήρα των προβλημάτων που ανακύπτουν, καθώς αναφύονται ζητήματα (πέραν των νομικών) ιατρικού, κοινωνικού, αλλά και ψυχολογικού και ηθικού χαρακτήρα ως αποτέλεσμα της μηχανοποίησης ενός κατεξοχήν προσωπικού, έντονα συναισθηματικού και προφανώς ιερού γεγονότος. Εξάλλου, πολλοί είναι εκείνοι που υποστηρίζουν πως στην υπό εξέταση περίπτωση έχουμε να κάνουμε με τη δημιουργία ενός παιδιού «κατά παραγγελία», με ταυτόχρονη συμφωνία για οριστική και βέβαιη απομάκρυνση και αποκοπή αυτού από τη γυναίκα που το κυοφόρησε και φυσικά ανέπτυξε, από συναισθηματική άποψη, έντονη σύνδεση μαζί του 24. Μια τέτοια συμφωνία με αντικείμενο τη δημιουργία και παράδοση του παιδιού θεωρούν πως υποβιβάζει αυτό το τελευταίο σε αντικείμενο συναλλαγής. Το παιδί, πριν ακόμη γεννηθεί, εκλαμβάνεται, όχι ως υποκείμενο, αλλά ως αντικείμενο δικαιώματος, ως «περιουσιακό στοιχείο», το οποίο μπορεί, όταν οι γονείς το επιθυμούν, να το αποκτήσουν μέσω μίας «υποκατάστατης» μητέρας. Επομένως, η συμφωνία πρέπει να κριθεί άκυρη, διότι ο άνθρωπος, ως υποκείμενο δικαίου, δεν επιτρέπεται να αποτελεί αντικείμενο συναλλαγής. Το αντίθετο έρχεται σε αντίθεση με τις θεμελιώδεις δικαιικές αρχές, που διέπουν την έννομη τάξη. Θεωρούν πως, ακόμη και αντιμετωπιζόμενο το όλο ζήτημα υπό το πρίσμα του δικαιώματος ανάπτυξης της προσωπικότητας μέσω της τεκνοποιίας, η δημιουργία και η 22 Κουνουγέρη - Μανωλεδάκη Ε., Τεχνητή γονιμοποίηση και οικογενειακό δίκαιο, Ο νέος ν. 3089/2002 για την ιατρικά υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, ό.π., σελ. 51. 23 Καράση Μ., Βιοηθική και Βιονομία στην ελληνική έννομη τάξη, Αθήνα - Κομοτηνή 2006, σελ. 97. 24 Σαμαρά Ν.-Χ., Η νομική θέση της τρίτης δότριας γενετικού υλικού (ωαρίου) στην τεχνητή γονιμοποίηση, Κριτική Επιθεώρηση νομικής θεωρίας και πράξης, τεύχ. 2000/1, Αθήνα - Κομοτηνή 2000, σελ. 132. 15

απόκτηση ενός παιδιού με οποιοδήποτε τίμημα ως σκοπός θεωρείται αδιανόητος. Πιο συγκεκριμένα, υποστηριζόταν, και εξακολουθεί να αποτελεί επιχείρημα όσων διαφωνούν με τη μέθοδο της «φέρουσας μητέρας», ότι αυτή κανένα άλλο κοινωνικό λειτούργημα δεν προσφέρει, εκτός από την εγωιστική επιδίωξη του ανθρώπου να αποκτήσει τεχνητά παιδί, χωρίς ταυτόχρονα να μπορεί να κυοφορήσει. Επίσης, αντιλαμβάνονται τους νέους αυτούς θεσμούς ως «τορπίλη» στα θεμέλια του γάμου και της οικογένειας, τόσο ως προσωπικών σχέσεων όσο και ως κοινωνικών θεσμών, εδραιωμένων στην κοινωνική συνείδηση και προστατευόμενων συνταγματικά 25. Επομένως, οι σχετικές ρυθμίσεις είναι έντονα εκτεθειμένες σε συνταγματικού δικαίου αμφισβητήσεις. Για άλλες, πάλι, πλευρές η τεχνητή γονιμοποίηση εξυπηρετεί την «ιδεολογία» της μητρότητας, δηλαδή η πάση θυσία απόκτηση απογόνων, που συνδέεται άμεσα με την κυρίαρχη ιδεολογία για το γάμο και την οικογένεια και βρίσκεται στον αντίποδα των αγώνων του γυναικείου κινήματος, με τους οποίους επιχειρήθηκε να καταρριφθεί η μητρότητα ως ο μοναδικός προορισμός της γυναίκας 26. Εξάλλου, κάθε τέτοια συμφωνία καθιστά εκ των πραγμάτων τη γυναίκα αντικείμενο εκμετάλλευσης σωματικής, ψυχολογικής και, συνηθέστερα, οικονομικής. Η γυναίκα υποβαθμίζεται σε μηχανή τεκνοποίησης, μεταχείριση που η έννομη τάξη έχει κάθε λόγο να αποδοκιμάσει και η οποία κάλλιστα θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μία νέα μορφή πορνείας και εκμετάλλευσης της γυναίκας, και μάλιστα της φτωχής γυναίκας, που θα βρίσκει έτσι έναν νέο τρόπο βιοπορισμού, διότι δύσκολα μπορεί να φανταστεί κάποιος ότι μία γυναίκα δέχεται δωρεάν να κυοφορήσει εννέα μήνες ξένο έμβρυο χωρίς σοβαρό αντάλλαγμα. Γι αυτό το λόγο υποστηρίχθηκε πως τέτοιου είδους επεμβάσεις πρέπει να τιμωρούνται ακόμη και ποινικά προς αποθάρρυνση των ενδιαφερομένων 27. Για υποτίμηση της γυναίκας στο δανεισμό μήτρας κάνουν λόγο και όσοι εκλαμβάνουν ως δομικό στοιχείο της μητρότητας την άρρηκτη ενότητά της με την κυοφορία. Για όλους τους παραπάνω λόγους οι σχετικές συμφωνίες πρέπει να θεωρούνται άκυρες ως αντίθετες στα χρηστά ήθη, αλλά και στο νόμο, καθώς 25 Καράση Μ., Το Σχέδιο Νόμου για την «Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή», ΧρΙΔ Β/2002, σελ. 577. 26 Κοτζάμπαση Α., ό.π., σελ. 17. 27 Ανδρουλιδάκη - Δημητριάδη Ι., Νομικά προβλήματα από την τεχνητή γονιμοποίηση (Προβλήματα Αστικού Δικαίου), ΝοΒ 34 (1986), σελ. 10. 16

προσκρούουν στο αδιάθετο της ιδιότητας της μητρότητας και εν γένει των οικογενειακών σχέσεων 28. Επίσης, θεωρούν ότι αγνοούνται τελείως οι συνέπειες, τις οποίες μπορεί ένα γεγονός όπως η προσφυγή στην παρένθετη μητρότητα να έχει στην ψυχολογία των εμπλεκομένων προσώπων. Επισημαίνεται ότι η εγκυμοσύνη δημιουργεί έναν αφανή, αλλά υπαρκτό δεσμό της κυοφόρου με το κυοφορούμενο, καθιστώντας ιδιαίτερα επώδυνη τη βίαιη και αναπότρεπτη αποκοπή της από το τέκνο που θα γεννηθεί. Οι ψυχολογικές και φυσικές επιπτώσεις στην υγεία της δεν έχουν μελετηθεί αρκετά ή ίσως εσκεμμένα παραγνωρίζονται 29. Και για το λόγο αυτό κρίνεται πως οι συμβάσεις δανεισμού μήτρας προωθούν ένα ανήθικο και ανεπίληπτο αποτέλεσμα. Ακόμη ένα σημείο προβληματισμού που σχετίζεται αυτή τη φορά με τη μητρότητα και την πατρότητα του παιδιού, αποτελεί και το γεγονός πως στην υποκατάστατη κύηση οι γονείς του (φυσικοί και κοινωνικοί), μπορεί να φτάσουν ενίοτε και τους πέντε. Η συγκεκριμένη ένσταση, βέβαια, αποκρούεται από την άλλη πλευρά με το επιχείρημα πως τα ενδεχόμενα αυτά δεν προκύπτουν από το νόμο, αλλά συνδέονται με την ίδια την εξέλιξη της επιστήμης 30. Όσον αφορά, δε, την απαγόρευση καταβολής ανταλλάγματος ειδικά στην περίπτωση του δανεισμού μήτρας - καθώς το αντίθετο εκλαμβάνεται ως εμπορευματοποίηση της μητρότητας, εκφράστηκε και ο προβληματισμός ότι ναι μεν το σκεπτικό του νόμου είναι πως οι υποκατάστατες μητέρες θα πρέπει να ωθούνται μόνο από αλτρουιστικά και ευγενή κίνητρα, ωστόσο η συμφωνία χωρίς αντάλλαγμα συνήθως θα αναφέρεται σε περιπτώσεις κυοφορίας από συγγενείς, οπότε δημιουργούνται διαφορετικής φύσης προβλήματα (κυοφορία από γυναίκα, η οποία τις περισσότερες φορές συνδέεται ήδη με συγγένεια εξ αίματος με το κυοφορούμενο) 31. Φυσικά, πάντα θα υφίσταται και η πιθανότητα της απόκρυψης από τα μέρη του στοιχείου του ανταλλάγματος. Ο κίνδυνος είναι όντως υπαρκτός, αλλά κατά μία άλλη άποψη ο ίδιος κίνδυνος συνδέεται και με την υιοθεσία, ωστόσο η επίκλησή του δεν αποτέλεσε ποτέ και για κανένα επιχείρημα υπέρ της απαγόρευσης των υιοθεσιών 32. 28 Καράση Μ., Βιοτεχνολογία και δίκαιο, «Βιο-νομία»: Ένας νέος κλάδος δικαίου; Η επιστημολογική διάσταση, Συγχρόνως μια συμβολή στο «δίκαιο του προσώπου», ΕλλΔνη 42 (2001), σελ. 1219. 29 Μπούτα Απ., ό.π., σελ. 103. 30 Εξέλιξη που ο νόμος προσπαθεί να «τιθασεύσει» κατά την Κουνουγέρη - Μανωλεδάκη Ε. 31 Παντελίδου Κ., Παρατηρήσεις στο Σχέδιο Νόμου για την ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή, ΧρΙΔ Β/2002, σελ. 587. 32 Κουνουγέρη - Μανωλεδάκη Ε., Το Σχέδιο Νόμου για την ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή και ο αντίλογος στις αντιδράσεις εναντίον του, ΧρΙΔ Β/2002, σελ. 676. 17

Τέλος, κάποιες φωνές καταδίκασαν τις ρυθμίσεις του νόμου και με το επιχείρημα πως με την υποβάθμιση του στοιχείου της βιολογικής αλήθειας πλήττεται ανεπανόρθωτα η φυσική συγγένεια και, ως αναγκαίο επακόλουθο, και η οικογένεια. Οικογένεια, η οποία πλήττεται και από την αναγωγή του δικαιώματος της αναπαραγωγής σε απόλυτο ατομικό δικαίωμα και με τη νομιμοποίηση της ελεύθερης ένωσης του άνδρα και της γυναίκας ως «λειτουργικά ισοδύναμου μορφώματος με την έγγαμη συμβίωση». Επίσης, οι ίδιοι θεωρούν πως με την αποδοχή της παρένθετης μητρότητας ως επιτρεπτής μεθόδου ιατρικής υποβοήθησης στην ανθρώπινη αναπαραγωγή προσβάλλεται και το συνταγματικό αγαθό της παιδικής ηλικίας, καθώς οδηγούμαστε στον εκφυλισμό της συγγένειας 33. Από τα ήδη λεχθέντα προκύπτει πως τελικά τον κοινό παρονομαστή όλων των υφιστάμενων σχετικών ρυθμίσεων αποτελεί το δικαίωμα της προσωπικότητας και πως το ουσιαστικό πρόβλημα έγκειται στην οριοθέτηση του εν λόγω δικαιώματος και στη στάθμιση μεταξύ αυτού και του συμφέροντος της προαγωγής της επιστήμης και των εφαρμογών της προς όφελος του ανθρωπίνου γένους και του κοινωνικού συνόλου. Οι Έλληνες νομικοί, οι οποίοι πρότειναν τις λύσεις, οι οποίες και τελικά υιοθετήθηκαν, φρονούν ότι στο πλαίσιο του αστικού δικαίου η πλάστιγγα πρέπει να κλίνει υπέρ του δικαιώματος της προσωπικότητας, καθώς η έννοια του κοινού συμφέροντος είναι φευγαλέα και δυσπροσδιόριστη και η επίκλησή της μπορεί να οδηγήσει σε απαράδεκτα αποτελέσματα 34. Επίσης, οι ίδιοι αποκρούουν τις ενστάσεις της άλλης πλευράς με το σκεπτικό πως κάθε αντίθετη άποψη αγνοεί προκλητικά την κοινωνική πραγματικότητα, αρνούμενη τελικά στο νόμο τη δυνατότητα να ρυθμίσει ζητήματα της βιοτεχνολογίας, με αποτέλεσμα η αντιμετώπιση των προβλημάτων να εγκαταλείπεται στους ενδιαφερομένους, ουσιαστικά δηλαδή στα κέντρα υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, που διαμορφώνουν μονομερώς τους συμβατικούς όρους. Το κυριότερο, όμως, είναι πως η απουσία νομοθετικής ρύθμισης ή η θέσπιση απαγορεύσεων έχουν ως θύμα το παιδί που γεννιέται, έστω «παράνομα», με ιατρική υποβοήθηση 35. Βέβαια, οι αντιρρήσεις σε κάθε περίπτωση κρίνονται ως σοβαρές. Γι αυτό άλλωστε οι περισσότερες ξένες νομοθεσίες έχουν οδηγηθεί σε αρνητική στάση 33 Καράση Μ., Η κρίση του οικογενειακού δικαίου μετά το ν. 3089/2002 για την ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή, Αρμ. 58 (2004), σελ. 1233 επ. 34 Καλλιμόπουλου Γ., Βιοτεχνολογία και Αστικό Δίκαιο, Κριτική Επιθεώρηση νομικής θεωρίας και πράξης, τεύχ. 2001/1, Αθήνα - Κομοτηνή 2001, σελ. 17. 35 Παπαχρίστου Θ., ό.π., σελ. 18. 18

απέναντι στην παρένθετη μητρότητα 36. Πάντως, ο Έλληνας νομοθέτης, όπως ήδη είδαμε, επέλεξε τη ρύθμιση της μεθόδου, υπάγοντάς τη σε αυστηρούς περιορισμούς. ΙΙ. Η θέση της Εκκλησίας Η θέσπιση των προαναφερόμενων νομοθετημάτων δημιούργησε, όπως ήδη έγινε κατανοητό, νέα δεδομένα στο χώρο της οικογένειας, τα οποία προκάλεσαν και προκαλούν την ορθόδοξη θεολογία σε συζήτηση και υιοθέτηση συγκεκριμένης στάσης απέναντί τους. Γενικά, η Εκκλησία είναι αντίθετη στην αναγνώριση ενός δικαιώματος στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και στη νομοθετική του ρύθμιση. Ωστόσο η ορθόδοξη θεολογική σκέψη δεν αποκρούει τελείως την υποβοήθηση, αφού δέχεται την ομόλογη τεχνητή σπερματέγχυση 37. Ευθυγραμμισμένη στην παραπάνω λογική η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος και πριν από την ψήφιση του νόμου 3089/2002 εξέφρασε την αντίθεσή της προς την ετερόλογη τεχνητή γονιμοποίηση και τις άλλες καινοτομίες, τονίζοντας μεταξύ άλλων πως η τυχόν υιοθέτησή τους θα μπορούσε να οδηγήσει στα παρακάτω προβλήματα 38 : Στο φαινόμενο εξασθένισης ή και αμφισβήτησης της σχέσης γονέα - παιδιού ή μη ισοδύναμης σχέσης των δύο γονέων με το παιδί, αφού ο ένας είναι φυσικός γονέας και ο άλλος επέχει θέση πατριού ή μητριάς. Στο ενδεχόμενο δημιουργίας αδερφών άγνωστων μεταξύ τους λόγω της τήρησης της ανωνυμίας του δότη. Κάθε μορφή ετερόλογης γονιμοποίησης στην ουσία προκαλεί υποβιβασμό της έννοιας της μητρότητας και της πατρότητας, διατάραξη της ισοτιμίας τους και, επειδή παρεμβάλλει τρίτο πρόσωπο στην ιερή διαδικασία της ανθρώπινης αναπαραγωγής, υποβαθμίζει το μυστήριο του γάμου. Η εκτός γάμου συμβίωση δεν αποτελεί τρέχουσα πραγματικότητα στην Ελλάδα. Επίσης, δεν αποκλείονται τα ενδεχόμενα δημιουργίας νέων μορφών οικογένειας, που πιθανώς θα διευκόλυναν τη θεσμοθέτηση παρά φύσει συμβιώσεων και τεκνοποιίας, με 36 Π.χ. δεν επιτρέπεται στην Ελβετία, Αυστρία, Γερμανία. Αντίθετα, επιτρέπεται στο Ηνωμένο Βασίλειο και στις Η.Π.Α. 37 Παπαχρίστου Θ.,.ό.π., σελ. 20. 38 Η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, Σχόλια - Προτάσεις στο Σχέδιο Νόμου για την Ιατρική Υποβοήθηση στην Ανθρώπινη Αναπαραγωγή, 29-10-2002. (Πηγή: www.bioethics.org/episimakeimenavioithikis.pdf). 19

καταστροφικές ψυχολογικές συνέπειες για το παιδί και ανυπολόγιστες για την κοινωνία. Από τα προαναφερόμενα προκύπτει, λοιπόν, πως η Εκκλησία θεωρεί ότι θεσμοθετείται μία ηθική και μία λογική, που πλήττει καίρια το γάμο και την οικογένεια 39, αφού κατά την ορθόδοξη παράδοση και ζωή η απόκτηση τέκνων αποτελεί φυσική συνέπεια του γάμου. Έτσι, η μη απόκτηση τέκνων ίσως να εξηγείται ως μία ιδιαίτερη κλίση του Θεού, που προορίζει το άτεκνο ζευγάρι σε άλλου είδους διακονία στην κοινωνία και την εκκλησία. Στο γεγονός αυτό εδράζεται και η άποψη της εκκλησίας, η οποία δε θεωρεί την υπογονιμότητα ασθένεια ή αναπηρία 40. Εάν, όμως, η μη αποδοχή του θείου θελήματος της ατεκνίας θέτει σε κίνδυνο την ενότητα του ζευγαριού, τότε προτείνεται η λύση της υιοθεσίας, ενώ στις περιπτώσεις που και αυτή η τελευταία για πολλούς και ποικίλους λόγους καθίσταται ανέφικτη, και πάντα στα πλαίσια της ποιμαντικής αντιμετώπισης της στειρότητας, θα μπορούσε ενδεχομένως να υιοθετηθεί από την εκκλησία η ομόλογη εξωσωματική γονιμοποίηση, υπό την προϋπόθεση της επίδειξης του οφειλόμενου σεβασμού στο κάθε έμβρυο. Φυσικά, υπάρχουν και ορθόδοξοι μελετητές, οι οποίοι αρνούνται να την αποδεχθούν. Ωστόσο, αναγνωρίζουν τα υγιή κίνητρά της. Αντίθετα, όσο αφορά στην ετερόλογη εξωσωματική γονιμοποίηση και σε αυτή την παρένθετη μητρότητα, παρατηρείται, όπως ήδη είπαμε, ομοφωνία των ορθόδοξων συγγραφέων και πατερικών, θεωρώντας τη μη αποδεκτή μέθοδο, καθώς καταργεί την ιερότητα και τη μοναδικότητα του γάμου, διασπά τη συζυγική ενότητα του ζεύγους με την παρέμβαση τρίτων προσώπων στη μεταξύ τους σχέση (ως μία ιδιότυπη σχέση μοιχείας) και κατακερματίζεται η έννοια του γονέα. Ακόμη, η Εκκλησία αντιμετωπίζει ως ηθικά ανεπιθύμητη και ως αντιτιθέμενη στις αρχές της Ορθόδοξης χριστιανικής ηθικής τη δυνατότητα απόκτησης τέκνων από άγαμες ή υπερήλικες γυναίκες, καθώς και την επιλεκτική μείωση του αριθμού των εμβρύων προκειμένου να επιτευχθεί κυοφορία, όπου υπάρχει πολύδυμη κύηση 41. Επίσης, για την ορθόδοξη Εκκλησία το γονιμοποιημένο ωάριο, δηλαδή το έμβρυο, είναι άνθρωπος, που έχει ψυχή και σώμα. Αυτό σημαίνει ότι όταν το πλεονάζον ή κρυοσυντηρημένο γενετικό υλικό χρησιμοποιείται για ερευνητικούς ή 39 Αρχιμ. Νικολάου Χατζηνικολάου, Προέδρου της Συνοδικής Επιτροπής Βιοηθικής, Ο πρόσφατος νόμος για την Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή και ο θεσμός της οικογένειας, Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου «Η γυναίκα κατά τον Απόστολο Παύλο», Βέροια, Ιούνιος 2003, σελ. 361-374. (Πηγή: www.bioethics.org/episimakeimenavioithikis.pdf). 40 Κατσιμίγκα Γ., Η εξωσωματική γονιμοποίηση υπό το πρίσμα της ορθόδοξης θεολογίας. (Πηγή: www.ecclesia.gr). 41 Κατσιμίγκα Γ., ό.π. 20

θεραπευτικούς σκοπούς ή καταστρέφεται, τότε γίνεται λόγος για φόνο συγκεκριμένου ανθρώπου 42. Τα παραπάνω αποτελούν τη συνοπτική θέση της Ορθόδοξης Εκκλησίας σχετικά με την εξωσωματική γονιμοποίηση και τις επιμέρους εφαρμογές της. Επιγραμματικά θα εκτεθούν και οι απόψεις της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, η οποία τηρεί απόλυτα αρνητική στάση από την πρώτη φορά που τέθηκε θέμα αξιολόγησης μεθόδων υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, καθώς θεωρεί ότι η αναπαραγωγή δεν πρέπει να διαχωρίζεται από τη σεξουαλική πράξη. Οι τεχνικές που εμπλέκουν μόνο το έγγαμο ζεύγος (ομόλογη τεχνητή γονιμοποίηση) είναι, πιθανώς, λιγότερο μεμπτές, αν και παραμένουν ηθικά μη αποδεκτές, όπως και η παρένθετη μητρότητα, καθώς προσβάλλει το δικαίωμα του παιδιού να συλλαμβάνεται, να κυοφορείται, να γεννάται και να ανατρέφεται από τους γονείς του. Ειδικότερα, όταν υφίσταται και οικονομική σχέση μεταξύ των εμπλεκομένων μερών, τότε η ανθρώπινη ζωή αντιμετωπίζεται ως εμπόρευμα και η αναπαραγωγική ικανότητα της γυναίκας υποβιβάζεται σε υπηρεσία προς εκμίσθωση 43. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ΤΟ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Ι. Η νομοθετική ρύθμιση στην Ελλάδα Ο νόμος 3089/2002, διά του οποίου επιχειρείται να εφαρμοστεί ένα πλαίσιο ρυθμιστικού ελέγχου και να διασφαλισθούν τα δικαιώματα όλων των εμπλεκόμενων μερών, εισήγαγε τρεις βασικές καινοτομίες, οι οποίες συνιστούν και τις βασικές ιδεολογικές κατευθύνσεις του νομοθετικού αυτού κειμένου. Η πρώτη μεγάλη καινοτομία συνίσταται στην ένταξη στο βιβλίο του Οικογενειακού Δικαίου του Αστικού Κώδικα του νέου κεφαλαίου για το επιτρεπτό (ή μη) των επιμέρους ιατρικών αναπαραγωγικών μεθόδων. Καθώς, όμως, οι μέθοδοι ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής δημιουργούν συγγενικές σχέσεις όπως ακριβώς και η φυσική αναπαραγωγή, επιβάλλεται νέα ρύθμιση σχετική με την ίδρυση της συγγένειας, η οποία άμεσα και αναπόφευκτα συμπαρασύρει και τις ρυθμίσεις για το επιτρεπτό των ιατρικών μεθόδων που την (την συγγένεια) δημιουργούν. Αναδεικνύεται, 42 Υποβοηθούμενη αναπαραγωγή - Νέος νόμος, Εισήγηση του Σεβασμιώτατου Μητροπολίτη Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου κ. Ιερόθεου ενώπιον της Ιεραρχίας της Εκκλησίας της Ελλάδος την 6 η Οκτωβρίου 2005. (Πηγή: www.ecclesia.gr). 43 Για εκτενέστερη παρουσίαση των απόψεων της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας βλ. τη διατριβή επί διδακτορία του Βάντσου Μ., Θέματα βιοηθικής: Η θέση της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, Θεσσαλονίκη 2002, σελ. 72-79, που υποβλήθηκε στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας του Α.Π.Θ. 21

λοιπόν, η αλλαγή αυτή όχι μόνο ως νομοτεχνικού χαρακτήρα αλλά και ως αλλαγή ουσίας. Η δεύτερη μεγάλη καινοτομία του νόμου 3089/2002 είναι η ρητή έκφραση της αποδοχής των εναλλακτικών οικογενειακών σχημάτων και συγκεκριμένα της μονογονεϊκής οικογένειας και της οικογένειας των μόνιμων ελεύθερων συντρόφων, καθώς ο Έλληνας νομοθέτης θεωρεί ότι το συμφέρον του παιδιού δε θίγεται, ακόμη και στην περίπτωση που αυτό καλείται να ζήσει μέσα σε ένα μη παραδοσιακό οικογενειακό σχήμα, διατηρώντας έτσι και εξασφαλίζοντας τον παιδοκεντρικό χαρακτήρα του Οικογενειακού Δικαίου. Η τρίτη σημαντική τομή που επέφερε ο νόμος 3089/2002 εντοπίζεται στο επίπεδο της ίδρυσης της συγγένειας, με την επικράτηση και το προβάδισμα της αρχής της «κοινωνικοσυναισθηματικής» συγγένειας 44. Η σημασία της καταγωγής υποβαθμίζεται και αναδεικνύεται ως σημαντικός παράγοντας για την ίδρυση της συγγένειας η ιδιωτική αυτονομία στη βάση της αρχής της προστασίας του συμφέροντος του τέκνου, το οποίο επιτάσσει το παιδί να μεγαλώνει με τους ανθρώπους που το θέλησαν και όχι με εκείνους, από τους οποίους απλά κατάγεται βιολογικά. ΙΙ. Οι όροι του επιτρεπτού Η προσφυγή στην παρένθετη μητρότητα επιτρέπεται από το νόμο, εφόσον πληρούνται συγκεκριμένες τόσο γενικές 45 όσο και ειδικές προϋποθέσεις. Οι μεν πρώτες εξ αυτών είναι εκείνες που αμέσως πιο κάτω περιγράφονται και αναλύονται 46, οι δε δεύτερες χαρακτηρίζονται από την αυστηρότητά τους. 1) Οι γενικοί όροι α. Οι γενικές διατάξεις για την ιατρική αναγκαιότητα, τα όρια ηλικίας, την επιλογή φύλου και την κλωνοποίηση Άρθρο 1455 Α.Κ.: Η ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή (τεχνητή γονιμοποίηση) επιτρέπεται μόνο για να αντιμετωπίζεται η αδυναμία απόκτησης τέκνων με φυσικό τρόπο ή για να αποφεύγεται η μετάδοση στο τέκνο σοβαρής ασθένειας. Η υποβοήθηση αυτή επιτρέπεται μέχρι την ηλικία φυσικής ικανότητας αναπαραγωγής του 44 Για την οποία αρχή ακολουθεί ανάλυση στην παράγραφο για την ίδρυση της συγγένειας. 45 Προϋποθέσεις, δηλαδή, που ισχύουν για όλες τις μεθόδους ιατρικής υποβοήθησης στην ανθρώπινη αναπαραγωγή και που από την εκπλήρωσή τους κρίνεται η νομιμότητα της ιατρικής αρωγής. Αντιδιαστέλλονται από τους ειδικούς όρους συγκεκριμένων μεθόδων (της παρένθετης μητρότητας και της μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης). 46 Άρθρο 1455 Α.Κ. 22