ΤΕΧΝΗ Ορισμός Η τέχνη δηλώνει την ελεύθερη και δημιουργική έκφραση του ατόμου σε έργα και πηγάζει από την ανάγκη του να εξωτερικεύσει ιδέες, συναισθήματα και να επικοινωνήσει με τους άλλους. Συγκεκριμένα, ο καλλιτέχνης επιδιώκει να προσεγγίσει τα πράγματα με μιαν άλλη "ματιά", πέρα και έξω από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας και μέσα από μια διαφορετική "γλώσσα", που την ορίζει η ξεχωριστή τέχνη του, να εκφράσει τον εσωτερικό του κόσμο. Κάθε μορφή της έχει διαμορφωμένους "κανόνες". Τους κανόνες αυτούς κάθε φορά τους διαμορφώνουν οι μεγάλοι καλλιτέχνες με τα έργα τους. Γι' αυτό και είναι κανόνες ζωντανοί και εύπλαστοι και όχι σκληροί και άκαμπτοι, όπως συμβαίνει με τους συμβατικούς κανόνες. Προσφορά της τέχνης Στο άτομο Συμβάλλει στην πνευματική καλλιέργεια του ανθρώπου: Καλλιεργεί τις πνευματικές δυνάμεις (κρίση, αντίληψη, φαντασία, επινοητικότητα). Διευρύνει τους πνευματικούς ορίζοντες και τα ενδιαφέροντά του - τον καθιστά ικανό να προσεγγίζει πολυπρισματικά την πραγματικότητα και να διεισδύει στις εσώτερες πτυχές της. Αναπτύσσει την αισθητική του: Διαμορφώνει το αισθητικό κριτήριο, καλλιεργώντας την αίσθηση του ωραίου, του μέτρου, της συμμετρίας και της αρμονίας. Διδάσκει στο άτομο να βλέπει τα πράγματα μέσα από ένα διαφορετικό πρίσμα που ξεφεύγει από τη χρηστική αντίληψη της ζωής. Επηρεάζει τους ιδεολογικούς προσανατολισμούς του ανθρώπου: Προβάλλει υψηλές αξίες και ανώτερα ιδανικά. Συντελεί σε μία επανιεράρχηση αξιών και τονώνει την έφεσή του να αγωνιστεί για την πραγμάτωση υψηλών στόχων. Πολιτικοποιεί το άτομο με έργα τέχνης που προβάλλουν τη δημοκρατία, την ισότητα και δηλώνουν την απέχθεια προς κάθε ολοκληρωτική και απάνθρωπη ιδεολογία. Επιδρά θετικά στον ψυχισμό του ατόμου: Εκλεπτύνει τον ψυχικό κόσμο και εξευγενίζει τα συναισθήματα μέσω της αισθητικής συγκίνησης. Απαλλάσσει από το άγχος της καθημερινότητας και την υπερένταση, λειτουργώντας ως μορφή εκτόνωσης που απελευθερώνει από την εσωτερική πίεση και ένταση. Προκαλεί την κάθαρση στο δέκτη. 1
Ψυχαγωγεί το άτομο, προσφέροντας μια μοναδική καλλιτεχνική εμπειρία που εξαγνίζει και ειρηνεύει το είναι του. Συμβάλλει στην ηθική αρτίωση του ανθρώπου: Προβάλλει ανθρωπιστικές αξίες και πρότυπα ηθικής ζωής. ο Υποστασιοποιεί και απαθανατίζει τις μεγάλες ηθικές πράξεις. Στην κοινωνία Εκφράζει το πνεύμα της εποχής, αποκαλύπτει το παρελθόν και προσδιορίζει το μέλλον. Εκλεπτύνει τα ήθη και εξευγενίζει, προβάλλοντας ηθικές αρχές και αξίες, πρότυπα προς μίμηση αλλά και προς αμφισβήτηση. Προάγει τον πολιτισμό και το πνευματικό επίπεδο τόσο μεμονωμένων κοινωνικών ομάδων όσο και ολόκληρης της ανθρωπότητας. Συντελεί στη δημιουργία κοινωνικής συνείδησης, με τη βοήθεια που παρέχει για βαθύτερη βίωση των κοινωνικών προβλημάτων, ευαισθητοποίηση και συμμετοχή στην επίλυσή τους. Τονώνει τους κοινωνικούς δεσμούς, αφού κάνει τον άνθρωπο να επικοινωνεί και να ενώνεται με άλλους ανθρώπους - αίρει την ανθρώπινη μοναξιά και απομόνωση, προσφέροντας ταυτόχρονα δημιουργική διέξοδο. Στρατεύεται στο κοινωνικό καλό και δίκαιο, προβάλλοντας εξελιγμένα δείγματα προτύπων και αξιών μιας ιδανικής κοινωνικής ζωής (ισοτιμίας, ομόνοιας, αλληλεγγύης, συναδέλφωσης των ανθρώπων κ.ά.). Συχνά μετατρέπεται σε μέσο κοινωνικών και πολιτικών διεκδικήσεων, σε φωνή διαμαρτυρίας και αντίστασης, σε όργανο προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σε πλατφόρμα αντιρατσιστικών διακηρύξεων. Είναι ο καθρέφτης του πολιτισμού μιας κοινωνίας, αποτυπώνει και μορφοποιεί την ιδιαίτερη ταυτότητα ενός λαού, υπογραμμίζει την εθνική του φυσιογνωμία, τεκμηριώνει την ιστορική του συνέχεια. Η «γλώσσα» της τέχνης δεν έχει όρια και φραγμούς, γι' αυτό η τέχνη προωθεί την επικοινωνία μεταξύ των λαών και των πολιτισμών, συμβάλλοντας στην αλληλοκατανόηση και τον αλληλοσεβασμό και ενισχύοντας την ανάγκη τους να ζήσουν ειρηνικά μέσα σε έναν ανθρώπινο κόσμο. Στον καλλιτέχνη- δημιουργό Ο καλλιτέχνης μπορεί να εκφραστεί αυθεντικά, πέρα από επαγγελματικές και κοινωνικές συμβάσεις. Επικοινωνεί με τους άλλους και μάλιστα πέρα από τον περιορισμό του χώρου και του χρόνου. Δικαιώνεται υπαρξιακά, αφού τα μεγάλα έργα τέχνης διατηρούν τους δημιουργούς τους στην αιωνιότητα, αισθάνεται εσωτερική πληρότητα, διοχετεύοντας τις δημιουργικές δυνάμεις του στο έργο του. Προσφέρει στην κοινωνία, ικανοποιώντας την εσωτερική ανάγκη της κοινωνικής προσφοράς. Απόψεις για το ρόλο - την αποστολή της Τέχνης Στρατευμένη Τέχνη Είναι η τέχνη που υποτάσσεται στην προβαλλόμενη ή και επιβαλλόμενη ανάγκη να υπηρετηθούν πολιτικά, ιδεολογικά ή καθεστωτικά συμφέροντα. 2
Επιπτώσεις Ο καλλιτέχνης, καθώς προσκολλάται σε κάποιο δόγμα ή σε κάποιαν ανώτερη αρχή, δεν ενεργεί ούτε και δημιουργεί ελεύθερα, γι' αυτό και δε δικαιώνει την ευρύτερα εννοούμενη καλλιτεχνική και κοινωνική διάσταση του έργου του. Το έργο, απογυμνωμένο από καλλιτεχνική αξία, μεταβάλλεται σε όργανο προπαγάνδας και κατ' αυτόν τον τρόπο εξευτελίζει την εξανθρωπιστική του αποστολή. Αυτόματα ο καλλιτέχνης εκτίθεται, καθώς διαστρέφει και αποβάλλει τις ιδιότητες με τις οποίες τον προίκισε τόσο η φύση όσο και η παιδεία. «Τέχνη για την Τέχνη» ή "Καθαρή Τέχνη" Υποστηρίζει, σε γενικές γραμμές, την αποστασιοποίηση της τέχνης από την κοινωνική ζωή και την αποδέσμευση του καλλιτέχνη από την κοινωνία. Θεωρεί ότι μοναδικός σκοπός της είναι η δημιουργία αισθητικών συγκινήσεων. Επομένως απορρίπτει την διαμορφωτική δύναμη και αξία της τέχνης και απαιτεί την αξιολόγηση των καλλιτεχνικών έργων με αισθητικά κριτήρια και μόνο. Η άποψη αυτή δεν πείθει, καθώς είναι διαπιστωμένο ότι, συνειδητά ή μη, ο καλλιτέχνης διοχετεύει μηνύματα μέσα από το έργο του. Αυτό συμβαίνει γιατί η προσωπικότητά του διαμορφώνεται και από κοινωνικούς παράγοντες. Ο καλλιτέχνης, όπως και κάθε άλλος άνθρωπος άλλωστε, γεννιέται και μεγαλώνει σε δεδομένο τόπο και χρόνο, δέχεται κάποια συγκεκριμένης μορφής και περιεχομένου διαπαιδαγώγηση. Ζει μέσα σε ορισμένο οικονομικό, πολιτικό, πολιτιστικό, κοινωνικό περιβάλλον, από το οποίο επηρεάζεται αλλά και αντλεί έμπνευση. Επομένως ηθελημένα ή όχι εκφράζει την εποχή του. Εμπορευματοποίηση της τέχνης Με αυτόν τον όρο περιγράφεται η εμπλοκή της τέχνης στους κανόνες της αγοράς: ό,τι παράγεται πωλείται και είτε φυλάσσεται ως αξία σταθερή με τάσεις να πολλαπλασιάσει την αρχική της τιμή είτε καταναλώνεται. Λόγου χάρη το επώνυμο «προϊόν» τέχνης -πίνακες, γλυπτά-μεταβάλλεται σε ευκαιρία για επένδυση στο ιδιότυπο χρηματιστήριο των γκαλερί και των οίκων δημοπρασίας. Άλλα είδη παράγονται μαζικά, διαφημίζονται και περιμένουν τους καταναλωτές να τα αγοράσουν. Ίσως να μην μπορούσε να γίνει διαφορετικά. Παρατηρείται και το φαινόμενο η τέχνη να υποτιμάται και να ευτελίζεται από τους ίδιους τους δημιουργούς, προκειμένου να πωληθεί σε ένα κοινό που διψά να αποκτήσει ή να απολαύσει διάφορες μορφές τέχνης. Παράδειγμα εμπορευματοποίησης: πολλοί περιφερόμενοι θίασοι με ηθοποιούς «ονόματα» κυριολεκτικά εκμεταλλεύονται το ανυποψίαστο κοινό παρουσιάζοντας αποσπάσματα έργων και όχι ολόκληρα έργα. Πολλοί παράγουν έργα τέχνης με κριτήριο τις πωλήσεις, τη μόδα. Άλλωστε πολλά θεωρούμενα υψηλής ποιότητας έργα τέχνης καταξιώνονται διά της διαφήμισης, των δημοσίων σχέσεων που προωθεί η πολιτιστική βιομηχανία (δισκογραφικές, κινηματογραφικές εταιρίες, μάνατζερ, ιμπρεσάριοι κ.τ.λ.). Εμπορευματοποίηση υπάρχει και εκεί όπου αναπαράγονται έργα τέχνης σε συγκεκριμένο υποτίθεται αριθμό, προκειμένου να πωληθούν σε φιλότεχνους- 3
θύματα. Το ίδιο φαινόμενο παρατηρείται και στις απομιμήσεις αντικείμενων λαϊκής τέχνης. Από την άλλη τα ΜΜΕ προβάλλουν χαμηλού επιπέδου έργα τέχνης - απευθύνονται σε πάθη, ένστικτα κατώτερα συναισθήματα (βία, αισθησιασμός) ώστε να εξασφαλίσουν τηλεθέαση υποβαθμίζοντας τα αισθητικά κριτήρια του κοινού που εθίζεται στο χαμηλής ποιότητας θέαμα, ακρόαμα. Η αισθητική αγωγή Ορισμός Ο όρος δηλώνει μιαν ιδιαίτερη μορφή αγωγής στα σχολεία, από εξειδικευμένους εκπαιδευτικούς, που σκοπό έχει να βοηθήσει τους νέους να προσεγγίσουν και να ανακαλύψουν την ομορφιά της τέχνης, -κυρίως μέσα από τη ζωγραφική, το θέατρο, τη μουσική και το χορό-και προπάντων να μάθουν να την απολαμβάνουν. Οι προσδοκώμενες ωφέλειες Αντιμετώπιση της τέχνης ως αντίβαρο στα όσα κάνουν τον άνθρωπο στυγνό, ιδιοτελή και απάνθρωπο. Ευαισθησία, δημιουργικότητα, αντίσταση απέναντι σε όσα απειλούν την εσωτερική ελευθερία του ατόμου. Ανάπτυξη ανώτερου ήθους και υψηλού κοινωνικού και πολιτικού αισθητηρίου (ευπρέπεια, εντιμότητα, πνεύμα συνεργασίας και αλληλεγγύης, δημοκρατική ευαισθησία). Κατανόηση της αξίας του μέτρου και της αρμονίας ως απαραίτητων συστατικών της ατομικής βιοθεωρίας και της στάσης ζωής. Δημιουργική και ευαίσθητη αντιμετώπιση θεμάτων όπως είναι η καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος, η ασχήμια των μεγαλουπόλεων. Η αισθητική αγωγή στο σύγχρονο ελληνικό σχολείο, ιδιαίτερα στο Λύκειο, είναι περιορισμένη Τα καλλιτεχνικά μαθήματα θεωρούνται δευτερεύοντα. Η οργάνωση καλλιτεχνικών εκδηλώσεων (εκθέσεων ζωγραφικής, συναυλιών, χορού και θεατρικών παραστάσεων) θεωρείται απώλεια χρόνου. Δεν υπάρχουν οργανωμένες από μαθητές θεατρικές και μουσικοχορευτικές ομάδες ούτε και ενθαρρύνεται η σύσταση τέτοιων ομάδων. Τα μέσα καλλιτεχνικής αγωγής, π.χ. μουσικά όργανα, λείπουν παντελώς από το σχολείο. Τα μαθήματα που αναφέρονται στην ιστορία της τέχνης γίνονται, συνήθως, χωρίς το απαραίτητο οπτικό υλικό ή, αν πρόκειται για ελληνικά έργα τέχνης, μακριά από τα μουσεία και τους αρχαιολογικούς χώρους, όπου βρίσκονται. Το μάθημα της λογοτεχνίας θεωρείται «δευτερεύον» 4
Αίτια για την απουσία της τέχνης από το σύγχρονο ελληνικό σχολείο Η ωφελιμιστική αντίληψη που επικρατεί στην κοινωνία μας έχει διαβρώσει και το σχολείο μας. Ο ανταγωνισμός έχει επιβάλει τους όρους του και στη μάθηση. Οι απαιτήσεις για εξειδίκευση είναι μεγάλες => διαμόρφωση μονομερών προσωπικοτήτων με εξειδικευμένα ενδιαφέροντα. Η νοοτροπία που έχουν πολλοί πως η τέχνη είναι ανώφελη, αφού δεν έχει τα απτά αποτελέσματα που έχουν τα εφόδια μιας καλής επαγγελματικής κατάρτισης και αποκατάστασης. Το περιεχόμενο σπουδών, με το οποίο έχει δοθεί ιδιαίτερη σημασία στη διανοητική και ελάχιστη στη συναισθηματική καλλιέργεια των μαθητών. ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ Κείμενο: Ο καλλιτέχνης και το κοινό του Η σχέση καλλιτέχνη-κοινού έχει πριν από όλα την έννοια της επικοινωνίας και της μεταβίβασης μηνυμάτων, που δεν μπορεί παρά να είναι αμφίπλευρη. Αμφίπλευρη επικοινωνία σημαίνει ότι ο καλλιτέχνης δέχεται ερεθίσματα από το κοινό δηλαδή από το ανθρώπινο, από το κοινωνικό περιβάλλον του τα οποία μετουσιώνει αισθητικά, τα μεταγλωττίζει στη γλώσσα της τέχνης και τα ξαναδίνει με αλλιώτικη μορφή στο κοινό. Η άποψη μιας μονόπλευρης μεταβίβασης μηνυμάτων από τον καλλιτέχνη στο κοινό στηρίζεται σε ένα πλάσμα, σε μια κατασκευή. Στηρίζεται στην υπόθεση μιας προσωπικότητας, που όχι μόνο έχει ιδιαίτερη προικισμό, αλλά και είναι φορέας ενός χαρίσματος, που της επιτρέπει να λειτουργεί ανεξάρτητα και αποκομμένη από την πραγματικότητα αυτή. Ασφαλώς ο καλλιτέχνης δεν αντανακλά απλώς την πραγματικότητα αλλά, όπως προαναφέρθηκε, τη μετουσιώνει, την αναπαράγει σε ένα καλλιτεχνικό επίπεδο, τη συμβολοποιεί με καλλιτεχνικά μέσα. Η τελευταία αυτή συμβολή υπάρχει, γιατί η πραγματική καλλιτεχνική δημιουργία έχει πάντοτε ένα στοιχείο απόστασης, κριτικής, ανάλυσης, αντιπαράθεσης με άλλες υπαρκτές ή δυνατές πραγματικότητες. Αυτό ακριβώς το στοιχείο δημιουργεί μια πρώτη σοβαρή δυσκολία επικοινωνίας με το κοινό, που δεμένο με τις ανάγκες, τα προβλήματα και το άγχος της καθημερινότητας έχει περιορισμένη δεκτικότητα για κριτική, οραματισμούς και συμβολισμούς, που εκφράζονται καλλιτεχνικά. Δυσκολία όμως δεν σημαίνει και αδυναμία, ο καλλιτέχνης έχει τη δυνατότητα να επιβάλλει τη «γλώσσα» του, τον τρόπο έκφρασής του. Έχει τη δυνατότητα να λειτουργήσει παιδευτικά και ηθοπλαστικά, μπορεί να ευαισθητοποιήσει το κοινό αν δεν βρίσκεται σε ένα καθαρά υποκειμενικό επίπεδο ατομικής έκφρασης. Η «καθαρά» ατομική έκφραση είναι περισσότερο παιχνίδι και πολύ λιγότερο τέχνη, η οποία στηρίζεται και προϋποθέτει την επικοινωνία. Ένα πρόβλημα γενικό της εποχής μας είναι ότι υπάρχει ένα σοβαρότατο «άνοιγμα» ανάμεσα σε μια ραγδαία, εκρηκτική θα λέγαμε, εξέλιξη της τεχνολογίας και στην ψυχοπνευματική ανάπτυξη του σύγχρονου ανθρώπου. Ένα «άνοιγμα» που εκδηλώνεται στο γεγονός ότι η τεχνολογική επανάσταση της εποχής μας δεν πλαισιώνεται πολιτισμικά, κινείται αυτόνομα. Το φαινόμενο αυτό έχει τεράστιες επιπτώσεις στην ικανότητα του μέσου ανθρώπου να δεχτεί μηνύματα και να αφομοιώσει νέες αξίες πολιτισμού, νέες μορφές έκφρασης. Αλλά αυτό είναι ένα πρόβλημα παιδείας στην ευρύτατη έννοια του όρου, που καλείται ο σύγχρονος κόσμος να αντιμετωπίσει. 5
Ένα ειδικότερο πρόβλημα που αφορά τη χώρα μας, είναι η μεταφορά όπως σε όλους του τομείς άλλωστε έτοιμων τεχνοτροπιών, ξένων καλλιτεχνικών προτύπων και μοντέλων, που δεν έχουν ωριμάσει και βλαστήσει σε ελληνικό έδαφος, που δεν έχουν καμιά ανταπόκριση στις πραγματικότητες του τόπου μας. Φυσικό είναι η ανεπεξέργαστη αυτή εισαγωγή να αφήνει αδιάφορο και ανεπηρέαστο το ευρύ κοινό. Έτσι άλλωστε εξηγείται και ο καλλιτεχνικός σνομπισμός που μαστίζει τη χώρας μας και το γεγονός ότι η τέχνη είναι σε πολύ μεγάλο βαθμό υπόθεση κλειστών κύκλων που αλληλοϋποστηρίζονται και αλληλοθαυμάζονται. Η εύκολη λύση της περιφρόνησης των «αδαών», δηλαδή του κοινού, είναι μια άνετη λύση που δεν απαλλάσσει τον καλλιτέχνη από την ευθύνη του. Ο αριστοκρατισμός σαν στάση ζωής όπως και αν εκδηλώνεται είναι μορφή προδοσίας της κοινωνικής ευθύνης του ανθρώπου και ιδιαίτερα του δημιουργού και του ηγέτη. Η υπεροψία των «επαϊόντων»έδωσε πάντοτε τη βάση του πνευματικού και πολιτικού αυταρχισμού. Ο καλλιτέχνης είναι εκ των πραγμάτων η πιο ευαίσθητη κεραία, ο σεισμογράφος της κοινωνικής μεταβολής. Για να επηρεάσει όμως, για να ευαισθητοποιήσει, για να γίνει επιταχυντικός συντελεστής στην πορεία απελευθέρωσης του ανθρώπου πρέπει να επικοινωνεί με το ευρύ κοινό, όχι με το ναρκισσιστικό κοινό των κλειστών κύκλων. Ο καλλιτέχνης, εφόσον λειτουργεί με την έννοια αυτή σωστά, μπορεί να αποτελέσει το σημαντικότερο ίσως αντίβαρο στο μονοδιάστατο άνθρωπο, στον ετεροκατευθυνόμενο άνθρωπο, στον άνθρωπο χωρίς φαντασία, που είναι τα θλιβερά υποπροϊόντα του ώριμου καταναλωτικού καπιταλισμού και της «κουλτούρας» της διαφήμισης. Β. Φίλια, Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις, σ. 268-270 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Να γράψετε την περίληψη του κειμένου (100-120 λέξεις). 2. Να αναφέρετε τέσσερις παράγοντες που δυσχεραίνουν στη σημερινή εποχή της επικοινωνία του μέσου ανθρώπου με την τέχνη. Τις πληροφορίες να αντλήσετε από το κείμενο που προηγήθηκε. 3. Ο συγγραφέας αναφέρει ότι «η υπεροψία των «επαϊόντων»έδωσε πάντοτε τη βάση του πνευματικού και πολιτικού αυταρχισμού» να αναπτύξετε τη φράση αυτή σε μία παράγραφο 100 περίπου λέξεων, στην οποία θα χρησιμοποιείτε τη μέθοδο των αιτιολογήσεων. 4. Να επισημάνετε στη τρίτη παράγραφο του κειμένου μια αναφορική προσδιοριστική και μια αναφορική παραθετική πρόταση. Ποια στοιχεία τις διαφοροποιούν; 5. Με ποιους τρόπους επιτυγχάνεται η συνοχή των περιόδων του ακόλουθου αποσπάσματος της δεύτερης παραγράφου του κειμένου: «Αυτό ακριβώς το στοιχείο την επικοινωνία». 6. Να γράψετε από ένα συνώνυμο για τις ακόλουθες λέξεις του κειμένου: αμφίπλευρος, μετουσιώνω, μονόπλευρος, υπεροψία, μεταβολή, σημαντικότερο. 7. Μετουσιώνω, υπεροψία, μετασχηματισμός, μονοδιάστατος: να σχηματίσετε μία περίοδο λόγου με καθεμιά από τις λέξεις που προηγήθηκαν, έτσι ώστε να αναδεικνύεται το σημασιολογικό τους περιεχόμενο. 8. «Η σχέση καλλιτέχνη-κοινού έχει πριν από όλα την έννοια της επικοινωνίας και της μεταβίβασης μηνυμάτων, που δεν μπορεί παρά να είναι αμφίπλευρη», αναφέρει ο συγγραφέας. Για να αποκατασταθεί όμως αυτή η σχέση, απαιτείται εξοικείωση του κοινού με την τέχνη. Πώς μπορεί, κατά τη γνώμη σας, να συμβάλλει το σχολείο στην εξοικείωση των μαθητών με την τέχνη; (400-500 λέξεις) 6
Κείμενο: Η τέχνη στο σύγχρονο ελληνικό σχολείο Ως τέχνη θα ορίζαμε την έκφραση συναισθημάτων και ιδεών με καλαίσθητο τρόπο. Το καλλιτέχνημα είναι σύνθετο δημιούργημα. Είναι, καταρχήν, σύνθεση ενός περιεχομένου με μια συγκεκριμένη μορφή. Ο αρμονικός συνδυασμός περιεχομένου και μορφής εξαρτάται από την πνευματικότητα, την ευαισθησία και την τεχνική επιδεξιότητα του καλλιτέχνη δημιουργού. Ο δημιουργός ζει σε μια συγκεκριμένη ιστορική εποχή, σε ορισμένη κοινωνία και δέχεται από αυτήν επιδράσεις. Ασπάζεται ή αποδοκιμάζει ιδέες της, εγκρίνει ή απορρίπτει αξίες της, συμμερίζεται ή μένει απαθής σε προβλήματα και αγώνες των μελών της. ζυμώνεται με αυτήν. [ ] Γι αυτό, όταν ερχόμαστε σε επαφή με ένα έργο τέχνης, δεν επικοινωνούμε απλώς με ένα χαρισματικό άνθρωπο που μας μεταδίδει την εμπειρία του, αλλά επικοινωνούμε με ένα άλλο κόσμο, αρκεί να είμαστε σε θέση να τον κατανοήσουμε. Η επικοινωνία μας αυτή με τον κόσμο του καλλιτέχνη δεν περιορίζεται μόνο στην απόκτηση γνώσεων, όσο σημαντικές και αν είναι. Είναι μια μέθεξη, μια μυσταγωγία για τον φιλότεχνο. Η πνευματική εμπειρία που αποκομίζει τον κάνει να εξίσταται, να ξεφεύγει από τη δυσάρεστη πολλές φορές καθημερινή ζωή με τις έγνοιες και την πεζότητά της. [ ] Η τέχνη, επειδή του προσφέρει τη δυνατότητα να δει τη ζωή από ένα διαφορετικό πρίσμα, τον προβληματίζει, τον βοηθά να αποκτήσει συνείδηση των αξιών της. Γι αυτό πολύ σωστά η τέχνη θεωρείται ως το κατεξοχήν ψυχαγωγικό μέσο. Εξάλλου, η τέχνη διαμορφώνει και ηθικά τον άνθρωπο. Η πνευματική ζωή στο βάθος είναι ενιαία. Μπορεί να αποχωριστεί η ηθική από τη λογική, η ευαισθησία από την πνευματικότητα, η αλήθεια από την ελευθερία και τη δικαιοσύνη; Όλα αυτά μπορεί να πυκνώνονται σ ένα καλό έργο τέχνης. Κι αν σ αυτά προσθέσουμε τα εκφραστικά μέσα, την επιμελημένη μορφή με την αναλογία και τη συμμετρία, με την αρμονία και το ρυθμό, καταλαβαίνουμε γιατί στην αρχαία Αθήνα το κάλλος ήταν παιδευτικό ιδεώδες και πόσο αναγκαίο είναι το κάλλος αυτό στην εποχή μας με την ακαλαισθησία που παρατηρούμε γύρω μας. Εξίσου σπουδαία είναι και η απελευθερωτική δύναμη της τέχνης. Το καλλιτέχνημα είναι έργο ενός ελεύθερου ανθρώπου που με την οξυδέρκεια και την ευαισθησία του μπορεί να διακρίνει περιορισμούς και αδικίες. Έτσι, η καλλιτεχνική δημιουργία μετατρέπεται συχνά σε φωνή διαμαρτυρίας και αντίστασης που καλεί τους θεατές ή ακροατές της στη συνειδητοποίηση μιας ανάρμοστης κατάστασης και στην αναζήτηση της δικής τους ελευθερίας. [ ] Μολονότι αυτές είναι οι σημαντικότερες λειτουργίες της τέχνης, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε ειδικότερες και αξιόλογες λειτουργίες της. Καλλιεργεί τα αισθητικά κριτήρια, τη φαντασία και την παρατηρητικότητα του ανθρώπου, του διδάσκει την αξία και το σεβασμό της πολιτιστικής κληρονομιάς του, τον παρηγορεί, του τονώνει την πίστη, τα φιλειρηνικά του αισθήματα και του εμπνέει αγάπη για τη φύση. Για όλους αυτούς τους λόγους «η αισθητική αγωγή δεν είναι πολυτέλεια είναι ανάγκη». Εντούτοις, η ανάγκη αυτή στο σύγχρονο ελληνικό σχολείο, ιδιαίτερα στο Λύκειο, είναι σχεδόν ανύπαρκτη. Και όπου υπάρχουν κάποια δείγματα καλλιτεχνικής έκφρασης και αγωγής, είναι υποτυπώδη, ευκαιριακά και στηρίζονται στο μεράκι λίγων δασκάλων που έχουν τη γνώση και τον ζήλο να μυήσουν τους μαθητές τους στον κόσμο της τέχνης. Τα μαθήματα μουσικής και καλλιτεχνικών, που προβλέπονται από το αναλυτικό πρόγραμμα, θεωρούνται δευτερεύοντα και ήσσονος σημασίας. Η οργάνωση καλλιτεχνικών εκδηλώσεων, εκθέσεων ζωγραφικής, συναυλιών, χορού και θεατρικών παραστάσεων [ ] αντιμετωπίζονται σαν αγγαρεία ή σαν απώλεια χρόνου. [ ] Τα μαθήματα που αναφέρονται στην ιστορία της τέχνης γίνονται, συνήθως, χωρίς το απαραίτητο οπτικό υλικό ή [ ] μακριά από μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους. 7
Ακόμη και η διδασκαλία της λογοτεχνίας είναι ελλιπής, καθώς περιορίζεται στις απαιτήσεις του σχολικού βιβλίου και των εξετάσεων χωρίς την απαιτούμενη βιβλιογραφία και αισθητική ανάλυση του έργου. Ο «εξορισμός», λοιπόν, της τέχνης από το σχολείο μας είναι φανερός. Η ωφελιμιστική αντίληψη που επικρατεί στην κοινωνία μας το έχει διαβρώσει. Κριτήριο επιλογής των γνώσεων που πρέπει να αποκτήσει ο μαθητής δεν είναι τόσο η καλλιέργεια του πνευματικού και ψυχικού κόσμου, η συγκρότηση της προσωπικότητάς του, όσο η χρησιμότητά τους. Οι απαιτήσεις της εξειδικευμένης εργασίας, ο αμείλικτος ανταγωνισμός που επικρατεί στην αγορά εργασίας έχουν επιβάλει τους όρους τους και στη μάθηση. Εξάλλου, και το ίδιο το εκπαιδευτικό μας σύστημα, με το περιεχόμενο σπουδών του, έχει δώσει ιδιαίτερη σημασία στη διανοητική και ελάχιστη στη συναισθηματική καλλιέργεια των μαθητών, παραβλέποντας ότι η διανοητική και πνευματική ζωή μπορεί να καταντήσει ανεδαφική, αν δεν εναρμονίζεται με μια ανάλογη συναισθηματική ολοκλήρωση που προσφέρει η τέχνη. Για να πάρει η τέχνη τη θέση που της αρμόζει στο σχολείο μας, χρειάζεται μια άλλη εκπαιδευτική αντίληψη και φιλοσοφία. Καλό είναι, βέβαια, να αναβαθμιστούν τα καλλιτεχνικά μαθήματα, να αυξηθούν οι ώρες διδασκαλίας τους και να εισαχθεί ως μάθημα η Ιστορία της Τέχνης. [ ] Εντούτοις, όσο θα παραμείνει κυρίαρχη εκπαιδευτική επιλογή η μετάδοση τυποποιημένων γνώσεων, ο ανταγωνισμός, ο ωφελιμισμός, η επιτυχία στις εξετάσεις, τόσο η τέχνη θα βρίσκεται στο περιθώριο της σχολικής ζωής. Γιατί τέχνη σημαίνει ελεύθερη έκφραση, δημιουργία, φαντασία, παιχνίδι, ελεύθερο χρόνο, αγάπη για τη ζωή και τις ομορφιές της. Σπ. Κούτρας, Νεοελληνική Γλώσσα, τεύχος Β, εκδ. Σαββάλας ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Να δώσετε έναν πλαγιότιτλο σε καθεμιά παράγραφο του κειμένου. 2. Γιατί η επαφή με ένα έργο τέχνης συνεπάγεται και την πληρέστερη κατανόηση μιας άλλης εποχής, μιας άλλης κοινωνίας, ενός διαφορετικού κόσμου; 3. Ο συγγραφέας παραθέτει την άποψη ότι «η αισθητική αγωγή είναι ανάγκη» πώς την τεκμηριώνει; 4. Σε ποιους λόγους οφείλεται ο εξορισμός της τέχνης από το ελληνικό σχολείο; 5. Πώς θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί αυτή η κατάσταση; 6. Να επισημάνετε τους τρόπους που συνδέονται οι παράγραφοι του κειμένου μεταξύ τους. Στη συνέχεια να τους ομαδοποιήσετε ανά κατηγορία σύνδεσης (πρόσθεση, αντίθεση, συμπέρασμα κτλ.). 7. Εντούτοις, η ανάγκη αυτή αισθητική ανάλυση των έργων: Να επισημάνετε την θεματική περίοδο της παραγράφου και τον τρόπο ανάπτυξής της. 8. Ο «εξορισμός», λοιπόν, προσφέρει η τέχνη: Να κάνετε το ίδιο γι αυτή την παράγραφο. 9. Ψυχαγωγία διασκέδαση: Να εξηγήσετε τη σημασιολογική διαφορά ανάμεσα στις λέξεις και να σχηματίσετε δύο φράσεις (μία για κάθε λέξη) στις οποίες θα φαίνεται η ιδιαίτερη σημασία τους. 10. Να συνδέσετε καθεμιά λέξη της στήλης Α με μια συνώνυμή της από τη στήλη Β : Α μέθεξη διαβρώνω απτός αμείλικτος συμμερίζομαι εντατικός Β χειροπιαστός αναποτελεσματικός ανελέητος επίμονος καλλιτέχνημα συμμετοχή 8
αποτρόπαιος αυτενέργεια ατελέσφορος μονόπλευρος καλαίσθητος καλλιεργημένος ταλαντούχος κομψοτέχνημα εκλεπτυσμένος μονοδιάστατος φιλόκαλος φθείρω χαρισματικός ενστερνίζομαι αποκρουστικός πρωτοβουλία 11. Να συνδέσετε καθεμία λέξη της στήλης Α με μία αντώνυμή της από τη στήλη Β : Α Β αμείλικτος αποτελεσματικός μέθεξη επίκτητος ευκαιριακά απέχω περιορισμός αναμφισβήτητος συμμερίζομαι πολύπλευρος ατελέσφορος κακοτέχνημα παθητικός ελευθερία αμφισβητούμενος συστηματικά μονόπλευρος κακόγουστος έμφυτος απομάκρυνση καλαίσθητος φιλεύσπλαχνος καλλιεργημένος επίκτητος ταλαντούχος ακαλλιέργητος κομψοτέχνημα ατάλαντος 12. Αναγκαιότητα της αισθητικής παιδείας εξορισμός της τέχνης από το σημερινό σχολείο: Να παρουσιάσετε τον κάθε όρο της σύγκρισης χωριστά σε μια παράγραφο, συνδέοντας τις παραγράφους αντιθετικά μεταξύ τους. 13. Περιγράψτε και σχολιάστε με τρόπο κριτικό σ ένα γραπτό κείμενο περίπου 400 λέξεων τη θέση που έχει η τέχνη στο σημερινό σχολείο και προσπαθήστε να συσχετίσετε τη θέση αυτή με τον προσανατολισμό της εκπαίδευσης στην εποχή μας. - Αν πιστεύετε ότι η εξοικείωση των μαθητών με την τέχνη αποτελεί ένα βασικό σκοπό της εκπαίδευσης, να τεκμηριώσετε την άποψή σας και να διατυπώσετε τις απόψεις σας για μια ουσιαστικότερη συμβολή του σχολείου στο θέμα αυτό. Κείμενο: H πολιτιστική βιομηχανία Φαινόμενο της σημερινής εποχής είναι, όπως συνέβη και με την παιδεία και άλλες πολλές εκδηλώσεις της ανθρώπινης και κοινωνικής δραστηριότητας, η τάση για την επέκταση του προνομίου να απολαμβάνουν τα προϊόντα της τέχνης, χωρίς μεγάλες πλέον δυσκολίες, τα ευρύτερα λαϊκά στρώματα της κάθε χώρας. Παλιότερα το προνόμιο της απόλαυσης αυτής ήταν περιορισμένο, σχεδόν αποκλειστικό των ανώτερων κοινωνικά και οικονομικά τάξεων των διαφόρων κοινωνιών, που είχαν φυσικά την ευχέρεια και τη δυνατότητα να έρχονται σε άμεση επαφή με τα έργα της 9
καλλιτεχνικής δημιουργίας και συχνά να τα αποκτούν και να τα διατηρούν σε ιδιωτικές συλλογές. Σήμερα με την κοινωνικοοικονομική άνοδο των μαζών, με τη συχνή οργάνωση δημόσιων εκθέσεων ή και ιδιωτικών και με την ίδρυση και τη λειτουργία πολλών πινακοθηκών, ιδίως στις αναπτυγμένες χώρες, το ευρύτερο κοινό έχει πιο πολλές ευκαιρίες για την παρακολούθηση και την απόλαυση των καλλιτεχνικών εκδηλώσεων και των έργων της τέχνης. Αλλά η πλατιά αυτή δημοκρατικοποίηση της τέχνης, φαίνεται ότι γέννησε, κατά την άποψη πολλών ειδικών, ένα άλλο πρόβλημα. Το πρόβλημα του αν ο πνευματικός δημιουργός πρέπει να δημιουργεί έργα απρόσιτα στα κοινά γούστα και στις καλαισθητικές απαιτήσεις των πλατιών, και συχνά κατώτερης μόρφωσης, μαζών ή να δημιουργεί έργα ανεπηρέαστα από τις αντιλήψεις και τις προσδοκίες του ευρύτερου κοινού, έργα δηλαδή που να ανταποκρίνονται στη δική του μόνο καλαισθητική συνείδηση και όχι σε εκείνη του πλήθους. Πολλοί, λοιπόν, καλλιτέχνες, παρακινημένοι ίσως από την επιθυμία της δημοτικότητας ή συχνότερα του κέρδους, παραμελούν την ποιότητα και επιδίδονται σε δημιουργήματα που κολακεύουν και ικανοποιούν τα κατώτερα γούστα και τις χαμηλές αισθητικές απαιτήσεις του κοινού. Έτσι, βαθμιαία, άρχισε να δημιουργείται, παράλληλα προς τη γνήσια και υψηλών απαιτήσεων καλλιτεχνική δημιουργία, και μια ολόκληρη βιομηχανία που παράγει χαμηλής ποιότητας και ανύπαρκτης έμπνευσης έργα που απευθύνονται στο πλατύ κοινό και αποσκοπούν με την κολακεία ἠ με το κέντρισμα των κατώτερων ενστίκτων του ή των παθών του, να αποσπάσουν οικονομικά οφέλη. Στο κύκλωμα αυτό, όπως είναι φυσικό και όπως συνέβη και με την παιδεία, τον αθλητισμό κτλ., εισχώρησαν και άσχετα με την αληθινή έννοια της τέχνης πρόσωπα, που ενδιαφέρονται μόνο για το εμπόριο και όχι για τη διάδοση ή την ανάπτυξη της τέχνης. Εμπόριο, βέβαια, των σπουδαίων έργων τέχνης υπήρχε ανέκαθεν, αλλά περιοριζόταν μεταξύ των πλουσίων τάξεων, των μεγάλων μουσείων ή συλλογών κτλ. Σήμερα, όμως, το εμπόριο επεκτάθηκε και στις υπόλοιπες κοινωνικές τάξεις και ανθεί εκμεταλλευόμενο την επιθυμία των λαϊκών στρωμάτων να έχουν κάποια αισθητική απόλαυση και να συμμετέχουν στις καλλιτεχνικές εκδηλώσεις. Η προσφορά της παρατέχνης είναι συμφέρουσα μεν οικονομικά, αλλά συντελεί στον αποπροσανατολισμό και στη σύγχυση, από αισθητικής πλευράς, των μαζών, στην πτώση γενικά της καλλιτεχνικής δημιουργίας και στην υποβάθμιση της αισθητικής μόρφωσης του κοινού. Νέοι Προσανατολισμοί στην Έκθεση, εκδ. Κοτσιόπουλοι, τ. Δ', σ. 172-173 ΕΡΩΤΗΣΗ Σε μια επιστολή προς ένα νεανικό περιοδικό για τη μουσική και τον κινηματογράφο να παρουσιάσετε τις αρνητικές συνέπειες που έχει η εμπορευματοποίηση των σύγχρονης τέχνης και τις προτάσεις σας για την αντιμετώπιση του φαινομένου. (500 λέξεις). Κείμενο:Τέχνη και «Κitsch» Ο άγγλος ποιητής του περασμένου αιώνα Σέλλεϋ (Shelley) έλεγε ότι οι ποιητές είναι «οι παραγνωρισμένοι νομοθέτες του κόσμου», ενώ την ίδια περίπου εποχή ο Γερμανός φιλόσοφος Σοπενχάουερ παρατηρούσε ότι η μουσική είναι «ο κόσμος άλλη μια φορά». Όπως αναφέραμε παραπάνω, η τέχνη αποτελεί τον πυρήνα, την πεμπτουσία αυτού που αποκαλέσαμε κουλτούρα. Ο άνθρωπος δημιουργεί, «χτίζει» την κοινωνική πραγματικότητα, και η τέχνη αποτελεί ένα από τα βασικά μέσα αυτής της δημιουργίας. Η τέχνη προσφέρει, είναι, ένα μοντέλο ζωής. [ ] Με άλλα λόγια, η 10
τέχνη μετατρέπει, με τον πιο δυνατό τρόπο, πιο αποτελεσματικά από οποιαδήποτε άλλη ανθρώπινη δραστηριότητα, μοναδικές, προσωπικές εμπειρίες σε κοινά, κοινωνικά βιώματα. Κάθε καλλιτεχνικό έργο περιέχει και μεταδίδει ερμηνείες και αντιλήψεις για την κοινωνική πραγματικότητα, οι οποίες, στο βαθμό που ο καλλιτέχνης κατορθώνει να επικοινωνήσει σε κάποιο επίπεδο με το κοινό του, αποκτούν κοινωνική υπόσταση και ισχύ. Γι' αυτό και η τέχνη, όπως επανειλημμένα έχει λεχθεί, αντικατοπτρίζει την κοινωνία μέσα στην οποία γεννιέται. Κι αυτό όχι μόνο γιατί οι δημιουργοί της, οι καλλιτέχνες, περιγράφουν εμπειρίες που απέκτησαν μέσα στα πλαίσια του δικού τους χώρου και χρόνου, αλλά και γιατί ανακοινώνοντας και μεταδίδοντας τα βιώματα αυτά επηρεάζουν οι ίδιοι το ποια μορφή θα πάρει αυτή η πραγματικότητα: γίνονται δημιουργοί της. Αλλά η πραγματικά δημιουργική διάσταση της τέχνης δεν ισοδυναμεί απλώς και μόνο με τη συμβολή της στην αναπαραγωγή και εδραίωση της υφιστάμενης κοινωνικής πραγματικότητας. Η βασική αντίφαση που χαρακτηρίζει κάθε γνήσια καλλιτεχνική δημιουργία είναι ότι λειτουργεί ως, κάποιας μορφής, ανατανάκλαση της υφιστάμενης πραγματικότητας, αλλά ταυτόχρονα, προσπαθώντας να βάλει τάξη στην εγγενή αταξία του κόσμου, κρατάει ζωντανό το όραμα για έναν κόσμο καινούργιο, διαφορετικό, καλύτερο. Σε κάθε έργο τέχνης ανακαλύπτουμε αντιλήψεις, αξίες, τρόπους συμπεριφοράς που η κοινωνία στο σύνολο της δεν μπορεί να επιτρέψει, δεν είναι ικανή να ικανοποιήσει. «Βρίσκουμε επίσης,... μαρτυρίες των αδιέξοδων και των άλυτων προβλημάτων της κοινωνίας: που συχνά ομολογούνται συνειδητά για πρώτη φορά μ' αυτόν τον τρόπο» (Williams, 1961,86). Κάθε πνευματική ή καλλιτεχνική δημιουργία που δεν καταλύει, δεν αμφισβητεί, δεν ανανεώνει τα παραδοσιακά, εθιμικά, ηθικά και αισθητικά κριτήρια «απλώς επαναλαμβάνει, χωρίς να δημιουργεί. Δεν είναι τέχνη». [...] Στην εποχή μας, στις κοινωνίες του μονοπωλιακού/κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού, στις κοινωνίες της μάζας, η τέχνη έχει υποστεί βαθύτατες αλλαγές και αλλοιώσεις, τόσο ως προς τους θεσμούς, μηχανισμούς και διεργασίες παραγωγής της όσο και ως προς τη φύση ή το χαρακτήρα της. Καταρχήν, τόσο από ποσοτική όσο και από ποιοτική άποψη, στον αιώνα μας τα ΜΜΕ έχουν εδραιώσει μια «αποφασιστικά και θεμελιωδώς ηγετική θέση στην πολιτιστική σφαίρα. Απλώς και μόνο από σκοπιάς οικονομικών, τεχνικών, κοινωνικών και πολιτιστικών πόρων, τα ΜΜΕ έχουν κάτω από τον έλεγχο τους ένα ποιοτικά πολύ μεγαλύτερο μερίδιο απ' ό,τι παλιότερα, πιο παραδοσιακά πολιτιστικά κανάλια που ακόμα επιζούν» (Ηαll, 1977,340). Τα σύγχρονα πολιτιστικά προϊόντα παράγονται στη συντριπτική πλειονότητα τους από άτομα που αποτελούν στελέχη των ΜΜΕ ή μέσα στα θεσμικά και οργανωτικά πλαίσια που θέτει η μορφολογία των σύγχρονων μαζικών επικοινωνιών. Αλλά ακόμα και όταν δεν παράγονται από τα ίδια τα μέσα, τα προϊόντα της καλλιτεχνικής δημιουργίας προωθούνται μέσω της χρήσης τους από τα μέσα επικοινωνίας. Το αποτέλεσμα ή προϊόν αυτών των νέων θεσμών και διεργασιών πολιτιστικής παραγωγής δεν είναι αυτό που παραδοσιακά ονομάζεται «τέχνη», αλλά κάτι άλλο, ένα ιστορικά σχετικά πρόσφατο φαινόμενο, που οι μελετητές συχνά το αποδίδουν με τη χρήση του γερμανικού όρου Κitsch. Το Κitsch είναι η τέχνη, ή η κουλτούρα, της κοινωνίας της μάζας. Βασικό χαρακτηριστικό των προϊόντων αυτής της κουλτούρας είναι η μαζική παραγωγή τους - είναι προϊόντα μιας παραγωγής που προορίζεται εξ ολοκλήρου για μια μαζική αγορά. Αυτή η μαζικοποίηση της πολιτιστικής παραγωγής συνοδεύεται από μια σειρά σημαντικά χαρακτηριστικά. «Ο όρος Κitsch» παρατηρεί ο συγγραφέας Μίλαν Κούντερα «προσδιορίζει τη στάση εκείνου που θέλει να αρέσει πάση θυσία και στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό». Όμως για να αρέσει «πρέπει να επιβεβαιώνει αυτό που 11
όλος ο κόσμος θέλει να ακούει, να είναι στην υπηρεσία των παραδεδεγμένων ιδεών». Έτσι, το Κitsch είναι η «μετάφραση της βλακείας των "παραδεδεγμένων ιδεών" στη γλώσσα της ομορφιάς και της συγκίνησης». Κατά συνέπεια, η μαζική κουλτούρα είναι η κάλπικη επικοινωνία, η επικοινωνία που πλαστογραφεί τα βιώματα, τις ανακαλύψεις και κατακτήσεις της τέχνης και νοθεύει τις φόρμες και τεχνικές της. «Το Κitsch είναι ένα είδος κουλτούρας στην οποία η μορφή κυριαρχεί πάνω στο περιεχόμενο, που εκμεταλλεύεται όχι μόνο την υψηλή κουλτούρα αλλά και τη λαϊκή κουλτούρα και την πρωτοποριακή κουλτούρα, όλων των ειδών τις κουλτούρες που εκφράζουν τα βιώματα μιας συγκεκριμένης ομάδας μέσα στην κοινωνία» (ΕΙliot, 1977,165). Η τέχνη είναι η απόλαυση και η αναδημιουργία της ζωής η σύγχρονη πολιτιστική βιομηχανία ψευτίζει και νεκρώνει καθετί που αγγίζει. Μελίνα Σεραφετινίδου, Κοινωνιολογία των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Να αναφέρετε δύο τρόπους ανάπτυξης της 2 ης. 2. Να επισημάνετε τα χαρακτηριστικά του ορισμού: «Κitsch είναι η τέχνη, ή η κουλτούρα, της κοινωνίας της μάζας. Βασικό χαρακτηριστικό των προϊόντων αυτής της κουλτούρας είναι η μαζική παραγωγή τους - είναι προϊόντα μιας παραγωγής που προορίζεται εξ ολοκλήρου για μια μαζική αγορά.» 3. Να γράψετε τα συνθετικά των παρακάτω λέξεων: «μαζικοποίηση, παραγωγής, συνοδεύεται, παραδεδεγμένων, κατακτήσεις» 4. Το προσεχές τεύχος του περιοδικού του σχολείου σας θα περιλαμβάνει αφιέρωμα με θέμα την «Τέχνη στη σύγχρονη εποχή». Να γράψετε ένα άρθρο 500 λέξεων στο οποίο θα διατυπώσεις τη γνώμη σου για την ποιότητα της καλλιτεχνικής δημιουργίας που προβάλλεται από τα Μ.Μ.Ε. και θα καταθέσεις συγκεκριμένες προτάσεις για τη βελτίωση των καλλιτεχνικών εκπομπών των Μ.Μ.Ε. 12
13