ΠΡΟΣΥΝΕΔΡΙΑΚΗ HELECO ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΤΜΗΜΑ ΗΠΕΙΡΟΥ ΤΕΕ Σχεδιασμός και εφαρμογή συστήματος παρακολούθησης ποιότητας επιφανειακών και υπόγειων νερών, σύμφωνα με τις Οδηγίες της Ε.Ε. Σπύρος Παπαγρηγορίου Μελετητής, Πρόεδρος HELECO Ιωάννινα, Μάρτιος 2010 1
Οδηγία 2000/60/ΕΚ (i) Από το Δεκέμβριο του 2000 έχει τεθεί σε ισχύ η Ευρωπαϊκή Οδηγία Πλαίσιο (ΟΠΥ - 2000/60/ΕΚ) για τη θέσπιση πλαισίου κοινοτικής δράσης στον τομέα της πολιτικής των υδάτων. Η ΟΠΥ καθορίζει τις αρχές και προτείνει μέτρα για τη διατήρηση και προστασία όλων των υδάτων -ποτάμια, λίμνες, μεταβατικά, παράκτια και υπόγεια ύδατα-. Εισάγει για πρώτη φορά την έννοια της οικολογικής σημασίας των υδάτων παράλληλα και ανεξάρτητα της όποιας άλλης χρήσης τους. Στοχεύει στην ανάπτυξη ολοκληρωμένης κοινοτικής πολιτικής και στην ενοποίηση και συμπλήρωση της (αποσπασματικής) Ευρωπαϊκής νομοθεσίας στον τομέα των υδάτων 2
Οδηγία 2000/60/ΕΚ (ii) Σκοπός της Οδηγίας είναι η διατήρηση ή η επαναφορά -με κατάλληλα μέτρα- της «καλής κατάστασης» (οικολογικής ή/και χημικής) όλων των υδατικών σωμάτων έως το 2015. Η εφαρμογή της Οδηγίας απαιτεί την εκπόνηση ενός μεγάλου αριθμού προπαρασκευαστικών ενεργειών, βημάτων και μελετών με σκοπό την επίτευξη του παραπάνω στόχου, που θα οδηγήσουν τελικά στην υιοθέτηση ενός ενιαίου Σχεδίου Διαχείρισης. Το Σχέδιο Διαχείρισης θα δίνει πληροφορίες για όλα τα ύδατα, τους περιβαλλοντικούς στόχους γι αυτά και τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν ώστε να επιτευχθεί καλή κατάσταση υδάτων. 3
Στόχοι: Κατάταξη των Υδατικών Σωμάτων Επιφανειακά α Υδατικά Σώματα: α Καλή Οικολογική και Χημική Κατάσταση Υπόγεια Υδατικά Σώματα: Καλή Ποσοτική και Χημική Κατάσταση Οικολογική Κατάσταση Χημική & Ποσοτική Κατάσταση ΥΨΗΛΗ ΚΑΛΗ ΜΕΤΡΙΑ ΕΛΛΙΠΗΣ ΚΑΚΗ ΚΑΛΗ ΚΑΚΗ 4
Πρόγραμμα Παρακολούθησης βάσει της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ Το Πρόγραμμα Παρακολούθησης στα πλαίσια της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ αποτελεί ένα «διαγνωστικό εργαλείο» της κατάστασης των υδατικών σωμάτων. Εισάγεται η έννοια της οικολογικής κατάστασης των υδατικών σωμάτων μέσω της χρήσης βιολογικών ποιοτικών στοιχείων σε συνδυασμό με φυσικοχημικές παραμέτρους. ρ Το Πρόγραμμα Παρακολούθησης εφαρμόζεται καθόλη τη διάρκεια των 6ετών ώ διαχειριστικών κύκλων της Οδηγίας.. Είναι μία συνεχής διαδικασία και επανεξετάζεται και επικαιροποιείται σε κάθε διαχειριστικό κύκλο βάσει της αξιολόγησης των αποτελεσμάτων του. 5
Πρόγραμμα Παρακολούθησης βάσει της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ / Το πρόγραμμα παρακολούθησης των υδάτων στο πλαίσιο της ΟΠΥ καλύπτει και εμπεριέχει τις απαιτήσεις παρακολούθησης άλλων σχετικών Οδηγιών,, οι οποίες είτε καταργούνται εντός συγκεκριμένου χρονικού διαστήματος από την ισχύ της ΟΠΥ, είτε ενσωματώνονται σε αυτήν. Ενδεικτικά αναφέρονται: Οδηγία για την προστασία των νερών από ρύπανση οφειλόμενη σε νιτρικά γεωργικής προέλευσης 91/676/ΕΟΚ Οδηγία για την επεξεργασία αστικών λυμάτων 91/271/ΕΟΚ Οδηγία για τα νερά κολύμβησης 76/160/ΕΟΚ Οδηγία για τα πόσιμα νερά 80/778/ΕΟΚ και 98/83/ΕΟΚ Παράλληλα, έχουν εκδοθεί σχετικές Οδηγίες και Αποφάσεις, οι οποίες συμπληρώνουν την ΟΠΥ,, όπως: Οδηγία 2006/118/ΕΚ σχετικά με την προστασία των υπόγειων υδάτων από τη ρύπανση και την υποβάθμιση Οδηγία 2008/105/ΕΚ σχετικά με πρότυπα ποιότητας περιβάλλοντος (ουσίες προτεραιότητας) 6
Αρχές Σχεδιασμού Προγράμματος Παρακολούθησης Συμμόρφωση με απαιτήσεις ΟΠΥ & αντίστοιχων Κατευθυντήριων Εγγράφων (Guidance Documents) Καταλληλότητα με τα χαρακτηριστικά των υδατικών σωμάτων της χώρας Συνάφεια με απαιτήσεις άλλων σχετικών οδηγιών,, αλλά και αναγκών της χώρας Τεχνικά εφικτό Οικονομικά εφικτό και βέλτιστο Θεσμικά εφικτό Επιστημονικά σχεδιασμένο και στοχευμένο με αποδεκτό βαθμό αξιοπιστίας και εμπιστοσύνης Ευέλικτο Βασισμένο -όσο γίνεται- σε υφιστάμενα δίκτυα και στην υπάρχουσα γνώση και εμπειρία 7
Α. Επιφανειακά Υδατικά Σώματα Ποτάμια υδατικά σώματα Λιμναία υδατικά σώματα Μεταβατικά υδατικά σώματα Παράκτια υδατικά σώματα 8
Είδη Παρακολούθησης Εποπτική (Surveillance) Παρακολούθηση Αφορά κατά κύριο λόγο υδατικά σώματα που δεν βρίσκονται σε κίνδυνο μη επίτευξης των στόχων της Οδηγίας Επιχειρησιακή (Operational) Παρακολούθηση Προσδιορισμός της κατάστασης σωμάτων που έχουν χαρακτηριστεί ότι κινδυνεύουν να μην επιτύχουν τους περιβαλλοντικούς στόχους που θέτει η ΟΠΥ Διερευνητική (investigative) Παρακολούθηση Ειδικά σχεδιασμένα προγράμματα για τον εντοπισμό πηγών συγκεκριμένου τύπου ρύπανσης Πρόσθετες απαιτήσεις για παρακολούθηση προστατευόμενων περιοχών (π.χ. χ ύδατα για πόσιμο νερό,, περιοχές Natura) 9
Επιλογή Σταθμών Παρακολούθησης Κριτήρια Μέγεθος λεκάνης απορροής υδατικού σώματος Σε αντιπροσωπευτικό σύνολο υδατικών σωμάτων Υφιστάμενα σημεία άλλες σχετικές Οδηγίες Επαρκής κάλυψη από πλευράς τυπολογίας Επιλογή υδατικών σωμάτων που χρειάζονται περαιτέρω διερεύνηση Επιλογή υδατικών σωμάτων που δεν αντιμετωπίζουν σημαντικές πιέσεις με στόχο τον προσδιορισμό «συνθηκών αναφοράς» Υδατικά σώματα που έχει εκτιμηθεί ότι βρίσκονται σε κίνδυνο να μην επιτύχουν τους στόχους της ΟΠΥ (at risk) Υδατικά Σώματα που παρουσιάζουν υπερβάσεις χωρίς να είναι ξεκάθαρα τα αίτια Εποπτική παρακολούθηση Επιχειρησιακή παρακολούθηση Διερευνητική παρακολούθηση 10
Ακριβής χωροθέτηση σταθμών παρακολούθησης Ακριβής χωροθέτηση μετά από επιτόπου επίσκεψη σε κάθε προτεινόμενη τοποθεσία. Κριτήρια: παρακολούθηση των επιπτώσεων από πιθανές ανθρωπογενείς πιέσεις συσχέτιση με θέσεις σημειακών πηγών ρύπανσης καταλληλότητα αα ηόηαγαδε για δειγματοληψία α βιολογικών βο ογ παραμέτρων ρω (π.χ. κατάλληλο υπόστρωμα πυθμένα) προσβασιμότητα 11
Βιολογικά Ποιοτικά Στοιχεία Επιλογή Παραμέτρων π.χ. φυτοπλαγκτόν, μακροασπόνδυλα, διάτομα, ψάρια, μακρόφυτα Γενικά Φυσικοχημικά Ποιοτικά Στοιχεία (υποστηρικτικά των βιολογικών) π.χ. Θερμοκρασία Διαλυμένο Οξυγόνο, αγωγιμότητα, ph, Ολικός-P, Διαλυτός ενεργός P, Ολικό-N, N Νιτρικά νιτρώδη) Υδρομορφολογικά Ποιοτικά Στοιχεία π.χ. συνέχεια ροής, υδρολογικό καθεστώς, ποσότητα και χαρακτηριστικά ροής, βάθος πλάτος και δομή κοίτης, παρόχθια βλάστηση Ουσίες προτεραιότητας ρ και άλλοι ρυπαντές Στην εποπτική παρακολούθηση πρέπει να παρακολουθούνται όλα τα παραπάνω,, αλλά είναι σκόπιμο να εξετάζεται η εφαρμοσιμότητα των παραμέτρων στις τοπικές συνθήκες (ιδίως για τις βιολογικές παραμέτρους). Στην επιχειρησιακή και διερευνητική παρακολούθηση επιλέγονται οι παράμετροι που είναι σχετικές με συγκεκριμένες πιέσεις. 12
Συχνότητα Βασική αρχή = ο συνδυασμός συχνότητας και αριθμού σταθμών παρακολούθησης να οδηγεί σε αξιόπιστα στατιστικά αποτελέσματα Εποπτική παρακολούθηση για περίοδο ενός 1 χρόνου ανά εξαετία (6ετής κύκλος διαχείρισης της ΟΠΥ) Επιχειρησιακή παρακολούθηση κάθε χρόνο. 13
Ομαδοποίηση (grouping) Ομαδοποίηση: η Αντιπροσώπευση αριθμού υδατικών σωμάτων από 1 σταθμό παρακολούθησης Για ένα ρεαλιστικό πρόγραμμα παρακολούθησης ης και κυριώς όσον αφορά στην εποπτική παρακολούθηση - η ομαδοποίηση των υδατικών σωμάτων μέχρι ένα βαθμό είναι αναπόφευκτη Ομαδοποίηση μπορεί να γίνει για υδατικά σώματα που υπόκεινται παρόμοιες πιέσεις,, ανήκουν στον ίδιο τύπο και έχουν παρόμοια ευαισθησία στην πίεση 14
Β. Υπόγεια Υδατικά Σώματα 15
Είδη Παρακολούθησης Πρόγραμμα παρακολούθησης της ποσοτικής κατάστασης (quantitative monitoring) Πρόγραμμα παρακολούθησης της χημικής κατάστασης Εποπτική παρακολούθηση (surveillance monitoring) Συμπλήρωση & επικύρωση διαδικασίας εκτίμησης πιέσεων επιπτώσεων Παροχή πληροφοριών για εκτίμηση μακροπρόθεσμων τάσεων που οφείλονται σε φυσικές & ανθρωπογενείς μεταβολές Επιχειρησιακή παρακολούθηση (operational monitoring) Προσδιορισμός χημικής κατάστασης συστημάτων υπογείων υδάτων που έχουν χαρακτηριστεί ότι κινδυνεύουν Παρουσία μακροπρόθεσμων ανθρωπογενούς αιτίας ανοδικών τάσεων στη συγκέντρωση ρύπων Πρόσθετες απαιτήσεις για παρακολούθηση προστατευόμενων περιοχών (π.χ. ύδατα για πόσιμο νερό) 16
Διαμόρφωση Προγράμματος Παρακολούθησης Επιλογή Σημείων παρακολούθησης βάσει: Υφιστάμενης αντίληψης υδρολογικών, υδρογεωλογικών, υδροχημικών χαρακτηριστικών των υδροφορέων Εκτίμησης επικινδυνότητας & βασικές πιέσεις που υφίσταται ο υδροφορέας Πρακτικών δυσκολιών (π.χ. χ πρόσβαση, εξασφάλιση μακρόχρονης διαθεσιμότητας) Δυνατότητας συμπερίληψης σε δίκτυο πολλαπλού σκοπού παρακολούθησης (Νιτρικά κ.α.) Ο αριθμός αυξάνεται σε μεγάλα ή ανομοιογενή υδροφόρα στρώματα. Σημεία του Εποπτικού προγράμματος μπορούν να χρησιμοποιηθούν και για την Επιχειρησιακή παρακολούθηση. Επιλογή Συχνότητας παρακολούθησης που να οδηγεί σε αξιόπιστα στατιστικά αποτελέσματα. Επιλογή Παραμέτρων βάσει της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ σε συνδυασμό με τις απαιτήσεις της Οδηγίας 2006/118/EΚ για τα υπόγεια ύδατα. 17
Αρχές Εκτίμησης Κόστους Εκτίμηση για κάθε κατηγορία υδατικών σωμάτων (ποτάμια, λίμνες, παράκτια, υπόγεια). Για κάθε μία κατηγορία υδατικών σωμάτων, εκτίμηση κόστους δειγματοληψιών,, κόστους ανάλυσης και κόστους επεξεργασίας αποτελεσμάτων. 18
Κόστος - Case Study Κύπρος Προϋπολογισμός μελέτης σχεδιασμού Προγράμματος Παρακολούθησης και σχετικής βάσης δεδομένων = 1.100.000 Εκτιμώμενο Κόστος Συνολικού Προγράμματος Παρακολούθησης = 660.000 για ένα έτος εντός της εξαετούς περιόδου (εποπτική και επιχειρησιακή παρακολούθηση) Σταθμοί Παρακολούθησης: 50 επιφανειακά Υ.Σ. + 84 υπόγεια Υ.Σ. Αριθμός Παραμέτρων: 263 επιφανειακά Υ.Σ. +19υπόγεια Υ.Σ. Εκτιμώμενο Κόστος/ έτος για τα υπόλοιπα 5 έτη (επιχειρησιακή παρακολούθηση) = 220.000 Συνολικό Κόστος προγράμματος Παρακολούθησης για 6ετή διαχειριστική περίοδο = 1.760.000 19
Συμπερασματικά Το πρόγραμμα παρακολούθησης κύρια παράμετρος για την επιτυχή διαχείριση των υδατικών πόρων Για την Ελλάδα προϋποθέτει: Εσα Εισαγωγή νέων μεθοδολογιών, παραμέτρων, ρ δεικτών με στόχο σόο την εκτίμηση της οικολογικής κατάστασης Εξελισσόμενος - δυναμικός χαρακτήρας προγραμμάτων παρακολούθησης Ιδιαίτερος χαρακτήρας 1ου κύκλου προγράμματος παρακολούθησης, όπου στοχεύει στη συλλογή στοιχείων για το 1ο Σχέδιο Διαχείρισης και για τα Προγράμματα Μέτρων Ανάγκη για κατάλληλο προσωπικό Ενιαίο και συνεκτικό πρόγραμμα παρακολούθησης με εφαρμογή κοινών προτύπων δειγματοληψίας, ανάλυσης και επεξεργασίας αποτελεσμάτων 20