ΣΤΥΛΙΑΝΗ Κ. ΚΑΛΥΤΕΡΑΚΗ ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ ΑΡΘΡΟ LAWNET «Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ ΣΤΟΝ ΕΡΓΑΣΙΑΚΟ ΚΑΙ ΕΥΡΥΤΕΡΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΧΩΡΟ»

ΣΤΥΛΙΑΝΗ Κ. ΚΑΛΥΤΕΡΑΚΗ ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ ΑΡΘΡΟ LAWNET «Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ ΣΤΟΝ ΕΡΓΑΣΙΑΚΟ ΚΑΙ ΕΥΡΥΤΕΡΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΧΩΡΟ»

"Αλλά και για τη δημιουργία κάθε ζωής, ποιος θα είχε αντίρρηση ότι είναι έργο της σοφίας του Έρωτα, με την οποία γεννιέται και αναπτύσσεται κάθε ζωή; Και όσον αφορά τη δημιουργία στις πρακτικές τέχνες, μήπως δεν ξέρουμε ότι όποιου ο θεός αυτός έγινε δάσκαλος κατέληξε σπουδαίος και διάσημος, κι εκείνος πάλι που δεν τον άγγιξε ο Έρωτας, αφανής;" Πλάτων -Συμπόσιον ή περί έρωτος Κάποιες παρατηρήσεις Σε μία πόλη πέντε εκατομμυρίων κατοίκων, όπου οι ουσιαστικές επαφές αποτελούν μονοψήφιο αριθμό για καθέναν από εμάς, δημιουργούνται εύλογα προβληματισμοί τόσο για τα αίτια του εν λόγω φαινόμενου, όσο και για την έκταση των συνεπειών του. Η ζωή στις μεγάλες πόλεις οδήγησε στην επικράτηση της μονάδας, που επισκίασε την αναγκαιότητα της ομάδας. Οι μοναχικοί καβαλάρηδες των πόλεων σέρνονται κάθε βράδυ με κόπο στα διαμερίσματά τους, για να ξεκινήσουν το επόμενο πρωί για τη δουλειά. Στο ενδιάμεσο χρονικό διάστημα δεν παρεμβάλλεται καμία ουσιαστική επαφή με το περιβάλλον, καμία αίσθηση εναλλαγής. Το πλήθος έχει «εκπαιδευτεί» στο να επαναλαμβάνει ευλαβικά τις ίδιες πράξεις, ώστε να μην χάσει χρόνο με τη σκέψη. Στο κλασικό έργο του Όργουελ, 1984 1, το έγκλημα της σκέψης είναι το θανάσιμο αμάρτημα. Γι' αυτό πρέπει να εξαλειφθεί οτιδήποτε οδηγεί στη διάπραξή του: ελευθερία, γλώσσα, ανθρώπινα αισθήματα. Η πραγματικότητα ήρθε να επιβεβαιώσει τους φόβους του συγγραφέα. Εβδομήντα χρόνια μετά την κυκλοφορία του έργου, η διευκόλυνση της επικοινωνίας υπό τυπική έννοια έχει αποδειχτεί αντιστρόφως ανάλογη προς την καλλιέργεια της επικοινωνίας υπό ουσιαστική έννοια. Η έμμεση επικοινωνία έχει αντικαταστήσει τη δια ζώσης επαφή, ακόμα και σε περιπτώσεις που αυτή ανέκαθεν κρινόταν απαραίτητη, όπως σε γιορτές και γενέθλια, καθώς η καθημερινότητα και το άγχος που αυτή συνεπάγεται έχουν κάνει την προσωπική επικοινωνία λιγότερο επιθυμητή από παλαιότερα. Και είναι φυσικό, αφού η κούραση και η μονοτονία αποψιλώνουν τον κοινωνό από την ανάγκη της επι-κοινωνίας. Το υπό εξέταση φαινόμενο δημιουργεί περισσότερα προβλήματα από όσα αντιλαμβανόμαστε εν πρώτοις, αφού καθιστά το άτομο δυσλειτουργικό σε όλα τα επίπεδα κοινωνικών επαφών. Στο χώρο εργασίας οι συνεργάτες επικοινωνούν ανταλλάσσοντας σύντομα e-mails, με τα οποία προσπαθούν να πείσουν τον αποδέκτη του μηνύματος να διεκπεραιώσει την δουλειά που επιθυμούν, ει δυνατόν χωρίς περαιτέρω διευκρινίσεις και «μπερδέματα». Κάθε εργαζόμενος αφιερώνει περισσότερο χρόνο στον υπολογιστή του παρά σε οποιοδήποτε μέλος της ομάδας του, ακόμα και στις περιπτώσεις που η άμεση επικοινωνία θα αποδεικνυόταν πολύ πιο αποτελεσματική για την εκπλήρωση ενός εργασιακού στόχου. Οι χαρακτήρες ποικίλλουν και το γεγονός αυτό φαίνεται εκ πρώτης όψεως να δυσχεραίνει την ομαλή συνεργασία. Όμως η εύρεση διόδων υπέρβασης της «διαφορετικότητας», αλλά και τρόπων χρησιμοποίησής της προς όφελος της συνεργασίας, είναι πολύ σημαντική για το τελικό αποτέλεσμα. Βέβαια, η κατανόηση των αισθημάτων και της στάσης του άλλου είναι έργο δύσκολο και απαιτεί πολλά περισσότερα από υψηλό δείκτη νοημοσύνης, όπως θα δούμε στη συνέχεια. 1 George Orwell, 1984, Plume Books, 2003. 1

«Λογική κι ευαισθησία» Το 1983, ο Howard Gardner προέβη με τρόπο εντυπωσιακά λιτό στην κατάταξη της ανθρώπινης ευφυΐας σε επτά είδη 2. Το βιβλίο του υπήρξε αφετηρία για πολλές αναζητήσεις στο χώρο της ανθρώπινης νοημοσύνης, πέρα από τη στενή κατάταξη σε «έξυπνους» ή «βλάκες», που παραδοσιακά επικρατούσε. Κατέστη εμφανές από τις παρατηρήσεις και μελέτες που ακολούθησαν ότι ένα άτομο που διαθέτει υψηλό Δείκτη Νοημοσύνης (IQ) στην απομόνωση δεν τα καταφέρνει τόσο καλά, όταν βρίσκεται σε αλληλεπίδραση με άλλους ανθρώπους. Ακολούθησε η ανάλυση του Daniel Goleman, που σ ένα σημαντικό έργο του το 1995 αποσαφήνισε την έννοια της συναισθηματικής νοημοσύνης (EQ), η οποία περιλαμβάνει αυτογνωσία, έλεγχο του παρορμητισμού, ζήλο και αυτοενεργοποίηση, ενσυναίσθηση και κοινωνική προσαρμοστικότητα και κατέδειξε τη σημασία της σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας 3. Στο δεύτερο βιβλίο του 4, ο Goleman εστίασε στη σημασία της συναισθηματικής νοημοσύνης στον εργασιακό χώρο, υποστηρίζοντας ότι οι εργαζόμενοι που ξεχωρίζουν στο χώρο τους έχουν την ικανότητα να λειτουργούν εξαιρετικά στα πλαίσια της ομάδας. Είναι αλήθεια πως οι προαναφερθείσες σημερινές κοινωνικές συνθήκες δεν αφήνουν πολλά περιθώρια για την ανάπτυξη της συναισθηματικής νοημοσύνης, της ικανότητας δηλαδή, σύμφωνα με τον Goleman (1995), να αναγνωρίζει κανείς τα δικά του συναισθήματα και αυτά των άλλων, και να μπορεί να χειρίζεται αποτελεσματικά τα συναισθήματά του και τις διαπροσωπικές του σχέσεις. Εντούτοις, ο άνθρωπος που επιθυμεί να πετύχει τόσο στην προσωπική όσο και στην επαγγελματική του ζωή δεν πρέπει να παραγνωρίζει την αξία των ανθρώπινων αισθημάτων. Αντιθέτως, πρέπει να λειτουργεί με αυξημένη ενσυναίσθηση, ώστε να διαμορφώνει μια σωστή αντίληψη για τον εσωτερικό κόσμο των συνανθρώπων του και των συναδέλφων του. Περαιτέρω, πρέπει να προσαρμόζει κατάλληλα τη συμπεριφορά του, ώστε πρωτίστως να μην αφήνει πίσω του την αίσθηση της αδικίας. Για παράδειγμα, υπάρχουν στιγμές που αισθανόμαστε απογοητευμένοι από την απόδοση κάποιου συνεργάτη μας. Η άγονη κριτική που στηρίζεται σε προσβολές δεν πρόκειται να βελτιώσει την απόδοσή του. Επομένως, θα ήταν καλό να φέρνουμε στο νου τη βασική αρχή του Ποινικού Δικαίου, που διδάσκει ότι «ο δράστης κρίνεται για αυτό που έπραξε και όχι για αυτό που είναι» 5. Άλλωστε, ο άκριτος εκσφενδονισμός χαρακτηρισμών του τύπου «είσαι ανεύθυνος», «είσαι ανίκανος να εργαστείς υπό πίεση», «σου λείπουν βασικές ικανότητες χειρισμού των υποθέσεων που έχεις αναλάβει», δεν μπορούν παρά να απογοητεύσουν τον βαλλόμενο και να τον στερήσουν από κάθε ρανίδα δημιουργικότητας και έμπνευσης. Επίσης, κοινωνιολογικές μελέτες έχουν αποκαλύψει ότι τέτοιου είδους χαρακτηρισμοί μπορούν να λειτουργήσουν ως «αυτο-εκπληρούμενες προφητείες» (self-fulfilling prophecies) για τα άτομα στα οποία απευθύνονται όπου το άτομο στο τέλος γίνεται αυτό που τον κατηγορούν. Αντιθέτως, αν ο κρινόμενος δεχτεί μία πιο ήπια κριτική, που αφορά στις πράξεις του και όχι στο πρόσωπό του, ενώ παράλληλα εμπεριέχει και προτάσεις προς συζήτηση, η απόδοσή του πιθανότατα θα μεγιστοποιηθεί. Πρέπει να θυμόμαστε ότι ο μηδενισμός είναι μία τάση που αντιστρατεύεται την πρόοδο. Η απόρριψη μίας ιδέας πρέπει να συνοδεύεται από κάποια αντιπρόταση. Comment [ATH1]: Formatted: Font: Italic 2 Howard Gardner, Frames of Mind: The Theory of Multiple Intelligences, Basic Books, 1983. 3 Daniel Goleman, Emotional Intelligence, Bantam Books, 1995. 4 Daniel Goleman, Working with Emotional Intelligence, Bantam Books, 1998. 5 Ν. Ανδρουλάκη, Ποινικό Δίκαιο, Γενικό Μέρος, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1991, σελ 19. Formatted: Font: Italic 2

Ένας συναισθηματικά έξυπνος προϊστάμενος θα αντιδρούσε μάλλον ως εξής: «Η έρευνά σου θα μπορούσε να είναι πληρέστερη. Για να δούμε αν μπορώ να σε βοηθήσω λιγάκι σε αυτό, δείχνοντάς σου έναν ή δύο επιπλέον τρόπους.» Και, ακόμα καλύτερα, θα μπορούσε να συμπληρώσει: «Θυμάμαι τότε που ο πρώτος μου διευθυντής μου είχε δείξει τον συγκεκριμένο τρόπο έρευνας και με γλύτωσε από πολύ κόπο!» Στην περίπτωση αυτή ο συνεργάτης όχι μόνο δεν θα νιώσει προσβεβλημένος, αλλά πιθανότατα θα αισθανθεί και ευγνώμων για τη βοήθεια που του προσφέρθηκε. Καθίσταται λοιπόν φανερό πως η συναισθηματική νοημοσύνη είναι από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά που πρέπει να διαθέτει κάποιος, για να είναι αποτελεσματικός ηγέτης 6 μέσα, αλλά και έξω από το χώρο εργασίας του. Επιπρόσθετα, μελέτες έχουν αποδείξει ότι η συναισθηματική νοημοσύνη είναι ουσιώδες συστατικό της επιτυχίας, καθώς επιτρέπει την ανάπτυξη ενός χαλαρού επαγγελματικού δικτύου, το οποίο, στην περίπτωση κατά την οποία το επικαλεστεί ο ενδιαφερόμενος, ενεργοποιείται και τον εξυπηρετεί σε σαφώς συντομότερο χρόνο από όσο θα απαιτούσε ένα τυπικό δίκτυο συνεργατών. Έτσι επιτυγχάνεται ευελιξία και ταχύτητα στην επίλυση ενός προβλήματος. Άλλωστε, είναι αλήθεια ότι οι άνθρωποι προσπαθούν περισσότερο, όταν επιστρατεύουν και τα δύο υπό συζήτηση στοιχεία, το συναίσθημα και τη λογική. Και αυτό, διότι γνωρίζουν ότι δεν προσπαθούν απλά για κάποιον που τους ανάθεσε μια εργασία, αλλά για κάποιον που πράγματι επιθυμούν να εξυπηρετήσουν. Κατά συνέπεια, οι στόχοι τους διαμορφώνονται έτσι ώστε να μην περιλαμβάνουν απλώς την εύρεση κάποιας λύσης, αλλά της βέλτιστης λύσης, που θα ικανοποιήσει πλήρως τον αιτούντα. Όταν για την εκπλήρωση των στόχων επιστρατεύεται η λογική, αλλά και η αγάπη ή ακόμα και το πάθος, η επιτυχία είναι μονόδρομος. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η υπό την κλασική έννοια νοημοσύνη (IQ) και η συναισθηματική νοημοσύνη (EQ) δεν είναι έννοιες αλληλοαποκλειόμενες, αλλά αλληλοσυμπληρούμενες. Η εξυπνάδα αποκαλύπτει στο άτομο τις προεκτάσεις των ενεργειών του, έτσι ώστε να μην παρασύρεται άκριτα από το συναίσθημα. Και το συναίσθημα παρέχει το σωστό προσανατολισμό στις ενέργειες, ώστε να μεγιστοποιούνται τα αποτελέσματα σε όλα τα επίπεδα. «Οι πράξεις σου μιλούν τόσο δυνατά, που δεν ακούω τι λες.» 7 Το γνωστό απόφθεγμα του Emerson υποδηλώνει ότι οι άνθρωποι παραδειγματίζονται από τα έργα ευκολότερα από ό,τι πείθονται με τα λόγια. Συχνά οι προσπάθειες να δώσουμε εξηγήσεις αποδεικνύονται ατελέσφορες, αφού η συνολική στάση μας υποδηλώνει κάτι άλλο. Όταν κάποιος μας αγνοεί σαν πάγια τακτική, δεν θα τον πιστέψουμε εύκολα, όταν ισχυριστεί το αντίθετο. Η καρδιά μας, το πληγωμένο μας συναίσθημα, μας λέει ότι απλά προσπαθεί να δικαιολογηθεί και τίποτα περισσότερο. Και εκεί είναι που πρέπει να απευθυνθεί ο μεταμελών, για να επιτύχει κάτι. Ο συναισθηματικά έξυπνος δικηγόρος Στα πλαίσια της δικηγορίας, η διάθεσή μας να προσεγγίσουμε τους συνεργάτες μας με ανοιχτό μυαλό και να ακούμε τους άλλους είναι σημαντική, καθώς η καθημερινότητα κάνει τις αληθινές σχέσεις δυσαπόκτητες. Μια αποδοτική συνεργασία απαιτεί εμπιστοσύνη. Οι δικηγόροι αποτελούν ένα ευρύ δίκτυο, που έχει τη δυνατότητα να υποστηρίξει δυναμικά όλα τα μέλη του. Αρκεί να υπάρχουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις, ώστε οι απαντήσεις να μην περιορίζονται στο «δεν γνωρίζω πολλά περί του θέματος», «δεν μου έχει τύχει τέτοια υπόθεση στο 6 Όλγα Επιτροπάκη, Ηγεσία και συναισθηματική νοημοσύνη: πολυτέλεια ή αναγκαιότητα; http://www.alba.edu.gr/uploads/epitrpres.pdf. 7 Ralph Waldo Emerson, 1803-1882. 3

παρελθόν» και τα συναφή. Μια ομάδα συναισθηματικά έξυπνων συνεργατών γνωρίζει ότι η συνδρομή ενός συναδέλφου μπορεί, υπό τις κατάλληλες συνθήκες, να γεννήσει σημαντικά οφέλη. Η ευγνωμοσύνη μετατρέπεται σε ανταπόδοση και συνεχίζει να υπάρχει ανεξαρτήτως του γεγονότος που τη γέννησε. Ενώ η ανταπόδοση που στηρίζεται στην υποχρέωση δεν έχει συνέχεια. Κάποιος κάνει μία χάρη, το άλλο μέρος την ανταποδίδει και το θέμα θεωρείται λήξαν. Όμως, η ευγνωμοσύνη στη γνήσια μορφή της δεν εξαντλείται στην υλοποίηση μίας παρόμοιας χάρης. Από τη στιγμή που θα γεννηθεί στην καρδιά κάποιου, απλά υπάρχει και λειτουργεί σαν αντίδοτο στην τάση των καιρών μας για δημιουργία απρόσωπων και αυστηρά τυπικών σχέσεων. Πέρα από όσα αναφέρθηκαν, ένα ίσως πιο σημαντικό πεδίο, όπου η συναισθηματική νοημοσύνη μπορεί να αποφέρει καρπούς, είναι η σχέση δικηγόρουπελάτη. Όπως γνωρίζουμε, η νομοθετικά ερειδόμενη σχέση εμπιστοσύνης είναι ένα πολύ σημαντικό στοιχείο προς εξασφάλιση της αποτελεσματικής επικοινωνίας των δύο μερών. Το κατά πόσο αυτό επιτυγχάνεται στην πράξη είναι θέμα που διαπιστώνεται ad hoc. Για να ανοιχτεί ουσιαστικά ο πελάτης, δεν μπορούμε να κωφεύουμε στα συναισθήματά του και κυρίως στις ανάγκες και τις αγωνίες του. Η ανάπτυξη μιας σχέσης εμπιστοσύνης μέσα από την κατανόηση των υφιστάμενων προβληματισμών και των συναισθημάτων που προκαλούνται από αυτούς είναι το κρίσιμο στοιχείο για την αποτελεσματική υπεράσπιση των συμφερόντων του εντολέα μας. Μεταξύ άλλων, βοηθάει στην αποκάλυψη των αληθινών ενδιαφερόντων 8 που κρύβονται πίσω από μία άτεγκτη στάση. Αν η ίδια μέθοδος ακολουθηθεί και κατά τις διαπραγματεύσεις με τον αντίδικο, τότε ίσως αποκαλυφθεί ότι τα αληθινά ενδιαφέροντα των δύο πλευρών δεν είναι αλληλοσυγκρουόμενα, αλλά μπορούν να συνυπάρξουν. Αυτή είναι η βάση ενός συμφέροντος διακανονισμού, που έχει πλεονεκτήματα και για τα δύο μέρη. Με αυτόν τον τρόπο οι συναισθηματικά έξυπνοι δικηγόροι μπορούν να φροντίσουν για την εξωδικαστική επίλυση πολλών διαφορών, εξοικονομώντας χρόνο και χρήμα για τους πελάτες τους. Συνεπώς, η συναισθηματική νοημοσύνη κρίνεται σημαντικότατο εργαλείο στα χέρια των θεραπόντων της Δικαιοσύνης. Επιπρόσθετα, δεν πρέπει να παραγνωριστεί η συμβολή της συναισθηματικής νοημοσύνης στη διάπλαση ηθικά άρτιων επαγγελματιών. Παραμένοντας στο χώρο της Δικαιοσύνης, δεν χρειάζεται να τονιστεί ιδιαίτερα το γεγονός ότι κάθε δικηγόρος έχει να αντιμετωπίσει πολλές προκλήσεις κατά τη διάρκεια της καριέρας του. Ο Goleman υποστηρίζει ότι η συναισθηματική νοημοσύνη αποτελεί το συνδετικό κρίκο μεταξύ συναισθηματικού κόσμου, χαρακτήρα και ηθικών ενστίκτων. Θέτει, δηλαδή, τους απαραίτητους περιορισμούς στις περιπτώσεις που οι κυρώσεις του νόμου, οι οποίες απευθύνονται στη λογική, δεν επαρκούν ώστε να αποτρέψουν κάποιον από το να ενδώσει στον πειρασμό. Συνεπώς, η συναισθηματική νοημοσύνη λειτουργεί σαν ένα επιπλέον βαρίδι στη ζυγαριά που σταθμίζει τις πιθανές βλάβες και τα οφέλη που απορρέουν από μία πράξη. Όπως προκύπτει από την ανωτέρω ανάλυση, η συναισθηματική νοημοσύνη δεν είναι εγγενές γνώρισμα των «εκλεκτών», αλλά μπορεί να αναπτυχθεί σε κάθε άνθρωπο που θέτει ως στόχο την καλλιέργεια ουσιαστικής επικοινωνίας σε κοινωνικό και επαγγελματικό επίπεδο. Άλλωστε, επίτευξη του αποτελέσματος αυτού συμβάλλει παράλληλα στην απελευθέρωση του ατόμου από προσωπική και επαγγελματική 8 Fisher and Ury, Getting to Yes: Negotiating Agreement Without Giving In, Random House Business Books, 2 η Έκδοση, 1999, σελ. 43 επ. 4

μονοτονία, ώστε, παραφράζοντας τον ποιητή, να μην καταντήσει το αύριο σαν αύριο να μη μοιάζει 9. Η διαφοροποιός δύναμη βρίσκεται μέσα μας. Βιβλιογραφία Πλάτων, Συμπόσιον ή περί έρωτος, μτφρ. Α.Ν. Διαμαντόπουλος, Πάπυρος, Αθήναι 1937-38. Howard Gardner, Frames of Mind: The Theory of Multiple Intelligences, Basic Books, 1983. Howard Gardner, Multiple Intelligences: The Theory in Practice, Basic Books, 1993. Daniel Goleman, Emotional Intelligence, Bantam Books, 1995. Daniel Goleman, Working with Emotional Intelligence, Bantam Books, 1998. George Orwell, 1984, Plume Books, 2003. Ν. Ανδρουλάκη, Ποινικό Δίκαιο: Γενικό Μέρος, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1991. Κωνσταντίνος Καβάφης, Μονοτονία, από τη συλλογή Άπαντα Ποιητικά, Εκδόσεις Ύψιλον/βιβλία, 1999. Όλγα Επιτροπάκη, Ηγεσία και συναισθηματική νοημοσύνη: πολυτέλεια ή αναγκαιότητα; http://www.alba.edu.gr/uploads/epitrpres.pdf Fisher and Ury, Getting to Yes: Negotiating Agreement Without Giving In, Random House Business Books, 2 η Έκδοση, 1999. 9 Κωνσταντίνος Π. Καβάφης, Μονοτονία (1909), από τη συλλογή Άπαντα Ποιητικά, Εκδόσεις Ύψιλον/βιβλία, 1999. 5