ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ

Μεταφράσεις άρθρων ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ Λευκωσία, Μάρτιος 2000

Πολλαπλή Νοημοσύνη Μετάφραση των άρθρων: 1. Multiple intelligence, on line emails: [sos@carl.org], [ids@isinet.com], [service@edrs.com] 2. Silver H., Strong R. and Perini M., Integrating Learning Styles and Multiple Intelligences, in: Educational Leadership, Vol. 55 (1), 1997, pp 22-27 3. Interview with Howard Gardner, on line [http://helpfrom.nea.org/neatoday/9903/gardner.html] Μετάφραση: Γεώργιος Ζήκας Γλωσσική επιμέλεια: Μαρία Παπαλεοντίου ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ Λευκωσία, Μάρτιος 2000

Τα είδη νοημοσύνης σύμφωνα με τον Gardner (1983): Γλωσσική (Linguistic Intelligence) Λογική/ μαθηματική (Logical/Mathematical Intelligence) Μουσική (Musical Intelligence) Χωρική (Spatial Intelligence) Σωματική (Bodily Intelligence) Διαπροσωπική (Interpersonal Intelligence) Ενδοπροσωπική (Intrapersonal Intelligence) Φυσιοκρατική (Naturalistic Intelligence, 1997) 3

Multiple intelligence Έννοια Νοημοσύνη είναι η ικανότητα να επισημαίνουμε ένα πρόβλημα και ακολούθως να το επιλύουμε ή να κάνουμε κάτι χρήσιμο για μια ομάδα ανθρώπων. Ο Gardner υπέθεσε ότι το άτομο κατέχει ένα ενοποιημένο μίγμα από οκτώ τουλάχιστον είδη νοημοσύνης. Οι τύποι νοημοσύνης είναι ευδιάκριτοι μέσα στον εγκέφαλο, αλλά στην πράξη αναπόφευκτα διαπλέκεται ένα μίγμα από τύπους. Ως εκ τούτου, η κάθε νοημοσύνη δεν λειτουργεί απόλυτα μόνη, αλλά μαθαίνουμε, επικοινωνούμε, λύνουμε προβλήματα κτλ. με οχτώ τουλάχιστον τρόπους. Μάθηση και πολλαπλή νοημοσύνη Τα είδη νοημοσύνης μπορούν να αναγνωριστούν, να ενισχυθούν, να διδαχθούν και να εφαρμοσθούν. Αυτή η διαδικασία δεν είναι απομονωμένη. Για παράδειγμα: Η λεκτική/ γλωσσική νοημοσύνη μπορεί να καλλιεργηθεί με τα μαθηματικά (π.χ. ιστορίες με χρονικές αναφορές, σχέδια, χάρτες κτλ.). Η λογική/ μαθηματική νοημοσύνη μπορεί να καλλιεργηθεί με τη δραματοποίηση (π.χ. χρονοδιαγράμματα δοκιμών θεατρικών παραστάσεων, μετρήσεις, εκτιμήσεις, υπολογισμός κόστους, προϋπολογισμοί κτλ.). Η οπτική/ χώρου νοημοσύνη μπορεί να καλλιεργηθεί μέσω ομαδικών μελετών (π.χ. κατασκευή μοντέλων, χαρτών, εικόνων κτλ.). Η μουσική νοημοσύνη μπορεί να καλλιεργηθεί μέσω της επιστήμης και τεχνολογίας (π.χ. μελέτες για τους παλμούς των μετάλλων, διάφοροι πειραματισμοί κτλ.). Η σωματική/ κιναισθητική νοημοσύνη μπορεί να καλλιεργηθεί μέσω της μουσικής (π.χ. τραγουδώντας και χειροκροτώντας, με ρυθμικές κινήσεις και χορό κτλ.). Η διαπροσωπική νοημοσύνη μπορεί να καλλιεργηθεί μέσω της συνεργασίας και στρατηγικών ομαδικής μάθησης για κάθε θέμα και πρόβλημα. Η ενδοπροσωπική νοημοσύνη μπορεί να καλλιεργηθεί μέσα από συνεταιριστικές εργασίες κτλ. Είναι πολύ σημαντικό ο κάθε μαθητής να μαθαίνει με το δικό του τρόπο, αλλά και ο δάσκαλος να διδάσκει με πολλαπλούς τρόπους. Κοινωνική δικαιοσύνη και πολλαπλή νοημοσύνη Αυτή η πολλαπλή προσέγγιση της διδασκαλίας βασίζεται στη βαθιά αίσθηση για κοινωνική δικαιοσύνη και στην πεποίθηση ότι όλα τα παιδιά πρέπει να έχουν ευκαιρίες για να πετύχουν με το δικό τους τρόπο. Η θεωρία για την πολλαπλή νοημοσύνη φαίνεται να είναι η καλύτερη απάντηση στην κοινωνική αδικία. Εξασφαλίζει ένα πλαίσιο δράσης στο οποίο μπορούν να επεκταθούν τα ταλαντούχα και προικισμένα παιδιά, καθώς και αυτά που χρειάζονται κάποιου είδους υποστήριξη. Ο κοινός σκοπός είναι να αναπτύξει κάθε μαθητής τη μέγιστη ικανότητά του. Η πολλαπλή νοημοσύνη παρέχει το πλαίσιο, το οποίο θα του εξασφαλίσει κάτι τέτοιο και το οποίο θα υποστηριχτεί από την ανάπτυξη του Αναλυτικού Προγράμματος. 4

1. Λεκτική/ γλωσσική νοημοσύνη (Verbal Linguistic Intelligence) Η γλωσσική νοημοσύνη δεν εμπεριέχει μόνο τρόπους παραγωγής της γλώσσας, αλλά και την ευαισθησία για λεπτές αποχρώσεις, κανόνες και ρυθμούς της γλώσσας κτλ. Περιεχόμενο: Κατανόηση οδηγιών και σημασιών λέξεων. Πειθώ για δράση. Εξήγηση, διδασκαλία, μάθηση. Χιούμορ. Μνήμη και ανάμνηση. Μετα- γλωσσική ανάλυση. Νευρολογική διαδικασία: Εδράζεται κυρίως στον αριστερό κροταφικό λοβό. Ευαισθησία στο να αλλάζει το άτομο τις σημασίες των λέξεων. Ευαισθησία στο άκουσμα, ρυθμό, κυμάτισμα της φωνής και μέτρο. Ευαισθησία στους κανόνες πλοκής των λέξεων. Ευαισθησία για διαφορετικές χρήσεις της γλώσσας. Οι ποιητές έχουν αναπτυγμένη αυτή τη νοημοσύνη. Επίσης, μαθητές οι οποίοι παίζουν ρυθμικά, κάνουν λογοπαίγνια, πάντα έχουν μια αστεία ιστορία να πουν, που κατακτούν γρήγορα μια άλλη γλώσσα (και τη μουσική γλώσσα), που γράφουν πλήρεις σημειώσεις στους φίλους τους στην τάξη κτλ., εμφανίζουν εντονότερα τη γλωσσική νοημοσύνη. Ο μαθητής Αντρέας: Κάνω πολλές ερωτήσεις. Ευχαριστιέμαι να μιλώ. Κατέχω ένα καλό λεξιλόγιο. Μαθαίνω γρήγορα ξένες γλώσσες. Μου αρέσουν τα γλωσσικά παιγνίδια. Μου αρέσει το διάβασμα. Μου αρέσει να γράφω. Κατανοώ τη λειτουργία της γλώσσας. Μπορώ να μιλώ για γλωσσικές ικανότητες και εμπειρίες. 5

Θυμάμαι ονόματα, τοποθεσίες, αριθμούς και λεπτομέρειες. Οι καλύτερές μου εργασίες: μυθιστορήματα, μύθοι, θρύλοι, λυρικά ποιήματα, οδηγίες για αυτοσχέδιες εφημερίδες, περιοδικά, επιχειρηματολογία, συζητήσεις, ανέκδοτα, σταυρόλεξα, παιγνίδια, συναρμολόγηση λέξεων, γλωσσικά παιγνίδια και διαγωνισμοί, διαφημίσεις. Πώς μαθαίνω καλύτερα: λέγοντας, ακούγοντας και βλέποντας τις λέξεις, μιλώντας, γράφοντας, διαβάζοντας. Όταν μεγαλώσω θα μπορούσα να γίνω: μυθιστοριογράφος, ποιητής, δικηγόρος, πολιτικός, ηθοποιός, αφηγητής, ρήτορας, δημοσιογράφος, κωμικός, κωμωδιογράφος. 2. Ενδοπροσωπική νοημοσύνη (Intrapersonal) Είναι η ικανότητα για κατανόηση των βαθύτερων αισθημάτων, επιθυμιών και ιδεών του εαυτού. Αποτελεί ικανότητα προσωπικής γνώσης που στρέφεται προς τον εαυτό. Αν και είναι πολύ δύσκολο να εντοπιστεί το περιεχόμενο και σε ποιο βαθμό κάποιος κατέχει αυτό τον τύπο νοημοσύνης, μπορούν να διατυπωθούν κάποιες ενδείξεις: έχουν αναπτυγμένο αυτόν τον τύπο νοημοσύνης όσοι αξιοποιούν και εμπλέκουν αποτελεσματικά όλα τα άλλα είδη νοημοσύνης, γνωρίζουν τις αδυναμίες τους και είναι προσεχτικοί στις αποφάσεις και στις επιλογές τους. Περιεχόμενο: Αυτοσυγκέντρωση. Επιμέλεια, προσοχή. Μεταγνωστική ικανότητα. Κατανόηση διαφορετικών αισθημάτων και ανάλογη συμπεριφορά. Υπερατομική αίσθηση του εαυτού. Υψηλή μεθοδικότητα στη σκέψη και στη λογική. Νευρολογική διαδικασία: Εδράζεται κυρίως στο μετωπικό λοβό και στο νέο φλοιό. Ενοποιεί όλες τις άλλες μορφές νοημοσύνης με το να πετυχαίνει γνώση του εαυτού. Πετυχαίνει γνώση σχετική με τη σημασία της ζωής ("entelechy"). Κατανόηση του εαυτού ως μέρους της ευρύτερης πραγματικότητας. Μεταγνωστική διαδικασία. 6

Υψηλή πειθαρχία στη λογική και σκέψη (π.χ. σύνθεση, εφαρμογή, μεταφορά στρατηγικών). Συχνές αλλαγές σχετικές με τη συναίσθηση της πνευματικής διαίσθησης, ενόρασης, ενότητας. Η μαθήτρια Eλισάβετ: Μπορώ να εκφράσω ισχυρές επιθυμίες ή απαρέσκειες ή ιδιαίτερες πράξεις μου. Μπορώ να επικοινωνήσω με τα αισθήματά μου. Κατανοώ τις δυνάμεις και αδυναμίες μου. Εμπιστεύομαι τις ικανότητές μου. Διαμορφώνω συγκεκριμένους στόχους. Εργάζομαι με βάση την επιθυμία. Κατανοώ τον εαυτό μου και εστιάζομαι στα εσωτερικά μου αισθήματα και προσδοκίες. Ακολουθώ το ένστικτό μου. Προσπαθώ να επιδιώξω τα ενδιαφέροντά μου και τους στόχους μου. Φαίνομαι ιδιόρρυθμος τύπος. Μου αρέσει να γράφω προσωπικά ποιήματα, ημερολόγιο και αυτοβιογραφία. Μαθαίνω καλύτερα: εργαζόμενος μόνος, με ατομική μελέτη, με το δικό μου ρυθμό, κατέχοντας το δικό μου χρόνο. Όταν μεγαλώσω, θα μπορούσα να γίνω: ποιητής, αυτοβιογράφος, συγγραφέας, καλλιτέχνης, σύμβουλος, ψυχολόγος, πνευματιστής, φιλόσοφος, εργαζόμενος κάπου όπου θα ετοιμάζω ημερήσια προγράμματα. 3. Διαπροσωπική νοημοσύνη (Interpersonal Intelligence) Διαπροσωπική νοημοσύνη είναι η ικανότητα να καταλαβαίνεις τους άλλους ανθρώπους, να επισημαίνεις τους σκοπούς, τα κίνητρα και τα ενδιαφέροντά τους και να δουλεύεις μαζί τους αποτελεσματικά. Δάσκαλοι, γονείς, πολιτικοί, ψυχολόγοι και πωλητές βασίζονται στη διαπροσωπική νοημοσύνη για να ολοκληρώσουν την εργασία τους. Οι μαθητές αναπτύσσουν σταδιακά τη διαπροσωπική νοημοσύνη όταν προοδεύουν σε μικρές ομάδες εργασίας, όταν επισημαίνουν και αντιδρούν στις διαθέσεις των φίλων τους και συμμαθητών τους, και όταν πείθουν διακριτικά το δάσκαλό τους για παράταση χρόνου ώστε να τελειώσουν την κατ οίκον εργασία. 7

Περιεχόμενο: Αποτελεσματική προφορική και μη επικοινωνία. Επισήμανση και ανάλυση των διαφορών μεταξύ των άλλων. Προσωπικός σύμβουλος. Ευαισθησία στις διαθέσεις, κίνητρα, συναισθήματα και ψυχοσύνθεση των άλλων. Συνεργατική δουλειά σε ομάδες. Ικανότητα διάκρισης των σημαντικών ενδιαφερόντων και συμπεριφορών των άλλων. Δημιουργία και διατήρηση συνεργασίας. Νευρολογική διαδικασία: Εδράζεται κυρίως στο μετωπιαίο λοβό και στο νέο φλοιό. Ενέχει όλες τις άλλες μορφές νοημοσύνης στη διαδικασία κατάκτησης της γνώσης και των συσχετίσεων με τους άλλους. Ομαδική δημιουργική διαδικασία ("mind linkages" with others). Ατομική αυθυπέρβαση στις κοινωνικές σχέσεις (self is more than alone). Θετική αλληλοσχέτιση με τους άλλους, ανατροφοδότηση με κατανόηση και διατήρηση του ευρύτερου κοινωνικού πλαισίου και πολιτισμού (feedback for self understanding/preservation of the larger social order and culture). Ο μαθητής Μιχάλης: Επιδεικνύω συμπάθεια για τους άλλους. Με θαυμάζουν οι παρέες μου. Αναπτύσσω σχέσεις με συνομηλίκους και ενηλίκους. Παρουσιάζω ικανότητες για αρχηγία. Εργάζομαι αποτελεσματικά σε συνεργασία με άλλους. Είμαι ευαίσθητος στα συναισθήματα των άλλων. Ενεργώ ως διαμεσολαβητής ή σύμβουλος των άλλων. Είμαι καλός στο να καταλαβαίνω τους ανθρώπους. Είμαι καλός στα οργανωτικά, στην επικοινωνία και στον επιδέξιο χειρισμό ανθρώπων. Οι καλύτερες εργασίες μου: ομαδική εργασία (π.χ. δράσεις, σύλλογοι, υποκίνηση ανθρώπων, παιγνίδια, προφορικές αποφάσεις, διάλογος κτλ.). Μαθαίνω καλύτερα: διαμοιράζοντας ένα έργο με άλλους, συγκρίνοντας, συσχετίζοντας, με συνεργασία, με συνέντευξη. 8

Όταν μεγαλώσω θα μπορούσα να γίνω: δάσκαλος, να ασχοληθώ με τα κοινά και κοινωνιολογία, σε τμήμα υποδοχής, πωλητής, επιχειρηματίας, σε τμήμα κατάθεσης παραπόνων, πολιτικός, νοσοκόμος, σύμβουλος, στέλεχος/ διευθυντής, ιερέας, ανθρωπολόγος, ξεναγός. 4. Σωματική/ψυχοκινητική νοημοσύνη (Bodily Intelligence) Σωματική νοημοσύνη είναι η ικανότητα να χρησιμοποιείς εξαίρετα και συνδυασμένα τις κινητικές δεξιότητες στα αθλήματα (εκτέλεση και επινόηση). Η σωματική νοημοσύνη υποκινεί το σώμα να λύνει προβλήματα, να επινοεί νέες καταστάσεις και να μεταβιβάζει ιδέες και συναισθήματα. Αθλητές, χειρουργοί, χορευτές, χορογράφοι, γραφίστες χρησιμοποιούν τη σωματική νοημοσύνη. Το περιεχόμενό της είναι επίσης ορατό σε παιδιά που απολαμβάνουν τα παιγνίδια στην τάξη και τους σχολικούς χορούς, που προτιμούν να παρουσιάζουν τις εργασίες τους με μοντέλα παρά με κείμενο, και που ρίχνουν με επιτυχία το τσαλακωμένο τους χαρτί μέσα στο καλάθι των αχρήστων πετώντας το πάνω από τα κεφάλια των συμμαθητών τους. Περιεχόμενο: Αβίαστος έλεγχος των κινήσεων. Έλεγχος προσχεδιασμένων κινήσεων. Επέκταση της γνώσης μέσω του σώματος. Αρμονία σώματος και εγκεφάλου. Μιμητικές ικανότητες. Βελτίωση των λειτουργιών του σώματος. Νευρολογική διαδικασία: Ο εγκεφαλικός φλοιός στέλνει πληροφορίες στο νωτιαίο μυελό. Αντίληψη βασισμένη σε ένα μηχανισμό ανατροφοδότησης. Λειτουργία του εγκεφαλικού φλοιού για εκτέλεση συγκεκριμένων κινήσεων των μυών. Εκούσια και επιδέξια αλληλεπίδραση αντίληψης - κίνησης. Προσχεδιασμένη δράση με συνεχή κατασκευή νέας μάθησης. Γνώση της χρήσης του σώματος και των μυών. Η μαθήτρια Νάταλη: Έχω καλή αίσθηση ισορροπίας. Έχω καλή αίσθηση του ρυθμού. 9

Κινούμαι με χάρη. Διαβάζω τη γλώσσα του σώματος. Έχω καλό συγχρονισμό ματιού χεριού. Μπορώ να λύσω προβλήματα ενεργώντας. Μπορώ να επικοινωνήσω με χειρονομίες. Από πολύ μικρή μπορώ να χειριστώ με ελιγμούς αντικείμενα (μπάλες, βελόνα κτλ.). Είμαι καλή στις σωματικές κινήσεις (αθλήματα, χορό, κτλ.), καθώς και στα σχέδια. Οι καλύτερες εργασίες μου: παιγνίδια, πηλός, διακοσμητικά, χορός, γλυπτική, μίμηση, μοντέλα, εκτέλεση τραγουδιών, αφίσες. Μαθαίνω καλύτερα: με το άγγιγμα, με κίνηση, με αλληλεπίδραση στο χώρο, με τη σωματική αίσθηση. Όταν μεγαλώσω θα μπορούσα να γίνω: επαγγελματίας αθλητής, ακροβάτης, ρολογάς, κοσμηματοποιός, χορευτής, γυμναστής, συνθέτης τραγουδιών, χορογράφος, χειρουργός, τορναδόρος, γλύπτης, γραφίστας, ξυλουργός, καλλιτέχνης. 5. Λογική/ μαθηματική νοημοσύνη (Logical/ Mathematical Intelligence) Λογική/ μαθηματική νοημοσύνη είναι η ικανότητα να ερευνάς σχέδια, κατηγορίες και σχέσεις με το χειρισμό αντικειμένων ή συμβόλων και να πειραματίζεσαι με έναν ελεγχόμενο και πειθαρχημένο τρόπο. Επίσης, να αναγνωρίζεις και να χειρίζεσαι περιληπτικά σχέδια και σχέσεις. Ενέχει την ικανότητα επαγωγικής και απαγωγικής λογικής. Επιστήμονες, μαθηματικοί και φιλόσοφοι βασίζονται σ αυτή τη νοημοσύνη, καθώς επίσης και μαθητές που προτιμούν να ασχολούνται με τα στατιστικά αθλημάτων, και που αναλύουν με προσοχή τα συστατικά προσωπικών ή σχολικών προβλημάτων προτού δοκιμάσουν συστηματικές λύσεις. Περιεχόμενο: Αναγνώριση περιληπτικών σχεδίων. Επαγωγικός και απαγωγικός συλλογισμός. Οξυδέρκεια στις σχέσεις και στις συνδέσεις. Εκτέλεση σύνθετων υπολογισμών. Επιστημονική λογική. Νευρολογική διαδικασία: Ικανότητα να αναγνωρίζει και να παράγει μαθηματικά σύμβολα. 10

Διευκρίνιση προβλημάτων που απαιτούν μια λογική λύση. Ικανότητα να κατανοεί αριθμητικές σχέσεις και αρχές. Συγκράτηση στη μνήμη σειρών από λεπτομέρειες. Εκτέλεση σύνθετων μαθηματικών υπολογισμών. Αναζήτηση περιληπτικών σχεδίων και προτύπων. Αγάπη στον κανόνα και στην αρμονία για δικό του σκοπό. Ο μαθητής Γιώργος: Μου αρέσει να λύνω puzzles. Παίζω με τους αριθμούς και τις μετρήσεις. Θέλω να ξέρω πώς δουλεύουν τα πράγματα. Προσανατολίζομαι σε δραστηριότητες ανάθεσης ρόλου. Μου αρέσει η διαδικασία αν τότε. Μου αρέσει η συλλογή και ταξινόμηση αντικειμένων. Είμαι αναλυτικός κατά την προσέγγιση λύσης προβλήματος. Είμαι καλός στα μαθηματικά, στη λογική και στη λύση προβλήματος. Οι καλύτερες εργασίες μου: προγράμματα Η/Υ, μαθηματικός έλεγχος, σχέδια, υποθέσεις, γραφήματα, puzzle, εφευρετικές λύσεις, γραμμή του χρόνου. Μαθαίνω καλύτερα: κατηγοριοποιώντας, ταξινομώντας, εργαζόμενος πάνω σε περιεκτικά σχέδια και σχέσεις. Όταν μεγαλώσω θα μπορούσα να γίνω: μαθηματικός, προγραμματιστής ηλεκτρονικών υπολογιστών, λογιστής, εφευρέτης, γιατρός, αστρονόμος, επιστήμονας, δικηγόρος, οικονομολόγος, ντετέκτιβ, μελλοντολόγος. 6. Μουσική /ρυθμική νοημοσύνη (Musical Intelligence) Μουσική νοημοσύνη είναι η ικανότητα να απολαμβάνεις, να εκτελείς και να συνθέτεις μουσικά κομμάτια. Εμπεριέχει ευαισθησία στην κίνηση, ρυθμό και χροιά του ήχου καθώς και ανταπόκριση στις συναισθηματικές εφαρμογές σ αυτά. Οι συνθέτες και οργανοπαίχτες παρουσιάζουν αυτήν τη νοημοσύνη, καθώς και οι μαθητές που συναρπάζονται από το τραγούδι των πουλιών έξω από το παράθυρο, και οι οποίοι χτυπούν σύνθετους ή απλούς ρυθμούς πάνω στα θρανία με τα μολύβια τους. Περιεχόμενο: Εκτίμηση της μουσικής δομής. 11

Ακουστικά και μουσικά εγκεφαλικά σχήματα και πλαίσια. Ευαισθησία στους ήχους. Αναγνώριση, δημιουργία και παραγωγή μελωδιών και ρυθμών. Αίσθηση ποιοτικών χαρακτηριστικών του τόνου. Νευρολογική λειτουργία: Εδράζεται κυρίως στο δεξί ημισφαίριο (στο δεξιό μετωπιαίο κροταφικό λοβό). Επεξεργασία σχημάτων (βασισμένη στα ακούσματα, φυσική κλίση). Μεθοδική επεξεργασία (αναλυτική, βασισμένη γνωστικό σύστημα). σε προηγούμενο μουσικό Ικανότητα μετατροπής των εγκεφαλικών κυμάτων σχετικών με μοτίβα ή συχνότητες με ταλάντευση και τόνο (Β, Α, Θ και Δ συχνότητα). Η μαθήτρια Άρτεμις: Έχω ευαισθησία στο να τραγουδώ μοτίβα. Σφυρίζω τόνους. Χτυπώ και κουνιέμαι ρυθμικά. Διακρίνω διάφορους ήχους ταυτόχρονα. Έχω καλή αίσθηση της κίνησης. Κινούμαι ρυθμικά. Αντιλαμβάνομαι διαφορές σε μουσικά και ρυθμικά κομμάτια. Θυμάμαι τόνους και ηχητικά μοτίβα. Αναζητώ και απολαμβάνω μουσικές εμπειρίες. Παίζω με τους ήχους. Είμαι καλή στο να μαθαίνω τραγούδια, να θυμάμαι μελωδίες, να επισημαίνω κινήσεις και να κρατώ το χρόνο. Οι καλύτερες εργασίες μου: τραγούδι, σκοποί Μαθαίνω καλύτερα με: ρυθμούς, μελωδία, μουσική, παίζοντας μουσικό όργανο, επινοώντας τραγούδια και τόνους. Όταν μεγαλώσω θα μπορούσα να γίνω: παραγωγός τραγουδιών, συνθέτης, χειριστής κώδικα μορς, μέλος ορχήστρας, μουσικός, μαέστρος, κατασκευαστής μουσικών οργάνων, κριτικός, τραγουδιστής. 12

7. Παραστατική/ χώρου νοημοσύνη (Spatial Intelligence) Νοημοσύνη χώρου είναι η ικανότητα να παρατηρείς και να χειρίζεσαι νοερά με επιδεξιότητα μια μορφή ή αντικείμενο, να παρατηρείς και να δημιουργείς τάσεις, ισορροπίες και συνθέσεις με μια παραστατική και χωρική έκθεση. Είναι η ικανότητα να σχηματίζεις παραστατικές/ χωρικές αναπαραστάσεις του κόσμου και να τις μεταφέρεις νοερά ή αισθητά. Τέτοιου τύπου νοημοσύνη απαιτείται από τους αρχιτέκτονες, γλύπτες, και μηχανικούς. Διακρίνει, επίσης, μαθητές που ενδιαφέρονται για γραφήματα, χάρτες και εικόνες, συγκροτούν τις ιδέες τους πριν να τις γράψουν, μουντζουρώνουν τις σημειώσεις τους με πολύπλοκα μοτίβα. Περιεχόμενο: Δραστική φαντασία. Νοερές συλλήψεις και αναπαραστάσεις. Προσανατολισμός στο χώρο. Χειρισμός αναπαραστάσεων και εικόνων. Γραφικές αναπαραστάσεις. Αναγνώριση σχέσεων αντικειμένων και διαστημάτων. Θεώρηση των πραγμάτων από διαφορετική οπτική γωνία. Νευρολογική διαδικασία: Εδράζεται κυρίως στο δεξιό πλευρικό λοβό. Δραστική φαντασία μέσω νοερών συλλήψεων/ κατευθυνόμενων προϊόντων φαντασίας. Εντοπισμός ενός ενδιαφέροντος φυσικού αντικειμένου (μορφή, χρώμα, δομή, σχέδιο). Άγγιγμα ενός ενδιαφέροντος φυσικού αντικειμένου (μορφή, μέγεθος, βάρος, υφή). Δώρο ενορατικών λύσεων. Φανταστικές εικόνες και άγγιγμα ανύπαρκτων αντικειμένων. Αναζήτηση ισορροπίας και αρμονίας. Βρίσκοντας το δρόμο του στο διάστημα, (π.χ. φανταστικά παιγνίδια, λαβύρινθοι) Παιγνίδια χώρου (σκάκι, βόλεϊ, hockey). Ο μαθητής Λούκας: Μου αρέσει να τραβώ γραμμές. Μου αρέσει να ξεχωρίζω τα πράγματα. 13

Μου αρέσει να κτίζω πράγματα (κύβους κτλ.). Απολαμβάνω τα puzzles. Μου αρέσει να γράφω άσκοπα. Έχω δυνατό μάτι για να διακρίνω τις λεπτομέρειες. Έχω καλή αίσθηση από το μέρος στο όλο. Είμαι ειδικός με ένα μηχανικό τρόπο. Θυμάμαι τοποθεσίες από περιγραφές ή εικόνες. Μπορώ να εξηγήσω χάρτες. Μου αρέσουν οι αγώνες με πυξίδα. Είμαι καλός στο να φαντάζομαι, να επινοώ αλλαγές- λαβύρινθουςpuzzles, να διαβάζω χάρτες και διαγράμματα. Οι καλύτερες εργασίες μου: ζωγραφιές, γλυπτά, διαγράμματα, σχέδια, μοντέλα, λαβύρινθοι, τοιχογραφίες, παιγνίδι συναρμολόγησης, ανθοτεχνία, γραφήματα, φωτογράφηση, χάρτες, κινούμενα σχέδια, συρραφές, περιτυλίγματα, φιλμ, video. Μαθαίνω καλύτερα: παρατηρώντας, ονειροπολώντας, με το μάτι του μυαλού, δουλεύοντας με χρώματα και εικόνες. Όταν μεγαλώσω θα μπορούσα να γίνω: καλλιτέχνης, αρχιτέκτονας, σχεδιαστής πόλεων, εξερευνητής, τοπογράφος, ναυπηγός, μηχανικός, καπετάνιος, σχεδιαστής κινουμένων σχεδίων, διευθυντής μουσείου ή ζωολογικού κήπου, σχεδιαστής εσωτερικού χώρου, σκακιστής, φωτογράφος, σχεδιαστής ρούχων, ανθοκόμος, σχεδιαστής γραφημάτων, σχεδιαστής δικτύων. 14

Interview with Howard Gardner Έννοια της θεωρίας για την πολλαπλή νοημοσύνη. Η πολλαπλή νοημοσύνη είναι μια ψυχολογική θεωρία για το νου. Αποτελεί μια κριτική θέση απέναντι στην άποψη, σύμφωνα με την οποία υπάρχει μια μόνο νοημοσύνη, με την οποία γεννιόμαστε, την οποία δεν μπορούμε να αλλάξουμε και την οποία οι ψυχολόγοι μπορούν να μετρήσουν. Αμφισβητείται, δηλαδή, η μονοδιάστατη νοημοσύνη, η νοημοσύνη που παραμένει σταθερή και η σταθμισμένη μέτρησή της με διάφορους δείκτες. Η νέα θεωρία βασίζεται σε ένα ευρύ φάσμα επιστημονικών ερευνών (ψυχολογικών, ανθρωπολογικών, βιολογικών). Δεν βασίζεται πάνω σε μετρήσεις με τεστ, όπως οι περισσότερες μέχρι τώρα θεωρίες νοημοσύνης. Η νέα αυτή πρόταση δέχεται την ύπαρξη οκτώ τουλάχιστον ειδών νοημοσύνης. Τα περισσότερα τεστ νοημοσύνης μελετούν είτε τη γλώσσα είτε τη λογική ή και τα δύο, χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τα άλλα έξι είδη. Δύο είναι οι βασικές θέσεις της θεωρίας: Πρώτον, όλοι οι άνθρωποι διαθέτουν αυτά τα είδη νοημοσύνης, είναι χαρακτηριστικό του ανθρώπινου είδους. Δεύτερον, εξαιτίας γενετικών καταβολών και του περιβάλλοντος, δεν υπάρχουν δύο άνθρωποι που να έχουν το ίδιο προφίλ νοημοσύνης - ούτε ακόμη απαράλλακτοι δίδυμοι -επειδή οι εμπειρίες τους είναι διαφορετικές (η νοημοσύνη εξελίσσεται). Αυτές οι θέσεις μας μετακινούν από την επιστήμη στην εκπαίδευση. Αν όλοι διαθέτουμε διαφορετικά είδη μυαλού, τότε έχουμε κάποια επιλογή και περισσότερες πιθανότητες να πετύχουμε κάτι. Στα σχολεία έχουμε δύο επιλογές: πρώτον να αγνοήσουμε αυτές τις διαφορές και να διδάσκουμε τον καθένα με το ίδιο εκπαιδευτικό προσωπικό, με την ίδια μέθοδο και να τον αξιολογούμε με τον ίδιο τρόπο. Δεύτερον, να πούμε και να δούμε ότι οι άνθρωποι μαθαίνουν με διαφορετικό τρόπο, έχουν διαφορετικές νοητικές δυνατότητες και αδυναμίες, και να τα λάβουμε υπόψη στο πώς να διδάξουμε και στο πώς να αξιολογήσουμε. Πώς θα αλλάξει η διδασκαλία. Η πολλαπλή νοημοσύνη είναι ένα εργαλείο, δεν είναι σκοπός. Αυτό σημαίνει ότι εναπόκειται στον ίδιο το δάσκαλο να αποφασίσει τι θέλει να διδάξει και να βασιστεί σ αυτό που θεωρεί σημαντικό. Στις μέρες μας είναι συχνό φαινόμενο άλλοι να λένε στο δάσκαλο τι να διδάξει, γεγονός μη ευνοϊκό για τη μάθηση. Σ αυτή την περίπτωση έχει τη θέση της η θεωρία για την πολλαπλή νοημοσύνη. Η θεωρία αυτή υποστηρίζει τη μάθηση που αποβλέπει στην κατανόηση, που σημαίνει ότι οι μαθητές εμβαθύνουν βαθύτερα στη μεταφορά και χρήση της γνώσης σε νέες καταστάσεις. Αυτό είναι πολύ διαφορετικό από τις περισσότερες διδακτικές προσεγγίσεις, όπου οι άνθρωποι απομνημονεύουν και μπορούν να αναπαράγουν σύμφωνα με μια απαίτηση, αλλά δεν μπορούν να χειρίζονται νέες καταστάσεις, όπως απαιτεί η κατανόηση. Αν δέχεσαι ότι ένας από τους βασικούς σκοπούς της εκπαίδευσης είναι η κατανόηση, τότε η πολλαπλή νοημοσύνη μπορεί 15

να αποβεί εξαιρετικά χρήσιμη. Γιατί όταν διδάσκεις ένα θέμα, μπορείς να προσεγγίσεις το θέμα με πολλούς τρόπους, ως εκ τούτου δραστηριοποιούνται διαφορετικά είδη νοημοσύνης. Μπορείς να εξασφαλίσεις διαφορετικές δραστηριότητες για κάθε είδος νοημοσύνης και μπορείς να παρουσιάσεις τις βασικές ιδέες με διαφορετικές γλώσσες μάθησης ή συμβολισμούς. Αλλά αυτό δεν μπορείς να το κάνεις, αν αφιερώνεις μόνο πέντε λεπτά για ένα θέμα και μετά μετακινείσαι σε κάποιο άλλο, γιατί έτσι θα προσανατολιστείς σχεδόν σε έναν τρόπο, ο οποίος είναι συνήθως γλωσσικός και θα δώσεις στους μαθητές ένα τεστ που επιδέχεται περιορισμένη απάντηση. Η θεωρία είναι εναντίον της υπάρχουσας κατάστασης και τάσης στα σχολεία, οι οποίες προσπαθούν να κατασκευάσουν περισσότερα τεστ, συνήθως περιορισμένης απάντησης, τα οποία ευνοούν την επιτυχία ή την αποτυχία και δεν ενδιαφέρονται έντιμα για το τι πραγματικά ο άνθρωπος καταλαβαίνει. Αξιολόγηση και σταθμισμένα τεστ Αμφισβητούνται τα τεστ, τα οποία σχεδιάζονται για να μετρούν τη νοημοσύνη των ανθρώπων, γιατί δεν έχει σημασία ποια νοημοσύνη ή είδη νοημοσύνης έχουν οι άνθρωποι, αλλά κατά πόσο μπορούμε να κάνουμε πράγματα, τα οποία θεωρούμε σημαντικά για τον πολιτισμό. Πόσο αξίζει αν έχεις δείκτη νοημοσύνης 90 ή 110 ή μπορείς έστω να τον ανεβάσεις στα 120 μέσω κάποιας εκπαίδευσης, αν στο τέλος δεν μπορείς να προσφέρεις κάτι; Αυτό που είναι σημαντικό είναι κατά πόσο με το δείκτη και το προφίλ νοημοσύνης σου, μπορείς να χειριστείς τη γνώση και να κατανοήσεις πράγματα που έχουν σημασία. Οι ισχύουσες προσεγγίσεις σχεδόν αναπόφευκτα ωθούν τους εκπαιδευτικούς να διδάσκουν με βάση τα τεστ, επειδή τα τεστ είναι τόσο υψηλών προσδοκιών (ελκυστικά) για τους μαθητές και δασκάλους. Σήμερα, γενικά, έχουμε εκτιμήσεις που στοχεύουν σε υψηλά επίπεδα κατανόησης και μπορούν να σταθμιστούν. Μπορούν όμως να δώσουν πολλές επιλογές στους μαθητές; Πώς είναι δυνατόν ο μαθητής να κατανοήσει σε βάθος τη γνώση, όταν έχει αμέτρητα θέματα να μελετήσει; Τα τεστ οδηγούν σε ένα επιφανειακό, επικίνδυνο στυλ γνώσης. Η αξιολόγηση είναι ορθή, ακόμη και η σταθμισμένη, αν εστιάζεται σε πράγματα σημαντικά και μας αφήνει να εξετάσουμε σε βάθος τι καταλαβαίνουν οι άνθρωποι. Αλλά αν αυτή υπάρχει για να αξιολογήσει το κατά πόσο ο μαθητής απομνημόνευσε την εγκυκλοπαίδεια και μπορεί να την αραδιάσει, τότε δεν είναι σωστή, γιατί σε 6 μήνες ή ένα χρόνο αυτός θα έχει ξεχάσει τα πάντα, επειδή ακριβώς δεν τα έχει κατανοήσει. Εγγύηση της θεωρίας Είναι μια επιστημονική θεωρία και έτσι χρειάζεται να εκτιμηθεί πάνω σε επιστημονική βάση. Αυτή η επιστημονική απόδειξη είναι αρκετά ενισχυμένη, αφού είναι συσσωρευμένη εδώ και 20 χρόνια, από τότε που προτάθηκε η θεωρία. Ο Gardner σε ένα νέο βιβλίο με τίτλο Επανασχεδιασμός της Πολλαπλής Νοημοσύνης, μιλά για κάποια πρόσθετα είδη νοημοσύνης και φέρνει 16

επιστημονικές αποδείξεις γι αυτά. Έτσι, όταν κάποιοι λένε ότι η θεωρία δεν έχει αποδειχθεί, το πρώτο που μπορούμε να επικαλεστούμε είναι η επιστημονική απόδειξη. Βέβαια, δεν έχει υιοθετηθεί ένα συγκεκριμένο σχολικό πρόγραμμα. Δεν υπάρχουν σχολεία του Gardner και δεν υπάρχει προσέγγιση πολλαπλής νοημοσύνης. Έτσι, όταν κάποιοι λένε ότι αυτή δεν έχει αποδειχθεί, τούτο είναι μια παράλογη τοποθέτηση. Αυτό που χρειάζεται να ρωτήσουμε ως δάσκαλοι είναι εάν η συγκεκριμένη υλοποίηση της θεωρίας για την πολλαπλή νοημοσύνη, στο συγκεκριμένο μέρος, οδήγησε σε καλύτερα αποτελέσματα μάθησης. Ο Mindy Kornhaber ερεύνησε 42 διαφορετικά σχολεία, τα οποία χρησιμοποίησαν τη θεωρία πολλαπλής νοημοσύνης για τρία τουλάχιστον χρόνια. Το συμπέρασμα ήταν ότι παρατηρήθηκε αρκετή επιτυχία στους μαθητές, με βάση τα προ-τεστ/ μετα-τεστ, αλλά και συγκριτικά μεταξύ σχολείων όπου εφαρμόστηκε και όπου δεν εφαρμόστηκε η θεωρία. Βέβαια ο Gardner είναι πολύ προσεχτικός. Σε συνέντευξή του στο Time magazine ρωτήθηκε για την επίδραση της θεωρίας του στα σχολεία. Ισχυρίστηκε ότι έστω και αν αυτά τα σχολεία τα πήγαν περίφημα, δεν είναι βέβαιος ότι αυτό οφείλεται αποκλειστικά στη θεωρία του, γιατί υπάρχουν 100 διαφορετικοί παράγοντες που θα μπορούσαν να επηρεάσουν. Αυτό φαίνεται έντιμο. Δεν υπάρχει μια μοναδική προσέγγιση της θεωρίας. Η βασική ιδέα είναι: έχει βαρύτητα για τον τρόπο εργασίας το να αναγνωρίζεις, να δέχεσαι και να λαμβάνεις σοβαρά υπόψη τη διαφορά μεταξύ των μαθητών. Αυτή είναι η αξία της θεωρίας. Αλλά, όποιος διδάσκει με στόχο την επιτυχία ή την αποτυχία του μαθητή, δεν ακολουθεί τη θεωρία. Δεν υπάρχει κάποιο συγκεκριμένο διδακτικό πρόγραμμα ή πακέτο. Διατυπώνονται ιδέες και είναι ενδιαφέρον όταν άνθρωποι εφαρμόζουν αυτές τις ιδέες με το δικό τους τρόπο. Είναι δύσκολο, όμως, να διδάξουν με οκτώ διαφορετικούς τρόπους, επειδή ο Gardner τους είπε ότι υπάρχουν οκτώ είδη νοημοσύνης. Πού βασίζεται η θεωρία; Είναι μεγάλος λάθος να βασίζεσαι σ έναν άνθρωπο ή σε ένα βιβλίο. Στο νέο του βιβλίο, Multiple Intelligences Reframed, o Gardner παραπέμπει σε 100 σχεδόν βιβλία και εκατοντάδες άρθρα. Έτσι, κάθε ενδιαφερόμενος (π.χ. εκπαιδευτικός) θα πρέπει να έχει υπόψη τα παρακάτω: Να αναζητεί σε μεγάλο αριθμό δημοσιεύσεων. Να επισκέπτεται μεγάλο αριθμό διαφορετικών σχολείων ή να πηγαίνει σε διαφορετικά εργαστήρια. Και το πιο σημαντικό: να αρχίσει τη μάθηση στο δικό του σχολείο και μπορεί να ισχυριστεί ότι εφαρμόζει τη θεωρία όταν διαβάζει μερικά βιβλία, όταν μιλά για τις ιδέες, όταν εξηγεί τα δικά του είδη νοημοσύνης, όταν υπερτερεί ή υστερεί σε κάποια σημεία. Ενδιαφέρεται για το πώς αυτά επιδρούν στη διδασκαλία του, τι διαφορετικό, δηλαδή, θα μπορούσε να κάνει, αν είχε διαφορετικά είδη νοημοσύνης. Παρακολουθεί μερικούς δασκάλους, 17

ανταλλάσσει και αλλάζει τάξεις και τμήματα και μετά ξεκινά την προσπάθεια με τους μαθητές και βλέπει κατά πόσο, στην περίπτωση που ακολούθησε μια πιο πλουραλιστική προσέγγιση, πέτυχε με τους μαθητές εκείνους με τους οποίους δεν είχε πετύχει αρχικά. Ενασχολούμενος με την πολλαπλή νοημοσύνη μη νομίσεις ότι κάνεις κάτι πολύ σπουδαίο. Διατήρησε απλώς την προσπάθεια αυτού που ακριβώς κάνεις. Αυτό είναι το σημαντικό: όταν αυτά που κάνεις δεν τα κάνεις όπως θα τα ήθελες, όταν υπάρχουν μαθητές που δεν βελτιώθηκαν ή έχεις μαθητές που δεν ενεργοποιήθηκαν και είναι ανίκανοι να χειριστούν τη μάθησή τους, τότε υπάρχει πρόβλημα. Τότε να απευθυνθείς σε ιδέες, όπως αυτή για τη πολλαπλή νοημοσύνη, και φρόντισε να σου φανούν χρήσιμες. Ο Gardner, στο υπό έκδοση βιβλίο The Disciplined Mind: What All Students Should Understand, μιλά για το τι είναι κατανόηση και πόσο ουτοπική είναι και για το πώς μπορούμε να πετύχουμε βαθύτερη κατανόηση για τους μαθητές μας. Στο τέλος του βιβλίου παρουσιάζει το πώς θα προσεγγίσουμε τρία θέματα: ένα από την Επιστήμη (η θεωρία της εξέλιξης), ένα από την Τέχνη (η μουσική του Μότσαρτ) και ένα από την Ιστορία (το ολοκαύτωμα των Εβραίων), και πράγματι δημιουργεί μια βαθιά κατανόηση παίρνοντας στα σοβαρά μια προσέγγιση πολλαπλής νοημοσύνης. Δεν επαρκούν οι ορισμοί, οι αναλογίες και τα μοντέλα γλώσσας, αλλά πρέπει ακόμη να δίνουμε στους μαθητές πολλούς διαφορετικούς τρόπους να δουν πώς μαθαίνουν κάτι. Μπορείς, για παράδειγμα, να διδάξεις για τον εμφύλιο πόλεμο με τη χρήση μουσικής. Βέβαια, θα υπάρξουν αντιδράσεις για κάτι τέτοιο. Πολλοί άνθρωποι μπορούν ευκολότερα να κατανοήσουν περισσότερα για τον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο από το έργο του Picasso Guernica, απ ότι διαβάζοντας ένα σχετικό βιβλίο. Σχεδόν όλα μπορούν να διευκρινιστούν με πρωτότυπους τρόπους, αν ανοίξεις το μυαλό σου στην ποικιλία της νοημοσύνης. Επικρατεί η άποψη ότι για να μάθεις κάτι πρέπει να διαβάσεις ένα σχετικό κεφάλαιο και να απαντήσεις σε περιορισμένης απάντησης ερωτήσεις. Σε πολλούς ανθρώπους υπάρχει η προκατάληψη ότι ο σωστός τρόπος να παρουσιάσεις κάτι είναι τα αριθμητικά, σταθμισμένα τεστ. Και το πιο παράδοξο είναι ότι άνθρωποι, που συνήθως ήταν οι χειρότεροι μαθητές σε νεαρή ηλικία, πιστεύουν ότι η ερώτηση είναι πιο σημαντική από την απάντηση. Οι περισσότεροι τρόποι με τους οποίους σκεφτόμαστε για κάτι βοηθούν στη βαθύτερη κατανόηση. Η γλωσσική και λογικομαθηματική νοημοσύνη είναι πιο σημαντικές από τις άλλες έξι; Τα σχολικά τεστ βασίζονται συνήθως στη γλωσσική /μαθηματική νοημοσύνη και ως εκ τούτου εξασφαλίζουν συμμετοχή, σχολική επιτυχία και αυτοπεποίθηση στους μαθητές που έχουν αναπτυγμένα αυτά τα δύο είδη. Αντιθέτως, αν οι μαθητές δεν διαθέτουν αυτούς τους τύπους νοημοσύνης, θα περνούν δύσκολο χρόνο γιατί θα νομίζουν ότι είναι άλαλοι. Νιώθουν ότι, όπως στο σχολείο, το ίδιο θα πετύχουν και στη ζωή. Ωστόσο, υπάρχει σημαντική διάκριση μεταξύ νοημοσύνης και γνωστικής περιοχής. Η νοημοσύνη είναι ένας δρόμος διαδικαστικός τον οποίο κατέχει ο 18

εγκέφαλός σου. Η γνωστική περιοχή είναι ένα αντικείμενο ή θέμα το οποίο πρέπει να κατακτήσεις. Κάθε γνώση μπορείς να την αποκτήσεις μέσα από έναν αριθμό ειδών νοημοσύνης. Δεν πρέπει να χρησιμοποιήσεις αποκλειστικά τη γλώσσα και τη λογική. Αν προσπαθείς, δηλαδή, να κατανοήσεις Ιστορία ή Επιστήμη ή Τέχνη, μπορείς να χρησιμοποιήσεις τα είδη νοημοσύνης του χώρου ή μουσικής ή την προσωπική νοημοσύνη ή τη φυσιοκρατική. Ένας σημαντικός σκοπός της εκπαίδευσης - είτε πρόκειται για αυτομόρφωση είτε για ακαδημαϊκή - είναι να βρεις το δικό σου συγκεκριμένο μυαλό για να μάθεις ποιο είναι αυτό που χρειάζεσαι να μάθεις. Έτσι, αν δεν είσαι καλός στη γλώσσα ή στη λογική, έχεις τρεις επιλογές: πρώτον, να τα εγκαταλείψεις, δεύτερον να καλλιεργήσεις τα δύο αυτά είδη (και αν τα καταφέρεις πολύ ωραία) και τρίτον, να μάθεις με άλλο τρόπο. Ας δούμε αν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε άλλους τρόπους για να κάνουμε καλά μια εργασία: για παράδειγμα, κάποιος δεν τα πάει καλά με τους χάρτες, με θέματα χώρου και με τη γεωμετρία. Προσπαθεί να εξασκηθεί και πιθανόν να γίνει κάπως καλύτερος. Όμως υπάρχουν πολλοί άλλοι τρόποι να τα πάει καλά με τους χάρτες, αξιοποιώντας τα άλλα είδη νοημοσύνης. Τι πρέπει να γνωρίζει ένας δάσκαλος της πρώτης τάξης για την πολλαπλή νοημοσύνη συγκριτικά με έναν καθηγητή Βιολογίας λυκείου; Όλοι διαθέτουμε την πολλαπλή νοημοσύνη, αλλά διαφέρουμε μεταξύ μας. Το καθήκον του δασκάλου πρώτης τάξης δεν είναι το ίδιο με του καθηγητή λυκείου. Δυστυχώς, ο δάσκαλος της πρώτης τάξης δεν γνωρίζει τι γίνεται στο λύκειο και αντιστρόφως. Απαιτείται ένα μονοπάτι ενοποίησης με κάποιο τρόπο των βαθμίδων. Ο σκοπός της ανώτερης και ανώτατης εκπαίδευσης είναι να χειριστεί τις επιστήμες. Στο βιβλίο του The Disciplined Mind ο Gardner αντιμετωπίζει το ερώτημα πώς μπορεί η γνώση μας, δεδομένης της πολλαπλής νοημοσύνης, να μας βοηθήσει να σκεφτούμε όπως ένας ιστορικός, επιστήμονας κτλ. Αν δεν αλλάξουμε τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι σκέφτονται γι αυτά, τότε το σχολείο μετά το δημοτικό θα είναι χαμένος χρόνος. Το δημοτικό, βασικά, δεν είναι χρόνος για επιστημονική/ μεθοδευμένη μάθηση. Είναι χρόνος για διέγερση της μάθησης και του ενδιαφέροντος, για υποκίνηση, να θέλει ο μαθητής να αναζητήσει περισσότερα και ως εκ τούτου να εισαχθεί και σε αδρές διακρίσεις όπως η διαφορά μεταξύ ιστορίας και μύθου. Έτσι πρέπει να αρχίσουν οι μαθητές του δημοτικού, γιατί διαφορετικά δεν θα καταλαβαίνουν την Ιστορία. Επίσης, η επιστήμη συμφωνεί με τις απαιτήσεις για απόδειξη και έτσι προσπαθείς να συγκεντρώνεις περισσότερες αποδείξεις για κάτι. Αυτό είναι πολύ διαφορετικό από μια απλή ερώτηση για άποψη ή δοξασία. Και αυτού του είδους η μάθηση πρέπει να επιχειρείται στο δημοτικό, γιατί διαφορετικά δεν θα είναι ποτέ ικανός ο μαθητής να μάθει τις επιστήμες. 19

Integrating Learning Styles and Multiple Intelligences Στον 20ο αιώνα δύο μεγάλες θεωρίες προσπαθούν να ερμηνεύσουν τις ανθρώπινες διαφορές και να σχεδιάσουν εκπαιδευτικά μοντέλα με αυτές τις διαφορές: η θεωρία για τα στυλ μάθησης η οποία έχει ψυχολογικές ρίζες και η θεωρία της πολλαπλής νοημοσύνης η οποία είναι καρπός των γνωστικών επιστημών. Η δεύτερη θεωρία αντανακλά μια προσπάθεια να ξανασκεφτούμε τη θεωρία μέτρησης της νοημοσύνης, η οποία εμπεριέχεται μέσα στη διαδικασία εξέτασής της. Στην πραγματικότητα, και οι δυο θεωρίες συνδυάζουν αλήθειες από τη βιολογία, την ψυχολογία, μελέτες περίπτωσης στην ιατρική, τέχνες και πολιτισμό. Ειδικότερα όμως τα στυλ μάθησης δίνουν έμφαση στους διαφορετικούς τρόπους που σκέφτονται και νιώθουν οι άνθρωποι, καθώς και στο πώς λύνουν προβλήματα, φτάνουν σε κάποιο αποτέλεσμα και αλληλεπιδρούν. Η θεωρία της πολλαπλής νοημοσύνης αποτελεί μια προσπάθεια να κατανοηθεί πώς οι πολιτισμοί και οι επιστήμες διαμορφώνουν τον άνθρωπο. Αν και οι δυο θεωρίες υποστηρίζουν ότι οι επικρατούσες ιδεολογίες περί νοημοσύνης εμποδίζουν την κατανόηση των ανθρώπινων διαφορών, η θεωρία των στυλ μάθησης ενδιαφέρεται περισσότερο για τη διαδικασία της μάθησης, ενώ η θεωρία της πολλαπλής νοημοσύνης επικεντρώνεται στο περιεχόμενο και στην παραγωγή της μάθησης. Μέχρι τώρα οι δυο θεωρίες εξακολουθούν να είναι απομακρυσμένες μεταξύ τους. Ο Gardner (1993) ξεκαθάρισε τις διαφορές τους: Στη θεωρία μου άρχισα με έναν ανθρώπινο οργανισμό, ο οποίος ανταποκρίνεται ή αποτυγχάνει να ανταποκριθεί σε διαφορετικά είδη περιεχομένου του κόσμου. Αυτοί που μιλάνε για στυλ μάθησης ερευνούν προσεγγίσεις οι οποίες οφείλουν να χαρακτηρίζουν όλα τα είδη περιεχομένου. Πιστεύουμε ότι η ενοποίηση των στυλ μάθησης και της πολλαπλής νοημοσύνης θα ελαχιστοποιήσει τις δυσκολίες της κάθε θεωρίας και θα ενισχύσει τη σταθερότητά τους. Θα παρουσιάσουμε μερικές πρακτικές εισηγήσεις στους δασκάλους για να ενοποιήσουν με επιτυχία και να εφαρμόσουν τα στυλ μάθησης και την πολλαπλή νοημοσύνη στην τάξη. Η θεωρία για τα στυλ μάθησης Η θεωρία για τα στυλ μάθησης άρχισε με τον Carl Jung το 1927, ο οποίος επισήμανε σημαντικές διαφορές στον τρόπο που οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται (η αίσθηση έναντι της διαίσθησης), στον τρόπο που παίρνουν αποφάσεις (η λογική σκέψη έναντι των συναισθημάτων) και στο πώς ενεργούν ή αντιδρούν κατά την αλληλεπίδρασή τους (η εξωστρέφεια έναντι της εσωστρέφειας). Οι Isabel Myers and Katherine Briggs, το 1977, εφάρμοσαν τη δουλειά του Jung και επηρέασαν μια γενιά από ερευνητές στην προσπάθειά τους να κατανοήσουν συγκεκριμένες διαφορές στην ανθρώπινη μάθηση. Με την ίδια περιοχή ασχολήθηκαν οι Anthony Gregorc (1985), Kathleen Butler (1984), Bernice McCarthy (1982) και Harvey 20

Silver and J. Robert Hanson (1995). Αν και οι θεωρητικοί ερμηνεύουν την προσωπικότητα με διαφορετικούς τρόπους, υπάρχουν δυο κοινές τάσεις: Επικέντρωση στη διαδικασία: τα μοντέλα των στυλ μάθησης τείνουν να ενδιαφέρονται για τη διαδικασία της μάθησης, για το πώς, δηλαδή, το άτομο αφομοιώνει πληροφορίες, σκέφτεται γι αυτές και αξιολογεί τα αποτελέσματα. Έμφαση στην ατομικότητα: γενικά οι θεωρητικοί των στυλ μάθησης πιστεύουν ότι η μάθηση είναι ένα προσωπικό αποτέλεσμα, μια ατομική δράση σκέψης και συναισθήματος. Οι περισσότεροι θεωρητικοί δίνουν έμφαση σε τέσσερα στυλ. Περιγράφουμε και εμείς τέσσερα μόνο στυλ: Το άτομο με γνωστικό/σχολαστικό στυλ μάθησης αφομοιώνει σταδιακά πληροφορίες υπαρκτές/ σταθερές, διαδοχικές/ διαδικαστικές, και συναρμολογεί τη γνώση με κριτήριο τη σαφήνεια και πρακτικότητά της. Το άτομο με στυλ μάθησης κατανόησης εστιάζεται περισσότερο στις ιδέες και αφαιρέσεις. Μαθαίνει μέσω μιας διαδικασίας ερωτήσεων, αιτιών και ελέγχου. Αξιολογεί τη μάθηση με λογικά κριτήρια/ βαθμούς και χρησιμοποιεί την απόδειξη. Το άτομο που εκφράζει ατομικότητα ψάχνει για αναπαραστάσεις της μάθησης, χρησιμοποιεί ευαισθησίες και συναισθήματα για να προχωρήσει σε νέες ιδέες. Συναρμολογεί τη διαδικασία μάθησης σύμφωνα με τη δική του πρωτοτυπία και ικανότητα για να ξαφνιάσει ή να απολαύσει. Το άτομο με διαπροσωπικό στυλ μάθησης, όπως και το σχολαστικό άτομο, επικεντρώνεται σε σταθερές, χειροπιαστές πληροφορίες. Προτιμά τη μάθηση μαζί με άλλους και συναρμολογεί τη μάθηση με βάση τον εαυτό του σε σχέση με τους άλλους. Το στυλ μάθησης δεν σταθεροποιείται κατά τη διάρκεια της ζωής, αλλά εξελίσσεται με την ηλικία και τις νέες μαθήσεις. Η άποψή μας είναι ότι η ποσοστιαία ταξινόμηση των ανθρώπων, που υπερτερούν σε κάποιο από τα στυλ είναι: γνωστικό/ ακαδημαϊκό στυλ 35%, στυλ κατανόησης 18%, στυλ ατομικής μάθησης 12% και διαπροσωπικό στυλ 35% (Silver and Strong 1997). Πολλοί υποστηρικτές των στυλ μάθησης συμφωνούν ότι όλα τα άτομα αναπτύσσουν και εφαρμόζουν ένα μίγμα από στυλ στην πορεία της ζωής και μάθησής τους. Τα περισσότερα στυλ αλλάζουν και προσαρμόζονται προς διάφορα περιεχόμενα σε διαφορετικό βαθμό. Οι εκπαιδευτικοί οφείλουν να βοηθήσουν τους μαθητές να ανακαλύψουν το ειδικό τους στυλ, καθώς και την ισορροπία των στυλ που τους διακρίνουν. 21

Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα των μοντέλων που βασίζονται στα στυλ μάθησης Πλεονεκτήματα: Τείνουν να εστιάζονται στη ατομικά διαφορετική διαδικασία πληροφόρησης μέσω πολλών περιεχομένων. Αναγνωρίζουν το ρόλο των γνωστικών και συναισθηματικών διαδικασιών στη μάθηση και επομένως, εμπλουτίζουν τη βαθιά μας γνώση σε ζητήματα σχετικά με τα κίνητρα. Δίνουν έμφαση στην κριτική σκέψη ως κρίσιμο συστατικό της μάθησης και με αυτόν τον τρόπο αποφεύγουν πεποιθήσεις για σημαντική και ασήμαντη μάθηση. Μειονεκτήματα: Δεν διευκρινίζουν πώς αλλάζουν τα στυλ ανάλογα με το περιεχόμενο και τις επιστήμες. Τα μοντέλα που προτείνουν, πολλές φορές δεν ανταποκρίνονται στα περιβάλλοντα μάθησης. Προερχόμενα από μια παράδοση που θεωρούσε τα στυλ ως σχετικά μόνιμα, πολλά από αυτά τα μοντέλα υποστηρίζουν μεταβαλλόμενα, αλλά καθοδηγημένα περιβάλλοντα μάθησης για να εναρμονίσουν ή να προκαλέσουν ένα στυλ στους μαθητές. Τα μοντέλα των στυλ μάθησης δεν έχουν απαντήσει στο ερώτημα πώς το περιβάλλον και οι προθέσεις επηρεάζουν τη μάθηση. Η θεωρία της πολλαπλής νοημοσύνης Δεκατέσσερα χρόνια μετά την έκδοση του βιβλίου Frames of Mind του Gardner (1983), η σαφήνεια και το εύρος της θεωρίας συνεχίζει να εντυπωσιάζει την εκπαιδευτική κοινότητα και τις προσεγγίσεις της. Αρχικά, ο Gardner περιέγραψε επτά είδη νοημοσύνης και ακολούθως, το 1997, πρόσθεσε τη φυσιοκρατική. Τη διάκριση μεταξύ των ειδών υποστήριξαν μελέτες σχετικές με την ανάπτυξη του παιδιού, εμπειρίες από τραυματισμούς του εγκεφάλου, διάφορες απόψεις για τη γνώση ιστορικά - σε διαφορετικούς μάλιστα πολιτισμούς, καθώς και η γενίκευση και μεταφορά ψυχολογικών απόψεων. Έτσι, η θεωρία στηρίζεται σε μια πλούσια βάση ερευνών (ψυχολογικών, ανθρωπολογικών, καθώς και ιστορίας του πολιτισμού). Αυτό το ευρύ θεωρητικό υπόβαθρο δεν υπάρχει στα περισσότερα μοντέλα των στυλ μάθησης. Επίσης, η πολλαπλή νοημοσύνη του Gardner δεν είναι απλή θεωρητική άποψη, αλλά αναγνωρίζεται στις εμπειρίες της ζωής. Όλοι μας, για παράδειγμα, αντιλαμβανόμαστε διαισθητικά τη διαφορά μεταξύ μουσικής και γλωσσικής ή χωρικής και μαθηματικής νοημοσύνης. Όλοι μας βλέπουμε διάφορα επίπεδα ταλέντων σε διάφορα περιεχόμενα μάθησης. Σε όλες τις περιπτώσεις δεν υπάρχει άτομο καθολικά έξυπνο. Στον καθένα είτε υπάρχουν είτε όχι συγκεκριμένες 22

μορφές γνώσης. Ο Gardner πήρε αυτή τη διαισθητική μας γνώση και μας την παρουσίασε με ένα σαφή, πειστικό και προσιτό τρόπο. Υπάρχουν ακόμη δύο κενά στη θεωρία για την πολλαπλή νοημοσύνη, τα οποία την εμποδίζουν να εφαρμοστεί στη μάθηση. Πρώτον, η θεωρία αναπτύχθηκε με βάση τη γνωστική επιστήμη, η οποία δεν προβληματίστηκε γιατί να έχουμε τη γνωστική μορφή επιστήμης και όχι τη συναισθηματική. Η θεωρία των στυλ μάθησης έχει βαθιές ρίζες στην ψυχανάλυση και ως εκ τούτου δίνει προτεραιότητα στις ψυχολογικές προσεγγίσεις και στην ατομική προσωπικότητα για να κατανοήσουμε τις διαφορές στη μάθηση. Δεύτερον, η θεωρία για την πολλαπλή νοημοσύνη εστιάζεται εκεί όπου δεν εστιάζονται τα στυλ μάθησης: στο περιεχόμενο της διαδικασίας μάθησης, που σημαίνει ότι αδιαφορεί για την ατομική διαδικασία της μάθησης. Αυτό γίνεται πιο ξεκάθαρο, αν δεχτούμε διαβαθμίσεις σε μια συγκεκριμένη νοημοσύνη. Είναι άραγε παραγωγοί, μαέστροι, συνθέτες και κριτικοί μουσικής όλοι όσοι χρησιμοποιούν τη μουσική νοημοσύνη; Ποια είναι η διαφορά της γλωσσικής νοημοσύνης μεταξύ του δεξιοτέχνη στον ελεύθερο στίχο Williams Carlos και του γίγαντα κριτικού του πνεύματος Harold Bloom; Σε τι μοιάζει η νοημοσύνη του σώματος των χορευτών Martha Grahan and Gene Kelly ή του ποδοσφαιριστή Emmitt Smith και του πρωταθλητή στο γκολφ Tiger Woods; Πώς μπορούμε να εξηγήσουμε τη διαφορά στη νοημοσύνη χώρου μεταξύ Picasso και Monet, οι οποίοι και οι δυο είναι αριστοτέχνες στη μοντέρνα τέχνη; Βέβαια, πολλοί από μας θα συμφωνούν ότι διαφορετικοί τύποι νοημοσύνης υπάρχουν στη δουλειά του καθενός από τους παραπάνω. Ίσως μια μέρα η εργασία του Gardner για οδοντωτό προφίλ συνδυασμένων τύπων νοημοσύνης ή η επιμονή του για τη σημασία του περιεχομένου να οδηγήσει σε μια νέα θεώρηση της νοημοσύνης. Μέχρι τώρα όμως η εργασία του Gardner δεν εξασφαλίζει ικανοποιητικές κατευθυντήριες οδηγίες σχετικά με αυτή τη διάκριση. Ήδη πολλοί από μας έχουμε έναν τρόπο να εξηγήσουμε τις ατομικές διαφορές μεταξύ του Monet και του Picasso ή μεταξύ διαφορετικών μαθητών στην τάξη μας. Λέμε ότι τα άτομα έχουν ξεχωριστά στυλ. Σίγουρα, όπως λέει και o Gardner, ριζικές ιστορικές και περιεχομένων διαφορές υπάρχουν πάρα πολλές κατά την εξήγηση της διάκρισης, για παράδειγμα μεταξύ του Monet και του Picasso. Πώς μπορούν όμως οι δάσκαλοι να ανταποκριθούν σ αυτές τις διαφορές; Όπως γνωρίζουν και όλοι οι εκπαιδευτικοί, πρέπει να ασχοληθούμε τελικά με τις διαφορές σε ατομικό επίπεδο. Φαίνεται πως η έμφαση των στυλ μάθησης στη διαδικασία μάθησης και η προσανατολισμένη στο περιεχόμενο πολλαπλή νοημοσύνη του Gardner αλληλοσυμπληρώνονται. Χωρίς τη θεωρία για την πολλαπλή νοημοσύνη, τα στυλ είναι αποσπασματικά και γενικά υποτιμούν το περιεχόμενο. Χωρίς τα στυλ μάθησης, η θεωρία για την πολλαπλή νοημοσύνη εμφανίζεται ανίκανη να περιγράψει τη διαφορετική διαδικασία της σκέψης και των συναισθημάτων. Κάθε θεωρία ανταποκρίνεται στις ελλείψεις της άλλης. Μαζί διαμορφώνουν μια ολοκληρωμένη εικόνα της νόησης και της διαφοράς. 23

Ενοποίηση των στυλ μάθησης και της πολλαπλής νοημοσύνης Για να αναπτύξουμε αυτή τη θεωρία της γνώσης, ακολουθούμε τρία βήματα: Προσπαθούμε να περιγράψουμε για κάθε νοημοσύνη του Gardner μια σειρά από διαδικασίες μάθησης ή δυνατότητες, μια για κάθε στυλ μάθησης. Μετά συντάσσουμε έναν κατάλογο επαγγελμάτων, τα οποία οι άνθρωποι θα διαλέξουν, δίνοντας συγκεκριμένα προφίλ νοημοσύνης και στυλ μάθησης. Εργαζόμενοι με αυτόν τον τρόπο καταστρώνουμε ένα μοντέλο, το οποίο συνδέει τα επικεντρωμένα στη διαδικασία στυλ μάθησης και την καθοδηγούμενη από την παραγωγή θεωρία της πολλαπλής νοημοσύνης. Έτσι παρουσιάζουμε πληροφορίες για τη νοημοσύνη, τα στυλ μάθησης και τα πιθανά επαγγέλματα για τον κάθε μαθητή. Στον πίνακα 1 παρουσιάζουμε πώς συνθέσαμε τις δυνατότητες και τα δείγματα επαγγελμάτων με τα στυλ μάθησης. Τέλος, επιλέγουμε από αυτά που μπορεί να δημιουργήσει κάποιος μαθητής στον οποίο υπερέχει η κάθε νοημοσύνη και το κάθε στυλ μάθησης. Σε μια τάξη μπορεί να αναρτώνται τέτοιοι πίνακες, όπως ο πίνακας 2, όπου αναλύουμε ένα παράδειγμα για τη γλωσσική μόνο νοημοσύνη. ΠΙΝΑΚΑΣ 2 Προτεραιότητες παραγωγών (στόχων) της γλωσσικής νοημοσύνης και των τεσσάρων στυλ μάθησης Ακαδημαϊκό Διαπροσωπικό Κατανόησης Ατομικό Να γράψει ένα άρθρο Να ταξινομήσει περιοδικά Να αναπτύξει ένα σχέδιο Να αναπτύξει δελτίο ειδήσεων Να περιγράψει μια σύνθετη διαδικασία ή αντικείμενο Να γράψει ένα γράμμα Να καταγράψει μια πειστική διαφήμιση Να διεξαγάγει μια συνέντευξη Να συμβουλεύσει κάποιο φαντασιόπληκτο ή ένα φίλο Να επιχειρηματολογήσει πειστικά Να πάρει και να υπερασπίσει μια απόφαση Να υποστηρίξει μια θεωρία Να ερμηνεύσει ένα κείμενο Να εξηγήσει μια τεχνική κατασκευή Να γράψει ένα ρόλο Να γράψει οδηγίες Να συνθέσει μια ιστορία Να αναπτύξει μια διαφημιστική εκστρατεία Επιλεκτική χρήση του ενοποιημένου καταλόγου πολλαπλής νοημοσύνης Μερικά χρόνια πριν, ο Grant Wiggins τόνισε ότι δεν μπορούμε να διδάξουμε τα πάντα. Ακόμη, είναι ολοφάνερο, ότι δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε κάθε διδακτική μέθοδο ή μορφή αξιολόγησης. Παρουσιάζουμε εδώ κάποιους τρόπους για να αξιοποιήσεις, ως δάσκαλος, τον κατάλογο της ενοποιημένης νοημοσύνης - 24

ιδιαίτερα για διαμόρφωση εκτιμήσεων - χωρίς να ισχυριζόμαστε ότι πρέπει να προσπαθήσεις να τους εφαρμόσεις μονομιάς. Κυκλική χρήση του καταλόγου. Κράτα έναν κατάλογο των στυλ μάθησης και ειδών νοημοσύνης που συνήθως χρησιμοποιείς και που αποφεύγεις. Όταν μια μορφή εκτίμησης δεν λειτουργεί, δώσε στους μαθητές μια άλλη ευκαιρία από ένα άλλο μέρος του καταλόγου. Επικέντρωση σε έναν τύπο νοημοσύνης κάθε φορά. Δώσε στους μαθητές σου μια ευκαιρία σε ένα από τα τέσσερα στυλ ή παρότρυνέ τους να κάνουν δυο εκτιμήσεις: μια από ένα στυλ που προτιμούν και μια από ένα στυλ που σε ομαλές συνθήκες θα απέφευγαν. Οικοδόμηση της γνώσης με βάση το ενδιαφέρον των μαθητών. Όταν οι μαθητές διεξάγουν έρευνα, ατομικά ή συνεργατικά, δείξε τους τον κατάλογο και άφησέ τους να επιλέξουν την παραγωγή (στόχο) ή την προσέγγιση που τους ελκύει. Θα επιλέξουν την καλύτερη παραγωγή τους για να ανταλλάξουν τις γνώσεις τους σχετικά με το θέμα ή το κείμενο. Με αυτόν τον τρόπο οι μαθητές δεν θα ανακαλύψουν μόνο τη σημασία της ποιότητας, αλλά και τα ενδιαφέροντά τους, το στυλ μάθησης και τα είδη νοημοσύνης. Κατά τη διαδικασία της αξιολόγησης οι δάσκαλοι θα επινοήσουν τα δικά τους επίπεδα και προσδοκίες. Θα μπορούσαμε όμως να κρίνουμε αυτό το μοντέλο ενοποίησης με βάση δύο κύρια σημεία: Μας βοηθά να αναπτύξουμε τις δυνατότητες κάθε μαθητή, έτσι που να είναι ικανός να μάθει τι πιστεύουμε εμείς για το τι χρειάζεται να γνωρίζουν όλοι οι μαθητές. Βοηθά κάθε μαθητή να ανακαλύψει και να αναπτύξει τις ιδιαίτερες δυνατότητες και ενδιαφέροντά του. Συμπερασματικά, η πολλαπλή νοημοσύνη και τα στυλ μάθησης μπορούν να λειτουργήσουν μαζί για να διαμορφώσουν ένα ενοποιημένο μοντέλο της νοημοσύνης και της διαδικασίας μάθησης. Ένα μοντέλο, το οποίο σέβεται και εξυμνεί τη διαφορά και επίσης εξασφαλίζει στους εκπαιδευτικούς ένα εργαλείο για να πετύχουν υψηλά επίπεδα. 25

ΠΙΝΑΚΑΣ 1 Ενοποίηση της Θεωρίας για την Πολλαπλή Νοημοσύνη και της Θεωρίας για τα Στυλ Μάθησης ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ Γλωσσική Λογική/ Μαθηματική Χώρου Σώματος/ κιναισθητική Μουσική Διαπροσωπική Ενδοπροσωπική ΣΤΥΛ ΜΑΘΗΣΗΣ Ακαδημαϊκό Διαπροσωπικό Κατανόηση Ατομικό Δυνατότητα να χρησιμοποιεί τη γλώσσα και Δυνατότητα να χρησιμοποιεί τη γλώσσα για να Δυνατότητα να χρησιμοποιεί τη γλώσσα για Δυνατότητα να χρησιμοποιεί μεταφορικά και εκφραστικά τη να περιγράφει γεγονότα και συνεχείς καλλιεργεί εμπιστοσύνη και σχέσεις να αναπτύσσει λογικά επιχειρήματα και να γλώσσα δραστηριότητες χρησιμοποιεί τη ρητορική πωλητής, σύμβουλος, κληρικός, θεραπευτής θεατρικός συγγραφέας δημοσιογράφος, συγγραφέας, διαχειριστής δικηγόρος, καθηγητής, ρήτορας, φιλόσοφος ποιητής, συγγραφέας διαφημίσεων, συγγραφέας νουβελών συμβολαιογράφος Δυνατότητα να χρησιμοποιεί αριθμούς για να υπολογίζει, να περιγράφει και να τεκμηριώνει ταμίας, λογιστής, στατιστικολόγος Δυνατότητα να κατανοεί και αναπαριστά το χώρο και τις προοπτικές του με ακρίβεια καλλιτέχνης, ζωγράφος, φωτογράφος Δυνατότητα να χρησιμοποιεί το σώμα του και τα εργαλεία για αποτελεσματική δράση ή για να κατασκευάσει ή για να επισκευάσει μηχανικός, γυμναστής, εργολάβος, γραφίστας, κατασκευαστής εργαλείων, βαφέας Δυνατότητα να κατανοεί και αναπτύσσει μουσικές τεχνικές τεχνίτης, δάσκαλος μουσικής, κατασκευαστής μουσικών οργάνων Δυνατότητα να οργανώνει και επικοινωνεί με σαφήνεια για το ποιες ανάγκες απαιτούνται διευθυντής, διοικητής, πολιτικός Δυνατότητα να αποτιμά τις δυνατότητες, αδυναμίες, ταλέντα και ενδιαφέροντα και να τα χρησιμοποιεί για να βάζει στόχους σχεδιαστής, ιδιοκτήτης μικρής επιχείρησης Δυνατότητα να εφαρμόζει τα μαθηματικά στην προσωπική και καθημερινή ζωή έμπορας, νοικοκυρά Δυνατότητα να διαχειρίζεται το χρώμα, τις γραμμές, τη μορφή, τις φόρμες και τα διαστήματα για να ικανοποιηθούν οι ανάγκες των άλλων σχεδιαστής εσωτερικού χώρου, μπογιατζής, σχεδιαστής ρούχων, ράφτης, εργολάβος οικοδομών Δυνατότητα να χρησιμοποιεί αρμονικά το σώμα για να παρηγορεί και να πείθει τους άλλους προπονητής, σύμβουλος, πωλητής, γυμναστής Δυνατότητα να ανταποκρίνεται συναισθηματικά στη μουσική και στη συνεργατική δουλειά για να ικανοποιήσει τις ανάγκες των άλλων με τη μουσική μέλος ομάδας χορού, μέλος μουσικού συγκροτήματος, μέλος ορχήστρας ή μαέστρος, σύμβουλος μουσικών θεμάτων Δυνατότητα να χρησιμοποιεί την ενσυναίσθηση για να βοηθά τους άλλους και να λύνει προβλήματα κοινωνικός λειτουργός, γιατρός, νοσοκόμος, θεραπευτής, δάσκαλος Δυνατότητα να χρησιμοποιεί την κατανόηση του εαυτού κάποιου για να προσφέρει σε άλλους σύμβουλος, κοινωνικός λειτουργός Δυνατότητα να χρησιμοποιεί τις μαθηματικές σκέψεις για να κάνει υποθέσεις, ελέγχους και να εφαρμόζει τα μαθηματικά καθώς και δεδομένα για να επιχειρηματολογεί επιστήμονας λογικής, προγραμματιστής υπολογιστών, τεχνικός επιστήμονας, ποσοτικός αναλυτής Δυνατότητα να ερμηνεύει και να αναπαριστά οπτικές και χώρου ιδέες αρχιτέκτονας, εικονογράφος, προγραμματιστής ηλεκτρονικών γραφημάτων, κριτικός τέχνης Δυνατότητα να σχεδιάζει στρατηγικές και κρίσεις για δράση του σώματος εκπαιδευτικός ψυχολόγος, αναλυτής αθλητικών, επαγγελματίας αθλητής, κριτικός χορού Δυνατότητα να ερμηνεύει μουσικές μορφές και ιδέες κριτικός μουσικής, συλλέκτης μουσικής, φανατικός οπαδός της μουσικής Δυνατότητα να διακρίνει και να εξηγεί διάφορα προσωπικά μπλεξίματα κοινωνιολόγος, ψυχολόγος, ψυχοθεραπευτής, καθηγητής κοινωνιολογίας ή ψυχολογίας Δυνατότητα να διαμορφώνει και αναπτύσσει απόψεις και θεωρίες βασισμένες στην εξέταση του εαυτού κάποιου ψυχολόγος Δυνατότητα να ευαισθητοποιείται στα σχέδια και πατρόν, στη συμμετρία, στη λογική, στην καλαισθησία των μαθηματικών και να λύνει προβλήματα σχετικά με μοντέλα και σχέδια συνθέτης, μηχανικός, εφευρέτης, σχεδιαστής, ποιοτικός αναλυτής Δυνατότητα να μεταφέρει οπτικές ή χώρου ιδέες με επινοητικό και εκφραστικό τρόπο καλλιτέχνης, εφευρέτης, κατασκευαστής μοντέλων, κινηματογραφιστής Δυνατότητα να εκτιμά την αισθητική του σώματος και να την χρησιμοποιεί για να δημιουργήσει νέες μορφές και παραστάσεις γλύπτης, χορογράφος, ηθοποιός, χορευτής, μίμος, καραγκιοζοπαίχτης Δυνατότητα να δημιουργεί ευφάνταστες και εκφραστικές παρουσιάσεις και συνθέσεις συνθέτης, μαέστρος, οργανωτής μικρών ομάδων Δυνατότητα να επηρεάζει και να ενθαρρύνει άλλους στο να εργάζονται για κοινό σκοπό σύμβουλος, χαρισματικός ηγέτης, πολιτικός, ιεροκήρυκας Δυνατότητα να αντιδρά στα βαθύτερα αισθήματα, διαίσθηση και ιδιοσυγκρασία και τις χρησιμοποιεί για να δημιουργήσει ή εκφράσει προσωπική άποψη καλλιτέχνης, θρησκευτικός αρχηγός, συγγραφέας