NORMAN DAVIES. Ι σ τ ο ρ ί α Ε Κ Ο Σ Ε Ι Σ Ν Ε Φ Ε Λ Η Α Θ Η Ν Α 2 0 0 9

NORMAN DAVIES Ι σ τ ο ρ ί α Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ Ε Κ Ο Σ Ε Ι Σ Ν Ε Φ Ε Λ Η Α Θ Η Ν Α 2 0 0 9

Ν Ε Φ Ε Λ Η / Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α ιεύθυνση σειράς: Αντώνης Λιάκος - Έφη Γαζή Τίτλος πρωτοτύπου: Europe: A History Copyright Norman Davies, 1997 Μετάφραση: Πελαγία Μαρκέτου και Ιουλία Πεντάζου Επιµέλεια - διορθώσεις: Χρήστος Γκαβάγιας, Πέλλα ικονηµάκη, Μαρία Καΐρη, Αθηνά Συριάτου Σχεδιασµός εξωφύλλου: ηµήτρης Στεβής Σχεδιασµός βιβλίου και τυπογραφική επιµέλεια: Περικλής ουβίτσας Επεξεργασία χαρτών και διαγραµµάτων: ηµήτρης Στεβής Εκτύπωση βιβλίου: Άγγελος Ελεύθερος Εκτύπωση εξωφύλλου: Άρτυπος ΕΠΕ Βιβλιοδεσία: Γιάννης Μπουντάς και Χρήστος Βασιλειάδης Α Τόµος: ISBN: 978-960-211-896-2 Β Τόµος: ISBN: 978-960-211-897-9 Αρ. έκδοσης: 1344 Για την ελληνική γλώσσα: 2009 Εκδόσεις ΝΕΦΕΛΗ Ασκληπιού 6, Αθήνα 106 80 τηλ.: 210 3639962 fax: 210 3623093 e-mail: info@nnet.gr www.nnet.gr

ε ι σ α γ ω γ ή Η ιστορία σήµερα Η έκταση της ιστορίας κατά τη διαδικασία της συγγραφής µπορεί να ποικίλλει σε µεγάλο βαθµό. Είναι δυνατόν κάποιος να χρειαστεί µία µόνο σελίδα για να γράψει την ιστορία του σύµπαντος και κάποιος άλλος σαράντα τόµους για να αφηγηθεί τον κύκλο της ζωής ενός εντόµου. Ένας σηµαντικός και διακεκριµένος ιστορικός, ο οποίος ειδικευόταν στη διπλωµατική ιστορία της δεκαετίας του 1930, έγραψε κάποτε ένα βιβλίο για την κρίση του Μονάχου και τις συνέπειές της (1938-1939), ένα άλλο για την Τελευταία εβδοµάδα της ειρήνης και ένα ακό- µα µε τον τίτλο 31 Αυγούστου 1939. 1 Οι συνάδελφοί του µάταια περίµεναν ως επιστέγασµα έναν τόµο µε τον υποθετικό τίτλο Ένα λεπτό πριν από τα µεσάνυχτα. Πρόκειται για ένα παράδειγµα του σύγχρονου πειθαναγκασµού να γνωρίζουµε ολοένα και περισσότερα για ολοένα και µικρότερης εµβέλειας γεγονότα. Με αντίστοιχο τρόπο µπορεί να ποικίλλει και η έκταση µιας ιστορίας της Ευρώπης. Ο σχεδιασµός της γαλλικής σειράς Η εξέλιξη της ανθρωπότητας, το περιεχόµενο της οποίας ήταν κατά ενενήντα τοις εκατό ευρωπαϊκό, πραγµατοποιήθηκε µετά τον Α Παγκόσµιο Πόλεµο και περιλάµβανε εκατόν δέκα κύριους τόµους, και κάµποσους συµπληρωµατικούς. 2 Το παρόν έργο, αντιθέτως, δεσµεύθηκε να συµπεριλάβει το ίδιο υλικό, και περισσότερο, σε µια όσο το δυνατόν περιορισµένης έκτασης έκδοση. Ωστόσο, κανένας ιστορικός δεν µπορεί να συναγωνιστεί έναν ποιητή ως προς την οικονοµία της σκέψης: Αν η Ευρώπη είναι µια νύµφη, Τότε η Νάπολη είναι τα γαλάζια της µάτια Και η Βαρσοβία η καρδιά της. Σεβαστούπολη και Αζόφ, Πετρούπολη, Μιτάου, Οδησσός: 1. Henryk Batowski, Kryzys dyplomatyczny w Europie, 1938-1939, Βαρσοβία 1962. Ostatni tydzień pokoju i pierwsze tygodnie wojny, Poznań 2 1969. Europa zmierza ku przepaści, Poznań 1989. Βλ. επίσης το έργο του Niedoszla, «Biala Księga» z roku 1940: rozprawa zródloznawcza, Κρακοβία 1993 και «17 September 1939: Before and After», East European Quarterly, 27/7 (1993), σ. 523-534. 2. Henri Berr (επιµ.), L Évolution de l humanité. Bibliothèque de Synthèse Historique, Παρίσι. Το έργο του J. Vendryes, Le Langage: introduction linguistique, εκδόθηκε το 1921, και αυτό του H. Verin, La Gloire des ingénieurs, το 1993.

20 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ 3. Juliusz Słowacki, Journey to the East, 1836. [Η ελληνική απόδοση έγινε από την αγγλική µετάφραση που παραθέτει ο συγγραφέας.] 4. J.B. Bury, H.M. Gwatlin κ.ά. (επιµ.), The Cambridge Medieval History, 8 τόµ., Καίµπριτζ 1936-1939. 5. T. Schieder (επιµ.), Handbuch der europäischen Geschichte, 7 τόµ., Στουτγκάρδη1968-1979. 6. Arthur Hassall (επιµ.), Periods of European History, 9 τόµ., Λονδίνο 1897-1936. 7. J.H. Plumb (επιµ.), The Fontana History of Europe (400-1945), 15 τόµ., Λονδίνο 1963- Geoffrey Barraclough (επιµ.), The Library of European Civilisation, Λονδίνο 1965- Denys Hay (επιµ.), A General History of Europe, from the Decline of the Ancient World to 1945, 11 τόµ., Λονδίνο 1968-. 8. John Bowle, A History of Europe: A Cultural and Political Survey, Λονδίνο 1979, σ. 589. 9. Anthony Seldon, Contemporary History: Practice and Method, Οξφόρδη 1988. 10. Walter Raleigh, Historie of the World, στο Works, Λονδίνο 1829. Ο Raleigh µε αρκετή σύνεση περιορίζει την ιστορία του στους αρχαίους Έλληνες και στους Ρωµαίους. Ιδού τα αγκάθια που πληγώνουν τα πόδια της. Το Παρίσι είναι η κεφαλή Το Λονδίνο ο κολλαριστός γιακάς Και η Ρώµη οι φτερούγες στους ώµους της. 3 Για κάποιο λόγο, ενώ οι ιστορικές µονογραφίες έχουν περιορίσει ακόµα περισσότερο το εύρος των στόχων τους, τα γενικά έργα καθιερώθηκε να περιλαµβάνουν ένα συµβατό εύρος αρκετών εκατοντάδων σελίδων για κάθε αιώνα. Η Μεσαιωνική ιστορία του Καίµπριτζ (1936-1939), για παράδειγµα, καλύπτει την περίοδο από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο µέχρι τον Τόµας Μόρ σε οκτώ τόµους. 4 Το γερµανικό Εγχειρίδιο της ευρωπαϊκής ιστορίας (1968-1979) καλύπτει δώδεκα αιώνες, από τον Καρλοµάγνο µέχρι τους Έλληνες συνταγµατάρχες, σε επτά ισοµεγέθεις τό- µους. 5 Επιπλέον, αποτελεί συνήθη πρακτική η λεπτοµερέστερη αναφορά στη νεότερη και στη σύγχρονη ιστορία σε σχέση µε την αρχαιότητα και τον Μεσαίωνα. Στην πρωτοποριακή οκτάτοµη έκδοση του Ρίβινγκτον Περίοδοι της ευρωπαϊκής ιστορίας, το αναγνωστικό κοινό βλέπει να αυξάνεται εντυπωσιακά ο αριθµός των σελίδων καθώς προχωράµε από το απώτατο παρελθόν στο πιο πρόσφατο το έργο του Τσαρλς Όµαν Σκοτεινοί χρόνοι, 476-918 (Dark Ages, 476-918, 1919) επί συνόλου κάλυψης τετρακοσίων σαράντα δύο ετών αφιερώνει κατά µέσον όρο µία σελίδα για κάθε 1,16 χρόνια, το έργο του Α.Η. Τζόνσον Η Ευρώπη κατά τον δέκατο έκτο αιώνα (Europe in the Sixteenth Century, 1897) επί συνόλου εκατόν τεσσάρων ετών αφιερώνει κατά µέσον όρο 4,57 σελίδες για κάθε έτος και, αντίστοιχα, το έργο του Ο. Άλισον Φίλιπς Νεότερη Ευρώπη, 1815-99 (Modern Europe, 1815-99, 1905) επί συνόλου ογδόντα τεσσάρων ετών αφιερώνει 6,59 σελίδες για κάθε έτος. 6 Το ίδιο µοντέλο ακολουθούν και ακόµα πιο πρόσφατες συλλογές. 7 Οι περισσότεροι αναγνώστες ενδιαφέρονται κυρίως για την ιστορία της εποχής τους. εν είναι, όµως, πρόθυµοι όλοι οι ιστορικοί να τους ικανοποιήσουν. Σύµφωνα µε µια άποψη υποστηρίζεται ότι «οι τρέχουσες υποθέσεις δεν µπορούν να γίνουν ιστορία παρά µόνο αφού παρέλθουν πενήντα τουλάχιστον χρόνια» µόνο όταν «οι ερευνητές αποκτήσουν πρόσβαση στις πηγές και η στερνή γνώση φωτίσει την ανθρώπινη διάνοια». 8 Πρόκειται για µια άποψη σεβαστή. Σηµαίνει, ωστόσο, ότι κάθε γενική µελέτη πρέπει να διακόπτεται απότοµα στο σηµείο ακριβώς που γίνεται πιο ενδιαφέρουσα. Η σύγχρονη ιστορία είναι ευάλωτη σε κάθε µορφής πολιτική πίεση. Και όµως, κανείς εγγράµµατος ενήλικος δεν µπορεί να ευελπιστεί ότι θα ενεργεί αποτελεσµατικά χωρίς κάποιες γνώσεις που αφορούν στην προέλευση των σύγχρονων προβληµάτων. 9 Πριν από τετρακόσια χρόνια ο σερ Γουώλτερ Ράλεη, ενώ συνέγραφε υπό το βάρος της θανατικής καταδίκης, κατανόησε στην εντέλεια τους κινδύνους ενός παρόµοιου εγχειρήµατος: «Όποιος επιχειρεί να γράψει σύγχρονη ιστορία ακολουθώντας κατά πόδας την αλήθεια, αποτύχει οικτρά. 10 Με δεδοµένες αυτές τις δυσκολίες, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι οι θεµατικές των έργων που γράφονται µε θέµα την «Ευρώπη» ή τον «ευρωπαϊκό πολιτισµό» ποικίλλουν σε µεγάλο βαθµό. εν έχουν γίνει παρά µόνο λίγες επιτυχηµένες απόπειρες να καλυφθεί σε όλο της το εύρος η ευρωπαϊκή ιστορία, χωρίς προσφυγή σε πολλούς τόµους και σε πολλούς συγγραφείς. Μεταξύ των

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 21 ελάχιστων εξαιρέσεων συγκαταλέγονται τα έργα των: Η.Α.Λ. Φίσερ, Μια ιστορία της Ευρώπης (1936), 11 και Ευγένιου Βέµπερ Μια νεότερη ιστορία της Ευρώπης (1971). 12 Και τα δύο αυτά έργα αποτελούν εκτενείς πραγµατείες περί της αµφιλεγόµενης έννοιας του «δυτικού πολιτισµού» (βλ. παρακάτω). Πιθανώς, οι πιο επιτυχηµένες από τις µεγάλης έκτασης µελέτες είναι εκείνες που εστιάζουν σε ένα µόνο ζήτηµα, όπως είναι το έργο του Κένεθ Κλαρκ Πολιτισµός, 13 όπου διερευνάται το παρελθόν της Ευρώπης υπό το πρίσµα της τέχνης και της ζωγραφικής, ή εκείνο του Τζέικοµπ Μπρονόφσκι Η άνοδος του ανθρώπου (1973), 14 όπου προσεγγίζεται το ίδιο ζήτηµα µέσω της ιστορίας της επιστήµης και της τεχνολογίας. Και τα δύο έργα προήλθαν από φιλόδοξες τηλεοπτικές παραγωγές. Άλλη, πιο πρόσφατη, µελέτη προσεγγίζει το θέµα µέσω µιας υλιστικής οπτικής, που στηρίζεται στη γεωλογία και στους οικονοµικούς πόρους. 15 Η αξία των πολύτοµων ιστορικών έργων είναι αδιαµφισβήτητη. Ωστόσο, πρόκειται για έργα καταδικασµένα να χρησιµεύσουν απλώς και µόνο ως παραποµπές ή ως συµβουλευτικά εργαλεία όχι να διαβαστούν. Ούτε οι φοιτητές της ιστορίας ούτε το ευρύ αναγνωστικό κοινό µπορούν να εντρυφήσουν σε δέκα, είκοσι ή εκατόν δέκα τόµους γενικής ευρωπαϊκής ιστορίας, προτού στραφούν προς τα ζητήµατα που τους ενδιαφέρουν περισσότερο µε δυσµενείς συνέπειες. Το συνολικό πλαίσιο µιας τέτοιας σύνθεσης θέτει παραµέτρους και προϋποθέσεις, οι οποίες εµφανίζονται επανειληµµένα και χωρίς κριτική σε επιµέρους τµήµατα ειδικών µελετών. Τα τελευταία χρόνια είναι πιο επιτακτική η ανάγκη επανεξέτασης του γενικού πλαισίου της ευρωπαϊκής ιστορίας από τη χρεία για εξειδικευµένες και πολυσέλιδες µελέτες. Μερικές λαµπρές εξαιρέσεις, όπως το έργο του Φερνάντ Μπρωντέλ, 16 επιβεβαιώνουν τον κανόνα. Ωστόσο, πολλοί ιστορικοί και φοιτητές ασχολούνται ολοένα και περισσότερο µε το ολοένα και µικρότερο σε τέτοιο σηµείο, που συχνά λησµονιούνται οι ευρύτερες όψεις των πραγµάτων. Και όµως, οι ανθρωπιστικές σπουδές έχουν ανάγκη µελετών διαφορετικών βαθµών εξειδίκευσης. Η ιστορία έχει ανάγκη από έργα που θα σχηµατίζουν έναν χάρτη αντίστοιχο µε εκείνον των πλανητών στον κόσµο του διαστήµατος έχει ανάγκη να εστιάζει και να παρατηρεί τους ανθρώπους από κοντά, καθώς και να σκάβει βαθιά, στο παρελθόν, κάτω από το χώµα που πατούν. Ο ιστορικός πρέπει να χρησιµοποιεί εργαλεία αντίστοιχα µε το τηλεσκόπιο, το µικροσκόπιο, τον τοµογράφο ή τον ανιχνευτή του γεωλόγου. Είναι αναµφισβήτητο ότι τα τελευταία χρόνια η µελέτη της ιστορίας εµπλουτίστηκε κατά πολύ µε νέες µεθόδους, νέους κλάδους και νέα ερευνητικά πεδία. Η έλευση των υπολογιστών εισήγαγε ευρύ φάσµα ποσοτικών ερευνών, οι οποίες µέχρι τότε ήταν αδύνατες για τον ιστορικό. [ΕΝΟΙΚΙΑ] Η ιστορική έρευνα ωφελήθηκε ιδιαίτερα από τη χρήση τεχνικών και εννοιών που προέρχονταν από τις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήµες. [ΑΡΙΚΙΑ] [ΚΕ ΡΟΣ] [ΚΥΝΗΓΙ] [ΠΡΟΦΥΛΑΚΤΙΚΟ] [ΕΠΟΣ] [ΦΙΕΣΤΑ] [ΓΟΝΙ ΙΑ] [ΓΟΤΘΑΡ ΟΣ] [ΛΕΟΝΑΡΝΤΟ] [ΛΙΘΟΥΑΝΙΑ] [ΝΟΒΓΚΟΡΟΝΤ] [ΑΡΟΤΡΟ] [ΠΡΟΠΑΓΑΝ Α] [ΚΡΙΤΑΜΟ] [ΤΡΥΓΟΣ] Οι πρωτοποριακές κατευθύνσεις που χάραξε η γαλλική σχολή των Annales από το 1929 11. H.A.L. Fisher, A Ηistory of Europe, Λονδίνο 1936. 12. Eugen Weber, A Modern History of Europe: Men, Cultures and Societies from the Renaissance to the Present, Νέα Υόρκη 1971. 13. Kenneth Clark, Civilisation: A Personal View, Λονδίνο 1969. 14. Jacob Bronowski, The Ascent of Man, Λονδίνο 1973. 15. Michael Andrews, The Birth of Europe: Colliding Continents and the Destiny of Nations, Λονδίνο 1991. 16. Fernand Paul Braudel, La Mediterranée et le monde mediterranéen à l époque de Philippe II, Παρίσι 1949, αγγλ. µτφρ. µε τον τίτλο The Mediterranean and the Mediterranean World, Λονδίνο 1973 (ελλ. µτφρ. µε τον τίτλο Η Μεσόγειος και ο µεσογειακός κόσµος την εποχή του Φιλίππου Β της Ισπανίας, µτφρ. Κλαίρη Μιτσοτάκη, Αθήνα 1998). Βλ. επίσης William McNeil, The Rise of the West: A History of the Human Community, Chicago 1963, και Immanuel Wallerstein, The Modern World System, Νέα Υόρκη 1974.

22 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ 17. A. Low-Beer, «Empathy in History», Teaching History, 55 (Απρ. 1989), σ. 8 κ.ε. J. Cairns, στο ίδιο, σ. 13 κ.ε. επίσης K. Jenkins και P. Brickley, «Reflections on the Empathy Debate», στο ίδιο, σ. 18 κ.ε. και µετέπειτα έχουν κερδίσει σήµερα σχεδόν παγκόσµια αναγνώριση. [ANNALES] Νέοι ακαδηµαϊκοί χώροι, όπως η προφορική ιστορία, η ιστορική ψυχιατρική (ή «ψυχο-ιστορία»), η ιστορία της οικογένειας, η ιστορία των συµπεριφορών, έχουν πλέον καθιερωθεί. [ΜΠΟΓΚΥ] [ΗΘΗ] [ΗΧΟΣ] [ΖΑΝΤΡΟΥΓΚΑ] Ταυτόχρονα, έχει δοθεί µια νέα ιστορική διάσταση σε πολλά ζητήµατα που ανακλούν τα σύγχρονα ενδιαφέροντα. Σηµαντικό µέρος των σύγχρονων συγγραφικών αναφορών και του προβληµατισµού καταλαµβάνουν ζητήµατα όπως ο αντιρατσισµός, το περιβάλλον, το φύλο, το σεξ, ο σηµιτισµός, η τάξη και η ειρήνη. Παρά τις υπερβολές της «πολιτικής ορθότητας», αυτοί οι προβληµατισµοί εµπλουτίζουν συνολικώς τις ιστορικές αναζητήσεις. [ΜΑΥΡΗ ΑΘΗΝΑ] [ΚΑΥΚΑΣΙΑ] [ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ] [ΤΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ] [ΝΟΜΠΕΛ] [ΠΟΓΚΡΟΜ] [ΣΠΑΡΤΑΚΟΣ] Παρ όλ αυτά, η αύξηση των πεδίων και η συνεπαγόµενη αύξηση των επιστη- µονικών εκδόσεων δηµιουργούν αναπόφευκτα σοβαρές εντάσεις. Οι επαγγελ- µατίες ιστορικοί αγωνίζονται να παρακολουθούν συνεχώς την εκδοτική παραγωγή. Βρίσκονται αντιµέτωποι µε την πρόκληση να οδηγηθούν ακόµα βαθύτερα στις στενωπούς της υπερειδίκευσης, χάνοντας όµως τη δυνατότητα επικοινωνίας µε το ευρύτερο κοινό. Η µεγάλη εξειδίκευση ζηµίωσε σε µεγάλο βαθµό την αφηγηµατική ιστορία. Κάποιοι επιστήµονες υποστήριξαν την άποψη ότι τα ευρύτερα σχήµατα δεν χρήζουν αναθεώρησης και ότι ο µόνος τρόπος επίτευξης νέων ανακαλύψεων είναι η ενδελεχής µελέτη ενός συγκεκριµένου και περιορισµένου πεδίου. Άλλοι, επιδιώκοντας την εξερεύνηση των «βαθέων δοµών», αδιαφόρησαν για την «επιφάνεια» της ιστορίας εν γένει. Αντιθέτως, επικεντρώθηκαν στην ανάλυση των «µεγάλης διάρκειας θεµελιωδών τάσεων». Ακολουθώντας το παράδειγµα κάποιων συναδέλφων τους από τον χώρο της λογοτεχνικής κριτικής, οι οποίοι θεωρούν άνευ αξίας το κυριολεκτικό νόηµα ενός κειµένου, κάποιοι ιστορικοί φαίνονται έτοιµοι να εγκαταλείψουν τη µελέτη των συµβατικών «γεγονότων». Βγάζουν φοιτητές οι οποίοι δεν έχουν καµιά πρόθεση να µάθουν τι έγινε, πώς, πού και πότε. Η παρακµή της γεγονοτολογικής ιστορίας συνοδεύθηκε ειδικώς στην αίθουσα διδασκαλίας από την καλλιέργεια της «συναισθηµατικής κατανόησης» (βιωµατικής προσέγγισης/συναίσθησης), δηλαδή την εφαρµογή ασκήσεων ειδικά σχεδιασµένων ωστε να διεγείρουν την ιστορική φαντασία. Η φαντασία είναι αναµφισβήτητα ζωτικό συστατικό της ιστορικής µελέτης. Όµως, παρόµοιες πρακτικές δεν είναι δυνατόν να νοµιµοποιηθούν παρά µόνο αν συνοδεύονται από ένα ελάχιστο ποσοστό γνώσης. Σε έναν κόσµο όπου η µυθοπλασία δεν αναγνωρίζεται ως αξιόπιστη πηγή της ιστορικής πληροφορίας, οι σπουδαστές αντιµετωπίζουν σε πολλές περιπτώσεις τον κίνδυνο να µην έχουν άλλον τρόπο κατανόησης του παρελθόντος από εκείνον που στηρίζεται στις προκαταλήψεις του δασκάλου τους. 17 Ένα ιδιαίτερα λυπηρό φαινόµενο είναι το διαζύγιο ιστορίας και λογοτεχνίας. Όταν σε κάποιους επαγγελµατικούς χώρους των ανθρωπιστικών επιστηµών οι «δοµιστές» ηττήθηκαν από τους «µεταδοµιστές», τόσο οι ιστορικοί, όσο και οι κριτικοί της λογοτεχνίας, φαίνονταν αποφασισµένοι όχι µόνο να απορρίψουν κάθε συµβατική γνώση, αλλά και να αποκλείσουν οι µεν τους δε. Ευτυχώς, καθώς έχουν αποδοµηθεί οι εκτός ορίων όψεις του αποδοµισµού, µπορούµε να ελπίζουµε ότι τα τραύµατα που προκλήθηκαν στο εσωτερικό συγγενικών χώρων θα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 23 επουλωθούν. 18 εν υπάρχει καµιά απολύτως λογική αιτία που να εξηγεί για ποιο λόγο ένας εχέφρων ιστορικός δεν δύναται να χρησιµοποιεί, µε κριτικό τρόπο, λογοτεχνικά κείµενα ή για ποιο λόγο ένας κριτικός της λογοτεχνίας δεν δύναται να στηρίζεται στην ιστορική γνώση. [ΓΑΤΟΠΑΡ ΟΣ] [ΚΟΚΚΙΝΟ ΙΠΠΙΚΟ] Θα αποδειχθεί εποµένως έτσι ότι οι ειδικοί ως προς έναν χώρο επιστήµονες έδειξαν ίσως υπερβολική εµπιστοσύνη στις δυνάµεις τους. Επικρατούσε πάντα ένας δίκαιος καταµερισµός της εργασίας µεταξύ των επιµελών εργατριών µελισσών του ιστορικού επαγγέλµατος και των βασιλισσών µελισσών, των grand simplificateurs*, που διευθετούσαν την εργασία στην κυψέλη. Αν οι εργάτριες καταλάβουν την εξουσία στην κυψέλη, θα παύσει η παραγωγή µελιού. Από την άλλη, όµως, κανείς δεν µπορεί να δεχθεί ότι έχουν καθοριστεί µια για πάντα τα ευρύτερα σχήµατα της «γενικής ιστορίας». Και αυτά επίσης µεταβάλλονται ανάλογα µε τον συρµό έχει ωριµάσει πια ο χρόνος για την αναθεώρηση των σχη- µατοποιήσεων που πραγµατοποιήθηκαν πριν από πενήντα ή εκατό χρόνια (βλ. παρακάτω). Αντιστοίχως, η µελέτη των γεωλογικών στρωµάτων της ιστορίας δεν πρέπει µε κανέναν τρόπο να διαχωριστεί από τη µελέτη των έργων της καθηµερινότητας. Κατά την αναζήτηση των «τάσεων», των «κοινωνιών», των «οικονοµιών» ή των «πολιτισµών» δεν πρέπει κανείς ποτέ να χάνει τη θέαση ανδρών, γυναικών και παιδιών. Η εξειδίκευση άνοιξε τον δρόµο σε αδίστακτα πολιτικά συµφέροντα. Από τη στιγµή που κανείς δεν θεωρείται άξιος να προσφέρει τη γνώµη του σε πεδία άλλα από αυτά που εξειδικεύεται επιστηµονικώς, άρπαγες λυµαίνονται τον χώρο ανεξέλεγκτα. Ο συνδυασµός της αυστηρής αρχειακής έρευνας µε την αυθαίρετη επιλογή θεµάτων, τα οποία a priori αποκλείουν µια πλήρη αναθεώρηση όλων των σχετικών ζητηµάτων, αποδεικνύεται ιδιαίτερα ανέντιµος. Όπως φη- µολογείται ότι είπε κάποτε ο A.Τζ.Π. Τέυλορ σχολιάζοντας ένα τέτοιο έργο: «Είναι κατά ενενήντα τοις εκατό αληθινό και εκατό τοις εκατό άχρηστο». 19 Μια συνετή αντίδραση σε αυτές τις εξελίξεις θα ήταν να επιχειρηµατολογήσουµε υπέρ του πλουραλισµού των ερµηνειών και της «ασφάλειας των αριθ- µών». Με άλλα λόγια, να ενθαρρύνουµε τη διατύπωση πολλών και ποικίλων ειδικών απόψεων προκειµένου να αντιµετωπίσουµε τους περιορισµούς του κάθε επιστήµονα ξεχωριστά, αλλά και όλων µαζί. Μία µόνη άποψη είναι επικίνδυνη. Όµως, πενήντα ή εξήντα ή τριακόσιες απόψεις µπορούν, όλες µαζί, να θεωρηθούν ικανές να δηµιουργήσουν µία ανεκτή σύνθεση. «εν υπάρχει µία αλήθεια, αλλά τόσες αλήθειες όσοι είναι και οι τρόποι πρόσληψής της». 20 Στο κεφάλαιο ΙΙ, παρακάτω, γίνεται αναφορά στην περίφηµη αρχιµήδειο λύση του προβλήµατος του π, δηλαδή του λόγου της περιφέρειας του κύκλου προς τη διάµετρό του. Ο Αρχιµήδης γνώριζε ότι το µήκος της περιφέρειας του κύκλου βρίσκεται ανάµεσα στο άθροισµα των πλευρών ενός τετραγώνου που εγγράφεται στον κύκλο και στο άθροισµα των πλευρών ενός τετραγώνου στο οποίο ο κύκλος είναι εγγεγραµµένος (βλ. διπλανό σχέδιο). Καθώς δεν κατόρθωνε να υπολογίσει αµέσως το µήκος, είχε την ιδέα να το προσεγγίσει προσθέτοντας το µήκος των ενενήντα έξι πλευρών ενός πολυγώνου εγγεγραµµένου στον κύκλο. Όσο περισσότερες πλευρές προσέθετε στο πολύγωνο, τόσο περισσότερο προσέγγιζε το σχή- 18. Βλ. David Lehman, Signs of the Times: Deconstruction and the Fall of Paul de Man, Νέα Υόρκη 1991 βλ. επίσης τη βιβλιοκριτική του έργου από τον Louis Menand, «The Politics of Deconstruction», New York Review of Books, 21 Νοεµβρίου 1991. * Γαλλική έκφραση που σηµαίνει κατά λέξη «µεγάλων απλουστευτών» εδώ χρησιµοποιείται µεταφορικά και εννοεί τη δουλειά των ιστορικών που αναλαµβάνουν να ερµηνεύσουν µε απλό τρόπο µεγάλες και πολύπλοκες ιστορικές περιόδους, αναφέρεται δηλαδή στους ιστορικούς που ασχολούνται µε τη µακρά διάρκεια και τη γενική ιστορία. (Σ.τ.Ε.) 19. Απόκρυφο. Για τον σκανταλιάρη δάσκαλό µου, βλ. Adam Sisman, A.J.P. Taylor, Λονδίνο 1994. 20. Claude Delmas, Histoire de la civilisation européenne, Παρίσι 1969, σ. 127: «il n y a pas une Vérité, mais autant de vérités que de consciences.»

24 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ 21. Norman Davies, Εισαγωγή στο God s Playground: A History of Poland, Οξφόρδη 1981, τόµ. Α, σ. vii. µα του κύκλου. Αντιστοίχως, είναι δυνατόν κανείς να σκεφθεί πως, όσο µεγαλύτερος είναι ο αριθµός των επεξεργασµένων πηγών γνώσης που έχουµε στη διάθεσή µας, τόσο µικρότερο γίνεται το χάσµα που χωρίζει την πραγµατικότητα του παρελθόντος από τις απόπειρες των ιστορικών να την ανακατασκευάσουν. Σε άλλα σηµεία, το ανέφικτο χρέος του ιστορικού παροµοιάζεται µε εκείνο του φωτογράφου, του οποίου οι στατικές δισδιάστατες εικόνες δεν µπορούν ποτέ να µας δώσουν µια ακριβή αναπαράσταση του κινούµενου, τρισδιάστατου κόσµου. «Ο ιστορικός, όπως και η φωτογραφική µηχανή, πάντοτε ψεύδεται». 21 Αν θέλαµε να αναπτύξουµε περαιτέρω αυτή την παροµοίωση, θα λέγαµε ότι οι φωτογράφοι θα ήταν σε θέση να ενισχύσουν την αληθοφάνεια της εργασίας τους εφόσον η αληθοφάνεια είναι ο σκοπός τους πολλαπλασιάζοντας τον αριθµό των φωτογραφικών απεικονίσεων του ίδιου θέµατος. Πολλές λήψεις, από διαφορετικές γωνίες και µε διαφορετικούς φακούς, φίλτρα και φιλµ, θα µπορούσαν εν τω συνόλω τους να µειώσουν τη µεγάλη επιλεκτικότητα της µίας και µόνης λήψης. Όπως έχουν ήδη ανακαλύψει οι δηµιουργοί κινηµατογραφικών ταινιών, πολλά στιγµιότυπα, που έχουν ληφθεί σε συνεχή ακολουθία, δηµιουργούν µια ικανοποιητική µίµηση του χρόνου και της κίνησης. Με το ίδιο σκεπτικό, η «περικύκλωση της ιστορίας» δεν είναι δυνατόν να επιτευχθεί παρά µόνο αν ο ιστορικός συγκεντρώσει τα αποτελέσµατα του ευρύτερου δυνατού φάσµατος πηγών. Το αποτέλεσµα ποτέ δεν θα είναι τέλειο. Ωστόσο, κάθε διαφορετική οπτική γωνία και κάθε διαφορετική τεχνική συνεισφέρουν στη διασαφήνιση των µερών που, στο σύνολό τους, συγκροτούν το όλον. Η διαστρέβλωση αποτελεί αναγκαίο χαρακτηριστικό όλων των πηγών πληροφόρησης. Η ύψιστη αντικειµενικότητα είναι απολύτως ανέφικτη. Κάθε τεχνική έχει τα δυνατά της σηµεία αλλά και τις αδυναµίες της. Σηµαντικό επίτευγµα του ερευνητή είναι να κατανοήσει την αξία κάθε τεχνικής και τη διαστρέβλωση που αυτή επιφέρει, καθώς και να οδηγηθεί σε µια λογική προσέγγιση. Οι κριτικοί που αντιτίθενται στη χρήση εκ µέρους του ιστορικού της ποίησης, της κοινωνιολογίας ή της αστρολογίας, ή άλλου επιστηµονικού κλάδου, µε τη λογική ότι τέτοιες πηγές είναι «υποκειµενικές» ή «τµηµατικές» ή «µη επιστηµονικές», δηλώνουν τελικώς το προφανές. Είναι σαν κάποιος να επικρίνει την απεικόνιση των οστών από τις ακτίνες Χ ή τον υπέρηχο της µήτρας, µε τη λογική ότι προσφέρουν πολύ φτωχή απεικόνιση της φυσικής µορφής τους. Οι κλινικοί γιατροί χρησιµοποιούν κάθε είδους εφεύρηµα προκειµένου να αποκαλύψουν τα µυστικά του ανθρώπινου σώµατος και εγκεφάλου. Και οι ιστορικοί έχουν ανάγκη από έναν παρόµοιο εξοπλισµό προκειµένου να διεισδύσουν στα µυστήρια του παρελθόντος. Η αρχειακή ιστορία, η οποία επί έτη αποτέλεσε το κατ εξοχήν πεδίο δράσης του ιστορικού, συνδέεται ταυτόχρονα µε κάποιους από τους πιο πολύτιµους αλλά και πιο επικίνδυνους τρόπους προσέγγισης. Αν δεν χρησιµοποιηθεί µε τη µέγιστη προσοχή, µπορεί να παραγάγει καταφόρως διαστρεβλωµένα ιστορικά σχήµατα. Επιπλέον, αδυνατεί να προσεγγίσει κάποιους τοµείς της εµπειρίας του παρελθόντος. Ωστόσο, κανείς δεν είναι σε θέση να αρνηθεί ότι τα ιστορικά έγγραφα εξακολουθούν να συγκαταλέγονται στις πιο πολύτιµες πηγές γνώσης. [ΧΟΣΜΠΑΧ] [ΑΡΧΕΙΑ] [ΣΜΟΛΕΝΣΚ]

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 25 Ο λόρδος Άκτον, ιδρυτής της ιστορικής σχολής του Καίµπριτζ, προέβλεψε κάποτε ένα ιδιαίτερα επιζήµιο επακόλουθο της αρχειακής ιστορίας: την τάση να δίνει προτεραιότητα στη συσσώρευση τεκµηρίων και να υποβιβάζει την ιστορική ερ- µηνεία τους. [Ζούµε] «στην εποχή των τεκµηρίων», έγραφε ο Άκτον πριν από ενενήντα περίπου χρόνια, «η οποία τείνει να καθιστά την ιστορία ανεξάρτητη από τον ιστορικό και να αναπτύξει τη µάθηση της ιστορίας σε βάρος της συγγραφής της». 22 Σε γενικές γραµµές, οι ιστορικοί ασχολήθηκαν περισσότερο µε τις εσωτερικές συζητήσεις του χώρου τους και λιγότερο µε τα προβλήµατα που αντιµετώπιζαν οι ταλαίπωροι αναγνώστες τους. Η επιδίωξη της επιστηµονικής αντικει- µενικότητας βοήθησε πολύ στο να µειωθούν οι περίτεχνες αεροβασίες προηγούµενων χρόνων και στο να διαχωριστεί το γεγονός από τη µυθοπλασία. Ταυτοχρόνως, περιόρισε τον αριθµό των ερευνητικών εργαλείων που δύνανται να χρησιµοποιούν οι ιστορικοί προκειµένου να παρουσιάσουν στο κοινό τις ανακαλύψεις τους. Γι αυτό, ο καλός ιστορικός δεν αρκείται στην επαλήθευση των γεγονότων και στην παράθεση τεκµηρίων. Εξίσου σηµαντικό είναι το χρέος του να διεισδύει στη σκέψη του αναγνώστη, να αγωνίζεται εναντίον κάθε στρεβλής αντίληψης µε την οποία είναι εµποτισµένοι οι καταναλωτές της ιστορίας. Αυτές οι αντιλήψεις δεν συνδέονται µόνο µε τις πέντε φυσικές αισθήσεις, αλλά και µε ένα σύνολο από προϋπάρχοντα διανοητικά συστήµατα, τα οποία ποικίλλουν από γλωσσολογικούς όρους, γεωγραφικά ονόµατα και συµβολικούς κώδικες, µέχρι πολιτικές αντιλήψεις, κοινωνικές συµβάσεις, συναισθηµατικές διαθέσεις, θρησκευτικές πεποιθήσεις, οπτική µνήµη και παραδοσιακή ιστορική γνώση. Κάθε καταναλωτής της ιστορίας κατέχει ένα απόθεµα εµπειρίας µέσω της οποίας διυλίζεται κάθε νέα πληροφορία που αφορά στο παρελθόν. Για τον λόγο αυτόν, ο ιστορικός, προκειµένου να επιτύχει στο έργο του, πρέπει να επιδεικνύει το ίδιο ενδιαφέρον τόσο για τη µετάδοση της πληροφορίας, όσο και για τη συλλογή και τη διαµόρφωσή της. Στο σηµείο αυτό, µοιράζεται τις ίδιες έγνοιες µε τον ποιητή, τον συγγραφέα και τον καλλιτέχνη. Πρέπει να παρακολουθεί το έργο όλων εκείνων που συµµετέχουν στη διαµόρφωση και στη µετάδοση των εντυπώσεων που έχουµε αναφορικά µε το παρελθόν: των ιστορικών τέχνης, των µουσικολόγων, των µουσειολόγων, των αρχειοφυλάκων, των εικονογράφων, των χαρτογράφων, των βιογράφων, των ηχοληπτών, των κινηµατογραφιστών, των συγγραφέων ιστορικών µυθιστορηµάτων, ακόµα και εκείνων που µας εφοδιάζουν µε «µεσαιωνικό αέρα κοπανιστό». Σε κάθε στάδιο η «δηµιουργική ιστορική φαντασία», όπως πρώτος την όρισε ο Βίκο, αποτελεί τη θεµελιώδη ποιότητα. Χωρίς αυτήν, το έργο των ιστορικών παραµένει νεκρό γράµµα, ένα µήνυµα που δεν µεταδόθηκε. [ΠΡΑ Ο] [ΣΟΝΑΤΑ] [ΣΟΒΙΕΤΙΚΟΣ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ] Στη σηµερινή υποτιθέµενη εποχή της επιστήµης έχει αναµφισβήτητα υποβαθµιστεί η πλευρά της δηµιουργικής φαντασίας του ιστορικού επαγγέλµατος. Αντιθέτως, έχει υπερεκτιµηθεί η αξία των µη αναγνωσθέντων ακαδηµαϊκών έργων και των ανεπεξέργαστων ερευνητικών δεδοµένων. Ευφάνταστοι ιστορικοί, όπως ο Τόµας Καρλάυλ, δεν έχουν απλώς επικριθεί για υπερβολή ως προς τη χρήση της 22. Η αναφορά από τον Geoffrey Parker, The Thirty Year s War, Νέα Υόρκη 1984, σ. xv.