ΟΙ ΝΟΜΙΚΕΣ ΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΘΕΜΕΛΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΤΗΤΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΜΕΘΟ ΩΝ ΤΕΧΝΗΤΗΣ ΓΟΝΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ Ν.Ο.Π.Ε. ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ Α Ι ΙΩΤΙΚΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΑΣΤΙΚΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟ ΕΤΟΣ: 2002-2003 ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑΣ Π. ΜΙΧΑΛΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Α.Μ.: 362 ΟΙ ΝΟΜΙΚΕΣ ΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΘΕΜΕΛΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΤΗΤΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΜΕΘΟ ΩΝ ΤΕΧΝΗΤΗΣ ΓΟΝΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ Επιβλέπoυσες Καθηγήτριες: ΗΜΗΤΡΑ ΠΑΠΑ ΟΠΟΥΛΟΥ ΚΛΑΜΑΡΗ ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΣΤΑΜΠΕΛΟΥ ΑΘΗΝΑ, ΜΑΡΤΙΟΣ 2003-1 -

ΙΑΓΡΑΜΜΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Μία πρώτη προσέγγιση του ζητήµατος........................ 1 2. Παραλλαγές Είδη της τεχνητής γονιµοποίησης................ 5 2.1. Σπερµατέγχυση................................. 5 2.2. Εξωσωµατική γονιµοποίηση ( In- vitro-fertilisation)........ 6 2.3. Έκπλυση..................................... 8 2.4. Μεταφορά γαµετών στις σάλπιγγες (GIFT) ή µεταφορά ζυγώτου στις σάλπιγγες (ZIFT).......................9 2.5. Εµβρυοµεταφορά βλαστοκύστεων................... 10 2.6. Μικρογονιµοποίηση ωαρίων........................10 2.7. Εγκυµοσύνη µέσω «φέρουσας» ή «υποκατάστατης» µητέρας.. 11 3. Θεµελίωση του δικαιώµατος απόκτησης φυσικών απογόνων υπό το ελληνικό Σύνταγµα.................................. 13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΤΟ ΕΠΙΤΡΕΠΤΟ ΤΩΝ ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΩΝ ΜΕΘΟ ΩΝ ΤΕΧΝΗΤΗΣ ΓΟΝΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ 1. Η περίπτωση της «δωρεάς» ωαρίου. Α. Το επιτρεπτό της «δωρεάς» ωαρίου µε βάση το προϊσχύσαν νοµοθετικό καθεστώς. Επιστηµονικές και νοµολογιακές θέσεις............. 22 Β. Τι ισχύει πλέον στην Ελλάδα µετά την ψήφιση του νέου νόµου και την τροποποίηση του ΑΚ Συγκριτικό ίκαιο.............. 37 Β.1. Ποιο είναι πλέον το ισχύον νοµοθετικό καθεστώς στην Ελλάδα...................................... 37 Β.2. Συγκριτικό ίκαιο...............................39 2

2. Η περίπτωση της δωρεάς γονιµοποιηµένου ωαρίου (εµβρύου). Α.1. Το επιτρεπτό της «δωρεάς» γονιµοποιηµένων ωαρίων µε βάση το προϊσχύσαν νοµοθετικό καθεστώς. Επιστηµονικές και νοµολογιακές θέσεις..................................43 Α.2. Το εριζόµενο ζήτηµα της έναρξης της ανθρώπινης ζωής.........47 Β. Τι ισχύει πλέον στην Ελλάδα µετά την ψήφιση του νέου νόµου και την τροποποίηση του ΑΚ Συγκριτικό ίκαιο.............. 58 Β.1. Ποιο είναι πλέον το ισχύον νοµοθετικό καθεστώς στην Ελλάδα...................................... 58 Β.2. Συγκριτικό ίκαιο...............................60 3. Η περίπτωση της αποκαλούµενης «παρένθετης µητρότητας» ή «φέρουσας µητέρας». Α. Το επιτρεπτό της µεθόδου της «παρένθετης µητρότητας» µε βάση το προϊσχύσαν νοµοθετικό καθεστώς. Επιστηµονικές και νοµολογιακές θέσεις................................... 64 Β. Τι ισχύει πλέον στην Ελλάδα µετά την ψήφιση του νέου νόµου και την τροποποίηση του ΑΚ Συγκριτικό ίκαιο.............. 76 Β.1. Ποιο είναι πλέον το ισχύον νοµοθετικό καθεστώς στην Ελλάδα...................................... 76 Β.2. Συγκριτικό ίκαιο...............................80 4. Η περίπτωση της εγκυµοσύνης µέσω «υποκατάστατης µητέρας» («πλήρης» ή «ολική» υποκατάσταση). Α. Το επιτρεπτό της µεθόδου της «πλήρους υποκατάστασης» µε βάση το προϊσχύσαν νοµοθετικό καθεστώς. Επιστηµονικές και νοµολογιακές θέσεις................................... 86 Β. Τι ισχύει πλέον στην Ελλάδα µετά την ψήφιση του νέου νόµου και την τροποποίηση του ΑΚ Συγκριτικό ίκαιο.............. 98 3

Β.1. Ποιο είναι πλέον το ισχύον νοµοθετικό καθεστώς στην Ελλάδα......................................98 Β.2. Συγκριτικό ίκαιο.............................. 99 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΥΤΕΡΟ Η ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΣΥΓΓΕΝΕΙΑΣ ΜΕ ΤΗ ΜΗΤΕΡΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΩΝ ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΩΝ ΜΕΘΟ ΩΝ ΤΕΧΝΗΤΗΣ ΓΟΝΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ 1. Η συγγένεια µε τη µητέρα στις περιπτώσεις «δωρεάς» ωαρίου ή εµβρύου. Α. Νοµική συγγένεια µε τη µητέρα στις περιπτώσεις «δωρεάς» ωαρίου ή εµβρύου µε βάση το προϊσχύσαν νοµοθετικό καθεστώς. Επιστηµονικές και νοµολογιακές θέσεις.....................106 Β. Τι ισχύει πλέον στην Ελλάδα µετά την ψήφιση του νέου νόµου και την τροποποίηση του ΑΚ Συγκριτικό ίκαιο............. 122 Β.1. Ποιο είναι πλέον το ισχύον νοµοθετικό καθεστώς στην Ελλάδα..................................... 122 Β.2. Συγκριτικό ίκαιο..............................123 2. Η συγγένεια µε τη µητέρα στις περιπτώσεις «παρένθετης» µητρότητας ή «φέρουσας» µητέρας. Α. Νοµική συγγένεια µε τη µητέρα στις περιπτώσεις «παρένθετης» µητρότητας µε βάση το προϊσχύσαν νοµοθετικό καθεστώς. Επιστηµονικές και νοµολογιακές θέσεις.................... 126 Α.1. Λύσεις σύµφωνες µε το γράµµα του νόµου...............128 Α.1.1 Υιοθεσία................................... 128 Α.1.2 Η άσκηση της γονικής µέριµνας από τον πατέρα.......134 Α.2. Ερµηνευτικές προσπάθειες υπέρβασης του γράµµατος του νόµου..........................................134 4

Α.2.1. Αναλογική εφαρµογή των διατάξεων για την προσβολή της πατρότητας και ως προς τη µητρότητα της κυοφόρου γυναίκας.. 134 Α.2.2. Η έννοια της γέννησης στο άρθρο 1463 παρ.2 εδ.α ΑΚ. 139 Α.2.3. ιπλή νοµική µητρότητα....................... 140 Α.2.4. Προς µία περαιτέρω διάπλαση του δικαίου........... 141 Α.3. Το πρόβληµα της µητρότητας de lege ferenda. Προτάσεις για µια ενδεχόµενη µελλοντική νοµοθετική ρύθµιση του θέµατος... 144 Β. Τι ισχύει πλέον στην Ελλάδα µετά την ψήφιση του νέου νόµου και την τροποποίηση του ΑΚ Συγκριτικό ίκαιο............. 148 Β.1. Ποιο είναι πλέον το ισχύον νοµοθετικό καθεστώς στην Ελλάδα.........................................148 Β.2. Συγκριτικό ίκαιο.............................. 151 3. Η συγγένεια µε τη µητέρα στις περιπτώσεις «υποκατάστατης» µητρότητας («πλήρης» ή «ολική» υποκατάσταση). Α. Νοµική συγγένεια µε τη µητέρα στις περιπτώσεις «πλήρους» ή «ολικής» υποκατάστασης µε βάση το προϊσχύσαν νοµοθετικό καθεστώς.... 153 Β. Τι ισχύει πλέον στην Ελλάδα µετά την ψήφιση του νέου νόµου και την τροποποίηση του ΑΚ Συγκριτικό ίκαιο............. 158 Β.1. Ποιο είναι πλέον το ισχύον νοµοθετικό καθεστώς στην Ελλάδα.................................... 158 Β.2. Συγκριτικό ίκαιο..............................161 ΕΠΙΛΟΓΟΣ......................................... 163 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ........................165 5

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1) Μια πρώτη προσέγγιση του ζητήµατος. Η διαιώνιση του ανθρώπου, από την καταβολή του µέχρι σήµερα, είναι αποτέλεσµα της γονιµοποίησης του ωαρίου από το σπερµατοζωάριο µετά από απροφύλακτη σεξουαλική επαφή. Εποµένως, βασικό χαρακτηριστικό στη δηµιουργία του είναι η προσωπική αλληλοπροσφορά του άνδρα και της γυναίκας, που κατά κανόνα είναι αποτέλεσµα αµοιβαίας αγάπης. Παρά τις επαναστατικές αλλαγές τόσο στον κοινωνικό όσο και στον τεχνολογικό τοµέα, η προσωπική αυτή συµβολή στην διαιώνιση του ανθρώπινου γένους εξακολουθεί να αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της συµπεριφοράς ανάµεσα στα δύο φύλα. Η τεχνολογική όµως πρόοδος, που είναι συνυφασµένη και µε αρνητικές επιπτώσεις για τη ζωή του ανθρώπου, δεν άφησε ανεπηρέαστη την αναπαραγωγή του. Κοινό γνώρισµα στην εφαρµογή των σύγχρονων µεθόδων αναπαραγωγής είναι ότι διαχωρίζεται η αναπαραγωγική διαδικασία από τη σεξουαλική πράξη. Σ αυτές τις περιπτώσεις η διαιώνιση του ανθρώπου δεν γίνεται µε την παραδοσιακή προσωπική αλληλοπροσφορά του άνδρα και της γυναίκας αλλά µε την παρεµβολή ανάµεσά τους είτε του εργαστηρίου ή τρίτου ανθρώπου ή και των δύο. Το εργαστήριο παρεµβαίνει, όταν τα αίτια της στειρότητας επιβάλλουν την εξωσωµατική ή in vitro γονιµοποίηση των ωαρίων και σπερµατοζωαρίων και τη µεταφορά του γονιµοποιηµένου ωαρίου στη µήτρα της γυναίκας. Η παρεµβολή τρίτου ανθρώπου, ανάλογα µε την υπάρχουσα βλάβη, γίνεται µε τη χρήση σπερµατοζωαρίων, ωαρίων ή εµβρύων από επιλεγµένους δότες ή ακόµα και µε τη χρησιµοποίηση «δανεικής µήτρας». Η αποδοχή επαναστατικών για τον τοµέα της αναπαραγωγής µεθόδων τόσο από τα ενδιαφερόµενα ζευγάρια, όσο και από τους ειδικούς επιστήµονες έγινε βαθµιαία. Τα αίτια της αποδοχής θα πρέπει να αναζητηθούν στο ισχυρό κίνητρο της αναπαραγωγής, που θεωρείται υπέρτατο αγαθό, και στις αλλαγές που έχουν επέλθει στην κοινωνική δοµή και τις αντιλήψεις της σύγχρονης ζωής. Βέβαια, από την επιστηµονική πλευρά η αποδοχή δεν είναι άσχετη µε τα ευνοϊκά αποτελέσµατα της εφαρµογής αυτής της µεθοδολογίας, που είναι η γέννηση παιδιών χωρίς γενετικές ή σωµατικές ανωµαλίες και η ευτυχία των γονέων χωρίς έκδηλες ψυχικές επιπτώσεις. 6

Η εφαρµογή και η βαθµιαία εξάπλωση της σύγχρονης τεχνολογίας στην αναπαραγωγή του ανθρώπου δεν µεταβάλλει µόνο τον προσωπικό χαρακτήρα της γενετήσιας σχέσης του, αλλά δηµιουργεί και πολλά κοινωνικά, ηθικά, νοµικά και φιλοσοφικά προβλήµατα που δεν έχουν ακόµα διευκρινιστεί. Οι αµφισβητούµενες ηθικές θεωρήσεις είναι φυσικό να αµβλύνονται από το ισχυρό και ενστικτώδες κίνητρο του ενδιαφερόµενου ζευγαριού, ενώ τα ευνοϊκά αποτελέσµατα και η χαρά της διαπιστούµενης προσφοράς από τον ερευνητή ή τον ιατρό ίσως να επικαλύπτουν τις δεοντολογικές αµφιβολίες που µπορεί να υπάρξουν για ορισµένες ιατρικές πράξεις. 1 Η νοµική θεωρία και πράξη εστιάζει τα τελευταία χρόνια ολοένα και περισσότερο το ενδιαφέρον της στα πολλά και αδιευκρίνιστα, ακόµη, ζητήµατα, που προκάλεσε η από τις αρχές 2, ήδη, της δεκαετίας του 80 3 εκτεταµένα εφαρµοζόµενη πρακτική της τεχνητής γονιµοποίησης. 4 Ο νοµικός κόσµος παρακολουθεί έκτοτε, άλλοτε µε αµηχανία και άλλοτε µε σκεπτικισµό τις παρατηρούµενες προόδους. Στο επίκεντρο της προσοχής βρίσκεται, πρωτίστως, η πιθανότητα εφαρµογής των εν λόγω επιτευγµάτων κατά τρόπο που θα συνεπαγόταν ανατροπή των παραδοσιακών αντιλήψεων, σχετικά µε τον χαρακτήρα και την αξία της ανθρώπινης ζωής. ικαιολογηµένος εµφανίζεται και ο προβληµατισµός, αν, αλλά και µε ποιο τρόπο, θα πρέπει να 1 ανέζης Ι.Μ., Παιδιά υψηλής τεχνολογίας. Νοµικά, δεοντολογικά και ηθικά προβλήµατα, Ιατρική (49) 1986, σελ.391-392. 2 Η τεχνητή γονιµοποίηση άρχισε να εφαρµόζεται στην πράξη από το τέλος του ΙΗ αιώνα µε τη χρησιµοποίηση σπέρµατος από το σύζυγο. Από το τέλος του ΙΘ αιώνα ο Robert Dickinson, για την εφαρµογή της µεθόδου άρχισε να χρησιµοποιεί σπέρµα τρίτου αντί του συζύγου. Εννοείται πως οι πρωτοβουλίες αυτές των ιατρών γίνονταν µε άκρα µυστικότητα και προσοχή αφού οι ηθικές και νοµικές απαγορεύσεις ήταν ανυπέρβλητες εκείνη την εποχή. Βλ. Κουτσελίνη Α./ Μιχαλοδηµητράκη Μ., Σκέψεις και νεώτερες απόψεις για την τεχνητή γονιµοποίηση, ΠοινΧρ 1980, σελ.305, υποσηµ.1. 3 Παιδιά µε την τεχνική της γονιµοποίησης κατεψυγµένου σπέρµατος γεννήθηκαν για πρώτη φορά στις Η.Π.Α το 1954. Το πρώτο παιδί που συνελήφθη µε την τεχνική της εξωσωµατικής γονιµοποίησης γεννήθηκε στο Λονδίνο το 1978. Στην Ελλάδα τα πρώτα παιδιά του σωλήνα ήταν δίδυµα και γεννήθηκαν το 1986. Βλ. και Μούζουλα Γ., Τεχνητή γονιµοποίηση-οι εξελίξεις στη γενετική ως επιταγή εκσυγχρονισµού του οικογενειακού δικαίου, ΝοΒ 1991, σελ.994. 4 Μόνο στη Γερµανία ο αριθµός των παιδιών που γεννήθηκαν µε τεχνητή γονιµοποίηση στις αρχές της δεκαετίας του 90 ξεπερνά τις 25.000. Στη χώρα µας υπολογίζεται ότι περίπου 200.000 ζευγάρια έχουν πρόβληµα γονιµότητας και αναζητούν λύση µε τη µορφή της τεχνητής γονιµοποίησης. 7

τεθούν, τελικά, όρια στην, κατά τα άλλα, συναρπαστική πορεία της ιατροτεχνολογικής εξέλιξης. O κίνδυνος χειραγώγησης του ανθρώπινου γενετικού υλικού, ο οποίος θα έχει ως συνέπεια σοβαρές επιδράσεις στην κοινωνική αλλά και στη χαρακτηριολογική υπόσταση της ανθρώπινης προσωπικότητας, εκφράζει αναµφίβολα το πιο σκοτεινό αλλά, προς το παρόν, µακρινό, ακόµη, σενάριο αυτών των εξελίξεων. Η επέµβαση του ανθρώπου, καταρχάς, στη γενετική διαδικασία, σταδιακά πια και στο γενετικό υλικό, υποχρεώνει, σήµερα, και τους νοµικούς να οµολογήσουν, ότι η γέννηση του ανθρώπου δεν αποτελεί αποκλειστικά και µόνο φυσική διαδικασία. Οι νόµοι δηλ. της φύσης µε τη βοήθεια και της ιατρικής επιστήµης υποτάσσονται βαθµιαία στις προτιµήσεις και επιθυµίες των ανθρώπων µε µοναδικό τρόπο, καθώς η σύλληψη της ανθρώπινης ζωής είναι εφικτή, όχι µόνο ως αποτέλεσµα ερωτικής πράξης αλλά και ως προϊόν εργαστηριακών µεθόδων. Αυτή η παράδοξη αλλαγή ανακούφισε, βέβαια, δυσάρεστα κοινωνικά προβλήµατα (όπως π.χ. η στειρότητα ή η σεξουαλική ανικανότητα), δηµιούργησε, όµως, και νέα, καθώς το παραδοσιακό πλαίσιο της κοινωνικής και συναισθηµατικής συγκρότησης της οικογένειας υφίσταται νέες δοκιµασίες, προκλήσεις και κλυδωνισµούς. 5 Τα σοβαρότερα, ίσως, ηθικά και νοµικά προβλήµατα από την εξέλιξη και εφαρµογή των µεθόδων υποβοηθούµενης αναπαραγωγής είναι πρώτον τα ζητήµατα του επιτρεπτού των διαφόρων ιατρικών µεθόδων και των παραλλαγών τους, δηλ. του προσδιορισµού των ορίων πέρα από τα οποία κάποιες από τις παραλλαγές αυτές δεν είναι κοινωνικά αποδεκτές. Και δεύτερον αφορούν στις νοµικές συνέπειες της εφαρµογής των παραπάνω µεθόδων, όπως είναι λ.χ. η ίδρυση των συγγενικών σχέσεων µε τις ειδικότερες παραµέτρους τους, που είτε προκύπτουν µε σαφήνεια µε βάση το υπάρχον θετικό δίκαιο είτε πρέπει να τις εντοπίσουµε καταφεύγοντας στη νοµική ερµηνεία - και βέβαια µπορούµε να διατυπώσουµε και σχετικές νοµοθετικές προτάσεις. Εµφανίζονται, λοιπόν, δύο βασικές κατηγορίες ζητηµάτων: Ζητήµατα βιοηθικής αφενός και αστικού δικαίου αφετέρου, που συνήθως διαπλέκονται µεταξύ τους, αφού για παράδειγµα το επιτρεπτό ή όχι κάποιας συγκεκριµένης ιατρικής µεθόδου δεν µπορεί και δεν πρέπει να είναι 5 Χελιδόνης Απ., Το κληρονοµικό δικαίωµα τέκνου γεννηµένου µε µεταθανάτια σύλληψη, ΚριτΕ 2001, σελ.159 επ. 8

ανεξάρτητο από το πώς ακριβώς ιδρύονται εξαιτίας της οι συγγενικές σχέσεις ανάµεσα στα εµπλεκόµενα µέρη. 6 Έχει υποστηριχθεί η άποψη 7 ότι η νοµική ρύθµιση των σχετικών ζητηµάτων και ιδίως η ρύθµιση των σχέσεων συγγένειας, που πηγάζουν απ αυτά, πρέπει να τεθεί υπό ορισµένες προϋποθέσεις, που αποβλέπουν στη διασφάλιση ορισµένων αρχών, όπως είναι: α) η αρχή του σεβασµού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και, γενικότερα, της προσωπικότητας των παραγόντων που µετέχουν στη σχετική διαδικασία. 8 β) η αρχή της επικουρικότητας, µε την έννοια της χρησιµοποίησης των µεθόδων αυτών ως εσχάτου µέσου, αποκλειστικά σε περιπτώσεις αδυναµίας φυσιολογικής γονιµοποίησης. γ) η αρχή της διασφάλισης του συµφέροντος του τέκνου που πρόκειται να γεννηθεί. 9 δ) η αρχή της βεβαιότητας του δικαίου και της 6 Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη Έφη, Εξωσωµατική γονιµοποίηση µε ξένο γεννητικό υλικό, ΚριτΕ 2001, σελ.21επ. Ο εληγιάννης Ι. υποστηρίζει (Αρµ.1995, σελ.279) ότι τα προβλήµατα συγγένειας από τη χρησιµοποίηση των µεθόδων υποβοηθούµενης αναπαραγωγής ανακύπτουν οπωσδήποτε, ανεξάρτητα από το χαρακτήρα της µεθόδου ως νόµιµης ή παράνοµης, αφού τίποτα δεν αποκλείει την εφαρµογή κάποιας από τις µεθόδους στην πράξη, παρά την απαγόρευσή της. 7 εληγιάννης Ι., Το οικογενειακό δίκαιο του µέλλοντος, στον τόµο «Πέντε χρόνια εφαρµογής του νέου οικογενειακού δικαίου» 1989, σελ.324 επ., του ιδίου, Η επίδραση των νέων µεθόδων τεχνητής αναπαραγωγής στη διαµόρφωση του ελληνικού δικαίου της συγγένειας, Αρµ.1995, σελ.278, Χελιδόνης Απ., ΚριτΕ 2001, ό.π., σελ.214, Μαργαρίτης Μ., Το δίκαιο της συγγένειας στην ιατρικά υποβοηθούµενη τεκνοποιία, Εταιρία ικαστικών Μελετών-Συµβολές. Νοµική προσέγγιση των σύγχρονων προβληµάτων της Βιογενετικής ΙΙΙ 2002, σελ.92. 8 Στην ιδέα του σεβασµού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της προστασίας της προσωπικότητας στηρίζεται λ.χ. ο αποκλεισµός, καταρχήν, οποιασδήποτε αµοιβής, µε κάποια παραχώρηση, όµως, στις περιπτώσεις του «δανεισµού µήτρας» ή υποκατάστατης µητρότητας, σχετικά µε την καταβολή µιας αποζηµίωσης για τις ενδεχόµενες δαπάνες και τις ποικίλες καταπιέσεις που υφίσταται η γυναίκα που κυοφορεί για λογαριασµό άλλων. Γύρω από την παραπάνω ιδέα στρέφεται η συζήτηση σχετικά µε την ανωνυµία των τρίτων που παρεµβάλλονται στη διαδικασία της τεχνητής γονιµοποίησης και την ενδεχόµενη αναγνώριση, στο παιδί που γεννιέται, του δικαιώµατος να πληροφορείται την καταγωγή του. Γύρω, τέλος, από την ίδια αρχή στρέφεται και όλη η συζήτηση σχετικά µε τη φύση και την τύχη του σπέρµατος ή του ωαρίου που διατηρούνται σε κατάψυξη ή των γονιµοποιηµένων ωαρίων, ιδίως πέρα από το χρονικό σηµείο, από το οποίο µπορεί να θεωρηθεί επιστηµονικά ότι αρχίζει η ανθρώπινη ζωή. 9 Έτσι, το συµφέρον του τέκνου επιβάλλει, σύµφωνα µε ορισµένους συγγραφείς, ανάµεσα και σε άλλους λόγους, τον αποκλεισµό της εφαρµογής των νέων µεθόδων σε άγαµες γυναίκες χωρίς 9

προστασίας της εµπιστοσύνης για χάρη της κοινωνικής σκοπιµότητας. ε) η αρχή της αναλογικότητας σε σχέση µε τα προστατευόµενα και τα θιγόµενα αγαθά, µε βάση το κριτήριο του σεβασµού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. 10 στ) η εµπλεκόµενη, τέλος, ελεύθερη βούληση του ατόµου στη διαµόρφωση των καταστάσεων, µε τη µορφή, κυρίως, της συναίνεσης στην τεχνητή γονιµοποίηση ή της παραχώρησης γεννητικού υλικού για τεκνοποιία τρίτου, η οποία ελεύθερη βούληση πρέπει να ληφθεί υπόψη στο µέτρο που δεν συγκρούεται µε την ηθική της κοινωνίας ή µε κανόνες δηµόσιας τάξης. 11 Πριν υπεισέλθουµε στην εξέταση των νοµικών ζητηµάτων που ανακύπτουν από την εφαρµογή των επιµέρους ιατρικών µεθόδων, σκόπιµη είναι µία µικρή αναφορά στις τεχνικές υποβοηθούµενης αναπαραγωγής, που έχουν αναπτυχθεί και χρησιµοποιούνται σήµερα, καθώς και στην προβληµατική του αν και µε ποιες συνταγµατικές διατάξεις προστατεύεται το δικαίωµα αναπαραγωγής και, ειδικότερα, της προσφυγής στις ιατρικές µεθόδους, αν η απόκτηση απογόνων µε τη φυσιολογική διαδικασία δεν είναι εφικτή. 2) Παραλλαγές Είδη της τεχνητής γονιµοποίησης 2.1. Σπερµατέγχυση Πρόκειται για την παλαιότερη µέθοδο επιτεύξεως εγκυµοσύνης χωρίς σεξουαλική επαφή. Για πρώτη φορά αναφέρεται ότι πραγµατοποιήθηκε επιτυχώς στην Αγγλία από τον Hunter το 1799. Σύµφωνα µε αυτή, εισάγεται στον κόλπο της γυναίκας τεχνητά (χωρίς σεξουαλική πράξη) σπέρµα ή του συζύγου της (ή συντρόφου της) ή τρίτου ή αναµεµειγµένο µετά από ορµονολογικό προσδιορισµό.όταν το σπέρµα είναι του συζύγου της ή του συντρόφου της γίνεται λόγος για οµόλογη σπερµατέγχυση, και αυτό συµβαίνει στην περίπτωση που ο σύζυγος ή ο σύντροφος έχει σπέρµα, αλλά για οποιονδήποτε λόγο δεν µπορεί να γονιµοποιήσει το ωάριο της γυναίκας. Στις άλλες δύο περιπτώσεις γίνεται λόγος για ετερόλογη σπερµατέγχυση. Η µέθοδος αυτή χρησιµοποιείται όταν ο σύζυγος ή σύντροφος ή δεν έχει σύντροφο, διότι το παιδί που θα γεννηθεί σε τέτοιες περιπτώσεις είναι καταδικασµένο εκ προοιµίου να µην έχει πατέρα. 10 εληγιάννης Ι., Αρµ.1995, ό.π., σελ.279, Μαργαρίτης Μ., ό.π., σελ.92. 11 Μαργαρίτης Μ., ό.π., σελ.92. 10

καθόλου σπέρµα ή έχει ακατάλληλο σπέρµα ή υπάρχει κίνδυνος γενετικής ανωµαλίας στο έµβρυο. Το χρησιµοποιούµενο σπέρµα µπορεί να είναι νωπό ή κατεψυγµένο. Για να γίνει σπερµατέγχυση πρέπει η γυναίκα να είναι ικανή να συλλάβει και να κυοφορήσει. Το µόνο τεχνητό στη µέθοδο αυτή είναι η εισαγωγή των σπερµατοζωαρίων στον κόλπο της γυναίκας. Η γονιµοποίηση γίνεται µέσα στο σώµα της και ακολουθεί κανονική κυοφορία και γέννηση. Η µέθοδος αυτή γίνεται δεκτή, από πλευράς ιατρικής δεοντολογίας, σε όλη σχεδόν την Ευρώπη. 12 Η σπερµατέγχυση στην Ελλάδα ξεκίνησε προ σαράντα περίπου ετών µε νωπό σπέρµα. Σήµερα πραγµατοποιείται µε νωπό και ελάχιστα µε κατεψυγµένο σπέρµα. 13 Η πρώτη τράπεζα κατεψυγµένου σπέρµατος οργανώθηκε το 1975 στη Θεσσαλονίκη από ιδιώτη. 14 2.2. Εξωσωµατική γονιµοποίηση ( In-vitro-Fertilisation) Στη µέθοδο αυτή χρησιµοποιείται το σπέρµα του συζύγου ή του συντρόφου (στο οµόλογο σύστηµα) ή επιλεγµένου δότη (στο ετερόλογο σύστηµα) για να γονιµοποιήσει νωπά ή κατεψυγµένα ωάρια της γυναίκας 12 Παπαδοπούλου-Κλαµαρή., Άρθρα 1463-1464 σε ΑΚ Γεωργιάδη / Σταθόπουλο, σελ.527, Πρβλ. και ανέζη Ι.Μ., Σπερµατέγχυση ή τεχνητή γονιµοποίηση: Ιατρικά, ηθικά και νοµικά προβλήµατα, Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, Τόµος 3 (1986) σελ.129, όπου αναφέρει ότι µέχρι το 1984, στις Η.Π.Α 25 Πολιτείες είχαν αποδεχθεί νοµοθετικά τη σπερµατέγχυση. Σύµφωνα µε το νόµο «ο σύζυγος που συγκατατίθεται στη διενέργεια ετερόλογης σπερµατέγχυσης στη γυναίκα του είναι ο πατέρας του παιδιού».στην Πολιτεία της Καλιφόρνιας, ο νόµος προστατεύει την ιατρική αυτή πράξη ακόµη περισσότερο, διότι σαφώς καθορίζει ότι «ο δότης σπέρµατος για ετερόλογη σπερµατέγχυση θεωρείται νοµικά ότι δεν είναι ο φυσικός πατέρας του παιδιού που γεννήθηκε». 13 Η κρυοσυντήρηση µε κατάψυξη του σπέρµατος σε υγρό άζωτο ξεκίνησε τη δεκαετία του 1950 µε στόχο τη βιοµηχανική αναπαραγωγή βοοειδών. Η επιτυχία της µεθόδου ώθησε τους ερευνητές στην κρυοσυντήρηση ανθρώπινου σπέρµατος, γεγονός που αποτέλεσε το πιο θετικό βήµα για τη διάδοση της ετερόλογης σπερµατέγχυσης τις τελευταίες δεκαετίες. Περισσότερα από 60% των σπερµατοζωαρίων επιβιώνουν µετά από µακρόχρονη κρυοσυντήρηση και η γονιµοποιητική τους ικανότητα λίγο µόνο υπολείπεται από εκείνη του νωπού σπέρµατος. Κίνδυνος για ανωµαλίες του εµβρύου δεν υπάρχει και από σχετικές µελέτες ο δείκτης ανωµαλιών είναι µικρότερος µε κατεψυγµένο σπέρµα από το δείκτη ανωµαλιών µε νωπό σπέρµα, γεγονός που αποδίδεται στην αυστηρή επιλογή του δότη. Βλ. ανέζη Ι.Μ., ό.π. σελ.128. 14 Κριάρη-Κατράνη Ι., Βιοϊατρικές εξελίξεις και Συνταγµατικό δίκαιο 1994, σελ.21. 11

εκτός του µητρικού σώµατος (in petri dish). Eν συνεχεία, µετά από περίπου 72 ώρες από τη γονιµοποίηση, το γονιµοποιηµένο ωάριο µεταφέρεται στη µήτρα της γυναίκας που θα το κυοφορήσει. Η διαδικασία αυτή είναι πολύ πιο περίπλοκη από την σπερµατέγχυση: τα ωάρια λαµβάνονται µετά από ορµονολογική προετοιµασία της γυναίκας, χάρις στην οποία προκαλείται, λόγω της υπερδιέγερσης των ωοθηκών, υπερωορηξία, ούτως ώστε να υπάρχει διαθέσιµος συγκριτικά µεγαλύτερος αριθµός ωαρίων από ό,τι συµβαίνει κατά τη φυσική διαδικασία. Τα ωάρια λαµβάνονται µε κοιλιακή ή κολπική υπερηχογραφία: η δεύτερη µέθοδος είναι λιγότερο επεµβατική και δεν απαιτεί ολική αναισθησία. Ως λόγοι προσφυγής στη µέθοδο αναφέρονται οι ακόλουθες αιτίες στειρότητας: α) πρόβληµα των σαλπίγγων της γυναίκαςσυνηθέστερο είναι η απόφραξη των σαλπίγγων- µε αποτέλεσµα την αδυναµία συλλήψεως. β) άλλα γυναικολογικά προβλήµατα, π.χ. ενδοµητρίωση ή λοιµώξεις του τραχήλου της µήτρας και γ) κακή ποιότητα του ανδρικού σπέρµατος, π.χ. ολιγοσπερµία, ασθενοσπερµία ή τερατοσπερµία. Εκτιµάται ότι οι λόγοι στειρότητας που αναφέρονται στη γυναίκα ανέρχονται σε ποσοστό 60% των συνολικών αιτίων της στειρότητας. Το πρώτο παιδί που γεννήθηκε µε αυτή τη µέθοδο ήταν η Λουίζα Μπράουν το 1978, µετά από θεραπευτική αγωγή των ιατρών Edwards και Steptoe. Ο αριθµός των παιδιών που γεννώνται µε εξωσωµατική γονιµοποίηση έχει σχεδόν διπλασιαστεί κατά τα τελευταία έτη. 15 Εκτός των περιπτώσεων όπου η εξωσωµατική γονιµοποίηση είναι ετερόλογη από την πλευρά του άνδρα του ζεύγους των επίδοξων γονέων, το γεννητικό υλικό ενδέχεται να είναι ετερόλογης προέλευσης και από την πλευρά της γυναίκας, µε την έννοια ότι µόνο το σπέρµα ανήκει στον άνδρα του ζεύγους, ενώ το ωοκύτταρο είναι από ξένη γυναίκα (περίπτωση στειρότητας ή κληρονοµικής επιβάρυνσης της υποψήφιας να τεκνοποιήσει) 16 και το γονιµοποιηµένο µε τον τρόπο αυτό ωάριο τοποθετείται στη συνέχεια 15 Κριάρη-Κατράνη Ι., ό.π., σελ.21 επ. Κάθε χρόνο πραγµατοποιούνται στην Ελλάδα περίπου δώδεκα χιλιάδες επεµβάσεις εξωσωµατικής γονιµοποίησης: Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη Έφη, Το σχέδιο νόµου για την «ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή», Αρµ.2002, σελ.1417. 16 Η επιλεγµένη δότης ωαρίων χρησιµοποιείται συνήθως στις περιπτώσεις, που η ενδιαφερόµενη να γίνει µητέρα έχει αφαιρέσει τις ωοθήκες της ή, εφόσον υπάρχουν, είναι αδρανείς και δεν παράγουν ωάρια ή, όταν παράγουν, έχουν γενετικές επιβαρύνσεις µε κίνδυνο να γεννηθεί ανώµαλο παιδί. Βλ. ανέζη Ι.Μ. ό.π., Ιατρική 1986, σελ.397. 12

στη µήτρα της στείρας ή της κληρονοµικά επιβαρηµένης γυναίκας. Εξελιγµένη παραλλαγή αυτής της µεθόδου αποτελεί η περίπτωση όπου το in vitro γονιµοποιηµένο ωάριο προέρχεται από τα διατηρηµένα σε κατάσταση κατάψυξης πλεονάσµατα προηγούµενης εξωσωµατικής γονιµοποίησης που είχε γίνει για λογαριασµό άλλου ζεύγους, µε γεννητικό υλικό το οποίο ανήκει σε ξένους δότες και ως προς τους δυο συντρόφους του νέου ζεύγους - περίπτωση στειρότητας και των δυο - (παραχώρηση- δωρεά ξένου ωαρίου ή εµβρύου). 17 2.3. Έκπλυση Ο John Buster του Πανεπιστηµίου του Λος Άντζελες ανέπτυξε τεχνική µεταµόσχευσης εµβρύων σε γυναίκες που δεν µπορούν να συλλάβουν αλλά µπορούν να µπορούν να κυοφορήσουν και να γεννήσουν ένα παιδί. Χρησιµοποιείται το σπέρµα του συζύγου του ενδιαφερόµενου ζευγαριού ή και ξένου δότη για να γονιµοποιήσει µε τεχνητή έγχυση σπέρµατος (in vivo γονιµοποίηση) επιλεγµένη γυναίκα-δότη. Μετά από πέντε ηµέρες, χρόνος που απαιτείται για να κατέβει το γονιµοποιηµένο ωάριο από τη σάλπιγγα στη µήτρα, χωρίς ακόµα να εµφυτευθεί, ξεπλένεται µε ειδική µέθοδο η µήτρα της γυναίκας-δότη, παραλαµβάνεται το έµβρυο και τοποθετείται στην προετοιµασµένη γι αυτό το σκοπό µήτρα της συζύγου για παραπέρα εµφύτευση και ανάπτυξη. Η µέθοδος αυτή δεν έχει διαδοθεί και τείνει να καταργηθεί. 18 Πρόκειται για την περίπτωση της λεγόµενης µεταφοράς ή εµφύτευσης νωπού (δηλ. φυσιολογικά γονιµοποιηµένου) εµβρύου ή της δωρεάς νωπού εµβρύου σε αντιδιαστολή µε τη δωρεά κρυοσυντηρηµένου εµβρύου, γονιµοποιηµένου in vitro, που αναφέρθηκε παραπάνω. 2.4. Μεταφορά γαµετών στις σάλπιγγες (Gamete Intra Fallopian Transfer- GIFT) ή µεταφορά ζυγώτου στις σάλπιγγες (ZIFT). 17 εληγιάννης Ι., ό.π. σελ.311. Όταν γίνεται λόγος για δωρεά ωαρίου από τρίτη γυναίκα θα πρέπει να αναφέρουµε πως υπάρχει, επίσης, και η δυνατότητα της µεταφοράς ωαρίου από άλλη γυναίκα στα γεννητικά όργανα της γυναίκας που επιθυµεί να τεκνοποιήσει και εκεί γονιµοποιείται είτε µε τη φυσική µέθοδο είτε µε σπερµατέγχυση. Βλ. Μαργαρίτη Μ., ό.π., σελ.87. 18 ανέζης Ι.Μ., Ιατρική (49) 1986, σελ.397-398. Κριάρη-Κατράνη Ι., ό.π., σελ.25. 13

Σύµφωνα µε τη µέθοδο αυτή οι δύο γαµέτες, σπερµατοζωάρια και ωάρια εισάγονται µέσα στις δύο σάλπιγγες, αφού ληφθούν και επανατοποθετηθούν κατά τη διάρκεια λαπαροσκόπησης ή µίνι-λαπαροτοµίας. Μετά την ορµονική προετοιµασία της γυναίκας για τη δηµιουργία πολλαπλής ωορρηξίας, λαµβάνεται δείγµα σπέρµατος του συζύγου 2 ½ ώρες πριν από τη λαπαροσκόπηση της γυναίκας. Το σπέρµα του συζύγου υποβάλλεται σε ειδική επεξεργασία, πριν τοποθετηθεί µε τη λαπαροσκόπηση στις δύο σάλπιγγες σε πυκνότητα 100.000 σπερµατοζωάρια ανά 25 ml. Ακολουθεί η λαπαροσκόπηση ή µίνι λαπαροτοµία της γυναίκας, η λήψη ωαρίων από περισσότερα του ενός ωοθυλάκια και, µετά τον εµπλουτισµό τους, η άµεση επανατοποθέτηση ωαρίων και σπερµατοζωαρίων, χωριστά µε ειδικό καθετήρα, µέσα στον αυλό και των δύο σαλπίγγων. Η µέθοδος αυτή από τη φύση της δεν φαίνεται να δηµιουργεί ηθικά ή νοµικά προβλήµατα. Η ιατρική παρέµβαση µε τη λήψη και βελτίωση των συνθηκών των γαµετών, πριν από τη γονιµοποίηση, είναι κάτι που γίνεται και µε άλλες θεραπευτικές επεµβάσεις στα σπερµατοζωάρια και τα ωάρια. Η γονιµοποίηση δεν γίνεται εξωσωµατικά αλλά µέσα στο φυσικό περιβάλλον, που είναι οι σάλπιγγες. 19 Η µέθοδος αυτή είναι πολύ σηµαντική για τα άτοµα, των οποίων οι θρησκευτικές πεποιθήσεις δεν επιτρέπουν προσφυγή στις άλλες ιατρικές τεχνικές. Τα ωάρια είναι δυνατόν να µην προέρχονται από την ίδια την ενδιαφερόµενη να τεκνοποιήσει γυναίκα, αλλά από ξένη δότρια (ετερόλογη γονιµοποίηση από την πλευρά της γυναίκας του ζεύγους δωρεά ωαρίου). Παραλλαγή της µεθόδου αυτής είναι να γονιµοποιείται το ωάριο εξωσωµατικά και ως ζυγώτης να τοποθετείται στη σάλπιγγα (ZIFT). Η διαφορά της µεθόδου ZIFT από τη µέθοδο GIFT έγκειται στο ότι η πρώτη εκτελείται 24-48 ώρες µετά την ωοληψία, αφού η γονιµοποίηση γίνεται εξωσωµατικά και τοποθετούνται έµβρυα στις σάλπιγγες. Το πλεονέκτηµα της µεθόδου αυτής έγκειται στο ότι πιστοποιεί τη γονιµότητα του σπέρµατος, ενώ στα αυξηµένα ποσοστά επιτυχίας της (έναντι της συνήθους εξωσωµατικής γονιµοποίησης) φαίνεται να συµβάλλουν το φυσικό περιβάλλον της σάλπιγγας και οι ενδοσαλπιγγικοί παράγοντες που βοηθούν στη µετέπειτα εµφύτευση. Tα ποσοστά επιτυχίας αυτών των µεθόδων είναι υψηλότερα της συνήθους εξωσωµατικής γονιµοποίησης. 20 19 ανέζης Ι.Μ., ό.π., σελ.398, Κριάρη-Κατράνη Ι., ό.π., σελ.25. 20 Κριάρη-Κατράνη Ι., ό.π. σελ.26. 14

2.5. Εµβρυοµεταφορά βλαστοκύστεων 21 Ήδη από τον Οκτώβριο του 1997 εφαρµόζεται και στην Ελλάδα η εµβρυοµεταφορά στο στάδιο των βλαστοκύστεων. Η βλαστοκύστη είναι το στάδιο που φτάνει το έµβρυο την 6 η ηµέρα της ζωής του, έχει µεγαλώσει στα 150-200 κύτταρα και ήδη έχει αρχίσει να γίνεται διαφοροποίηση των κυττάρων σε τροφοβλάστη και εµβρυϊκό πόλο. Στη φύση το γονιµοποιηµένο ωάριο φθάνει στη µήτρα µέσω της σάλπιγγας την 5 η - 6 η ηµέρα της ζωής του ως βλαστοκύστη, στη συνέχεια βγαίνει από τη ζώνη που το περιβάλλει και ύστερα εµφυτεύεται στη µήτρα. Με τα κατάλληλα καλλιεργητικά υγρά, αλλά και την απαραίτητη τεχνογνωσία, τα έµβρυα καλλιεργούνται για έξι ηµέρες µετά τη γονιµοποίηση και στη συνέχεια γίνεται η εµβρυοµεταφορά. Ως µοναδικό µειονέκτηµα της µεθόδου αυτής αναφέρεται το ότι δεν µεγαλώνουν όλα τα έµβρυα έως την 6 η ηµέρα, αλλά, όπως προκύπτει από τα στατιστικά δεδοµένα, µόνο τα µισά. Εικάζεται, ωστόσο, ότι τα άλλα µισά δεν θα µεγάλωναν, ούτως ή άλλως, ακόµα και αν ετοποθετούντο νωρίτερα εντός της µήτρας. 2.6. Μικρογονιµοποίηση ωαρίων 22 Η µέθοδος αυτή προσφέρει τη δυνατότητα γονιµοποίησης και απόκτησης παιδιών στα ζευγάρια εκείνα όπου οι άνδρες έχουν µεν ελάχιστα σπερµατοζωάρια ή σπερµατοζωάρια χωρίς κινητικότητα ή απόλυτη αζωοσπερµία ή τέλος έχουν αρκετά σε αριθµό σπερµατοζωάρια, αλλά αδυνατούν για άγνωστους µέχρι στιγµής λόγους να γονιµοποιήσουν µε την κλασσική εξωσωµατική γονιµοποίηση. Μέχρι τώρα τα ζευγάρια αυτά ήταν αναγκασµένα να καταφύγουν µόνο στην ετερόλογη τεχνητή σπερµατέγχυση. Ουσιαστικά η µέθοδος αυτή δεν είναι τίποτα άλλο από µια µικρή επέµβαση στο ωάριο. Συγκεκριµένα κάτω από ένα πολύ ισχυρό µικροσκόπιο συλλαµβάνεται ένα σπερµατοζωάριο µε µικροπιπέττα και αφού διανοιχθεί το περίβληµα του ωαρίου, τοποθετείται το σπερµατοζωάριο µέσα στο κυτταρόπλασµα του ωαρίου. Αυτή η πρωτοποριακή µέθοδος, που ανακαλύφθηκε στο Βέλγιο, εφαρµόζεται πλέον µε επιτυχία και στην Ελλάδα 21 Πάντος Κ. / Σταύρου. / Καραντζής Π., «Μητέρα» Μαιευτικό και Χειρουργικό Κέντρο- Κέντρο ανθρώπινης αναπαραγωγής «Εξωσωµατική γονιµοποίηση», σελ.14. 22 Πάντος Κ. / Σταύρου. / Καραντζής Π., ό.π., σελ.15 επ. 15

και ονοµάζεται ενδοκυτταροπλασµατική έγχυση σπερµατοζωαρίου (intracytoplasmic sperm injection ICSI). Παγκοσµίως, χάρη στη µέθοδο αυτή, πάνω από 95% των ζευγαριών µε προβλήµατα σπέρµατος κατορθώνουν να αποκτήσουν φυσικούς απογόνους προερχόµενους από δικό τους γεννητικό υλικό. 2.7. Εγκυµοσύνη µέσω «φέρουσας» ή «υποκατάστατης» µητέρας Στην περίπτωση της «φέρουσας µητέρας» πραγµατοποιείται κυοφορία µέσω παρένθετου προσώπου (γυναίκας) µε γεννητικό υλικό του ενδιαφερόµενου ζεύγους, γονιµοποιηµένο µε ποικίλες µεθόδους, η οποία συµφωνεί να παραδώσει το τέκνο µετά τον τοκετό στους γενετικούς του γονείς (αυτούς που προσέφεραν το γεννητικό υλικό). Στην περίπτωση αυτή η γυναίκα που επιθυµεί να αποκτήσει παιδί δεν είναι στείρα, αλλά για ιατρικούς λόγους δεν µπορεί να κυοφορήσει το έµβρυο. Πιο συγκεκριµένα εµφυτεύονται στη µήτρα της ξένης γυναίκας που αναλαµβάνει την κυοφορία είτε το ωάριο της ενδιαφεροµένης, που γονιµοποιείται στη συνέχεια µε τεχνητή έγχυση σπέρµατος του συντρόφου της είτε έµβρυο γονιµοποιηµένο ήδη εξωσωµατικά µε γεννητικό υλικό προερχόµενο από τους συντρόφους του ενδιαφερόµενου ζεύγους είτε έµβρυο γονιµοποιηµένο προηγουµένως in vivo, φυσιολογικά ή µε σπερµατέγχυση, στη µήτρα της ενδιαφεροµένης µε ωάριο δικό της και σπέρµα του συντρόφου της («παρένθετη µητρότητα», περιορισµένη υποκατάσταση, «δανεισµός» ή «µίσθωση» µήτρας ή µητρότητας Leih-, Miet-, Trage-, ή Ammenmutterschaft). 23 Το παιδί ως προς την κληρονοµικότητα έχει τις καταβολές των φυσικών του γονέων. εν υπάρχει, όµως, αµφιβολία ότι και η «φέρουσα» µητέρα επηρεάζει την ανάπτυξή του, λόγω του συνδέσµου της µαζί του κατά τη διάρκεια της κυοφορίας. Η περίπτωση αυτή εµφανίζει οµοιότητες και διαφορές µε τη δωρεά ωαρίου. Συγκεκριµένα, η δωρεά ωαρίου γίνεται προς τη γυναίκα που θα κυοφορήσει και θα µεγαλώσει το παιδί. Αντίθετα, στη «φέρουσα» µητέρα η κυοφορούσα γυναίκα δε θα µεγαλώσει το παιδί, αλλά θα το παραδώσει στο ζεύγος, από το οποίο γενετικά προέρχεται. Στη διαδικασία της «φέρουσας» µητέρας οι γενετικοί γονείς είναι ίδιοι µε τους «κοινωνικούς γονείς» (εκείνους δηλ. που επιθυµούν την απόκτηση του τέκνου). Στη δωρεά ωαρίου η «κοινωνική» µητέρα ταυτίζεται µε την κυοφορούσα γυναίκα, αλλά 23 εληγιάννης Ι., ό.π. σελ.312. 16

όχι µε τη γενετική µητέρα. Παρά το γεγονός, όµως, ότι η «φέρουσα» µητέρα δεν είναι γενετικά η µητέρα του παιδιού, ο σύνδεσµός της µαζί του κατά τη διάρκεια της εγκυµοσύνης δεν αποκλείει την εµφάνιση επιπλοκών, π.χ. την άρνηση της γυναίκας να παραδώσει το παιδί για υιοθεσία στους γενετικούς του γονείς ή την άρνηση και των δύο πλευρών να ασχοληθούν µε την ανατροφή του παιδιού λόγω κάποιας ανωµαλίας, η οποία ενδέχεται να συνέβη στο διάστηµα της ενδοµήτριας ζωής. Εκτός αυτών ενδέχεται να υπάρξουν πραγµατικά δυσµενείς συνθήκες, π.χ. διαζύγιο ή θάνατος, οι οποίες δεν θα επιτρέπουν την εκπλήρωση των όρων της σχετικής συµφωνίας από µέρους των γενετικών γονέων. 24 Η περίπτωση αυτή της κατά παραγγελίαν κυοφορίας µέσω τρίτης γυναίκας µπορεί να συνδυαστεί µε δωρεά ωαρίου, οπότε µεσολαβεί και µία δεύτερη βιολογική µητέρα, πέραν της δότριας του ωαρίου, η οποία θα αναλάβει να κυοφορήσει το γονιµοποιηµένο µε σπέρµα του συζύγου της ενδιαφεροµένης δωρηθέν ωάριο, µε σκοπό να γεννήσει το τέκνο και εν συνεχεία να το παραδώσει στην τελευταία. 25 ιαφορετική είναι η προβληµατική της «υποκατάστατης µητέρας». Στην περίπτωση αυτή η αδυναµία συλλήψεως και κυοφορίας από πλευράς της γυναίκας παρακάµπτεται µε την τεχνητή γονιµοποίηση µιας άλλης γυναίκας (συνήθως µε σπερµατέγχυση αλλά και µε εξωσωµατική γονιµοποίηση) µε το σπέρµα του συζύγου, η οποία συµφωνεί να παραδώσει το παιδί µετά τη γέννησή του στον φυσικό πατέρα και τη σύζυγό του, συνήθως βάσει του θεσµού της υιοθεσίας. 26 Με τη µέθοδο δηλ. αυτή µια ξένη γυναίκα υποκαθιστά την ενδιαφερόµενη να τεκνοποιήσει σε ολόκληρο το φάσµα της διαδικασίας της µητρότητας, δηλ. τόσο ως προς τη χορήγηση γεννητικού υλικού (ωαρίου) όσο και ως προς τη διαδικασία της κυοφορίας (αναπληρωµατική ή υποκατάστατη µητρότητα ή πλήρης υποκατάσταση Εrsatz- ή Surrogatmutterschaft- surrogate mother). 27 24 Κριάρη-Κατράνη Ι., ό.π. σελ.114 επ. 25 Σαµαρά Νάταλη-Χριστίνα, Η νοµική θέση της τρίτης δότριας γενετικού υλικού, ΚριτΕ 2000 σελ.136. 26 Κριάρη-Κατράνη Ι., ό.π. σελ.120. 27 εληγιάννης Ι., ό.π. σελ.313. 17

3) Θεµελίωση του δικαιώµατος απόκτησης φυσικών απογόνων υπό το ελληνικό Σύνταγµα. Στην επιστήµη του συνταγµατικού δικαίου το ζήτηµα πού θεµελιώνεται το δικαίωµα απόκτησης απογόνων είναι εριζόµενο. Εκτός του ότι υποστηρίζεται και η άποψη για τη θεµελίωσή του στο άρθρο 21 παρ.1 Συντ., 28 ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η διαφωνία ανάµεσα στις απόψεις που επικαλούνται η µεν πρώτη το άρθρο 5 παρ.1, η δε δεύτερη το άρθρο 9 παρ.1 εδ.β του Συντάγµατος. 29 Σύµφωνα µε την πρώτη άποψη στο ελληνικό Σύνταγµα η προσωπικότητα προστατεύεται, αφενός, µέσω διατάξεων, µε τις οποίες κατοχυρώνονται ορισµένες εκφάνσεις της, οι οποίες κατά την ιστορική εµπειρία είναι περισσότερο ευάλωτες στις επιθέσεις της κρατικής εξουσίας (π.χ. η προστασία της ελευθερίας της γνώµης, άρθρο 14 παρ.1, η προστασία του απορρήτου της αλληλογραφίας, άρθρο 19 παρ.1) και, αφετέρου, µέσω του γενικού δικαιώµατος αναπτύξεως της προσωπικότητας, κατ άρθρον 5 παρ.1 του Συντάγµατος. 30 Το δικαίωµα ανάπτυξης της προσωπικότητας αποτελεί τη σπουδαιότερη συγκεκριµενοποίηση της αρχή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας (άρθρο 2 παρ.1 Συντ.). Η διάταξη του άρθρου 5 παρ.1 Συντ. θεωρείται ότι έχει γενικό ή επικουρικό χαρακτήρα, µε την έννοια ότι καλύπτει τους µη ρητά προστατευόµενους από άλλες συνταγµατικές διατάξεις τοµείς της ανθρώπινης συµπεριφοράς. Γίνεται δεκτό ότι µέσω της διάταξης αυτής κατοχυρώνεται το δικαίωµα αυτοκαθορισµού και αυτοδιαθέσεως του ατόµου: η ελευθερία δηλ. προγραµµατισµού και διαµορφώσεως της ζωής του σύµφωνα µε τις κλίσεις, τις ικανότητες, τα ενδιαφέροντα και τις αντιλήψεις του. Η προσφυγή στη διάταξη του άρθρου 5 παρ.1 επιτρέπεται µόνο µετά την εξάντληση του καταλόγου των ειδικών θεµελιωδών δικαιωµάτων. Εποµένως, πρέπει να εξεταστεί προηγουµένως, αν το δικαίωµα απόκτησης φυσικών απογόνων µπορεί να συναχθεί από άλλη συνταγµατική διάταξη, όπως τη 28 Χρυσόγονος, Το ελληνικό Σύνταγµα και η οικογένεια, Ελλ νη 38 (1997) σελ.738. 29 Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη Έφη, Εξωσωµατική γονιµοποίηση µε ξένο γεννητικό υλικό, ΚριτΕ 2001, σελ.28-29. 30 «Καθένας έχει δικαίωµα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συµµετέχει στην κοινωνική, οικονοµική και πολιτική ζωή της χώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώµατα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγµα ή τα χρηστά ήθη». 18

διάταξη του άρθρου 21 παρ.1 ή αυτή του άρθρου 9 παρ.1 εδ.β του Συντάγµατος. Θα ήταν δυνατόν να υποστηριχθεί ότι, εφόσον η οικογένεια δηµιουργείται, ή εν πάσει περιπτώσει ολοκληρώνεται µε την απόκτηση παιδιών, το δικαίωµα απόκτησης απογόνων θα µπορούσε να συναχθεί από την κατά το άρθρο 21 προστασία της οικογένειας. 31 Κατά την ελληνική συνταγµατική θεωρία και νοµολογία το άρθρο 21 κατοχυρώνει το θεσµό της οικογένειας ως θεσµό του ιδιωτικού δικαίου, όπως επίσης και ένα κοινωνικό δικαίωµα, κύριο περιεχόµενο του οποίου είναι οι οικονοµικές παροχές του κράτους στα µέλη της οικογένειας. Ούτε από το περιεχόµενο, ούτε από τις προπαρασκευαστικές εργασίες της διάταξης είναι δυνατόν να συναχθεί ατοµικό δικαίωµα, όπως είναι κατεξοχήν τα δικαιώµατα που κατοχυρώνουν την ελεύθερη δράση του ατόµου. Ως προς τη δυνατότητα συναγωγής του δικαιώµατος από το άρθρο 9 παρ.1 εδ.β 32, παρατηρείται ότι η βάσει του άρθρου αυτού προστασία της οικογενειακής ζωής αναφέρεται στην προστασία του ατόµου ως µέλους της οικογένειας και στην προστασία των οικογενειακών σχέσεων γενικότερα. Η διακήρυξη του απαραβίαστου της οικογενειακής ζωής επιτάσσει την αποχή του κράτους από ενέργειες που πιθανόν να έθιγαν την ήδη δηµιουργηµένη οικογένεια και δεν αναφέρεται στη δηµιουργία της. Υποστηρίζεται 33 ότι η διακήρυξη του απαραβίαστου της οικογενειακής ζωής σηµαίνει, ότι κάθε άνθρωπος έχει το ατοµικό δικαίωµα να δηµιουργήσει οικογένεια και να διαµορφώσει ανενόχλητα τη ζωή του στο πλαίσιό της, µε αναφορά και στο άρθρο 12 της ΕΣ Α. Το άρθρο 12, όµως, αναφέρεται ρητά στο δικαίωµα συνάψεως γάµου και ιδρύσεως οικογένειας. Αντίθετα, το περιεχόµενο της διάταξης του άρθρου 9 παρ.1 είναι συγγενές µε το περιεχόµενο του άρθρου 8 παρ.1 της ΕΣ Α προστασία της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής, του ασύλου της κατοικίας και της αλληλογραφίας η δε νοµολογία του ικαστηρίου των ικαιωµάτων του Ανθρώπου στο άρθρο 8 αναφέρεται στις σχέσεις µεταξύ των µελών της οικογένειας ως προς συγκεκριµένη κρατική πολιτική και όχι στο δικαίωµα αποκτήσεως απογόνων. 31 «Η οικογένεια, ως θεµέλιο της συντήρησης και προαγωγής του Έθνους, καθώς και ο γάµος, η µητρότητα και η παιδική ηλικία τελούν υπό την προστασία του Κράτους» 32 «Η ιδιωτική και οικογενειακή ζωή του ατόµου είναι απαραβίαστη». 33 αγτόγλου Π., Συνταγµατικό ίκαιο Ατοµικά ικαιώµατα Α, Εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα 1991, σελ.328. 19

Για τους λόγους αυτούς, σύµφωνα µε την πρώτη ερµηνευτική εκδοχή το δικαίωµα αναπαραγωγής, το οποίο αποτελεί µια ειδική µορφή ιδρύσεως οικογένειας (διότι οικογένεια δηµιουργείται και µε υιοθετηµένα παιδιά ή περιλαµβάνει και µόνο το ζεύγος), δεν µπορεί παρά να συνάγεται από το άρθρο 5 παρ.1, το οποίο κατοχυρώνει την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας 34 και από το οποίο προκύπτει και η ελευθερία σύναψης γάµου και ίδρυσης οικογένειας. Και συστηµατικοί, όµως, λόγοι συνηγορούν υπέρ της υπαγωγής του δικαιώµατος αυτού στο άρθρο 5: Στο άρθρο αυτό κατοχυρώνονται και όλα τα συνδεόµενα µε την προσωπικότητα και µη ρητώς κατοχυρούµενα από άλλες διατάξεις ατοµικά δικαιώµατα: τα δικαιώµατα σύναψης γάµου, εκλογής συζύγου, ιδρύσεως οικογένειας, σεξουαλικής ελευθερίας. Επίσης, η δυνατότητα της γυναίκας να προσφύγει στην άµβλωση, η αρνητική δηλ. όψη του δικαιώµατος αναπαραγωγής, γίνεται µε επίκληση του δικαιώµατος της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητάς της. Ως δικαίωµα αναπαραγωγής ή απόκτησης φυσικών απογόνων εννοείται το δικαίωµα του ατόµου να αποφασίσει, αν και πότε θα αποκτήσει παιδιά. Ως προς τη φυσική αναπαραγωγή δεν υπάρχει αµφιβολία, ότι το δικαίωµα αυτό υφίσταται ανεξαρτήτως της προσωπικής κατάστασης του ατόµου: Η τροποποίηση του ΑΚ µε την οποία παρέχεται η ίδια προστασία στα παιδιά, χωρίς να έχει σηµασία, αν γεννήθηκαν µε ή χωρίς γάµο των γονέων τους, αποτελεί έµµεσο επιχείρηµα υπέρ της άποψης αυτής. 34 Κριάρη-Κατράνη Ι., ό.π. σελ.66 επ., Μαρίνος Α., Γενετική µηχανική και ίκαιο, Ελλ νη 1998, σελ.1231, Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη Έφη, ΚριτΕ 2001, ό.π. σελ.29, Παπαζήση Θ., Προβλήµατα από την αναπαραγωγή µετά την εµµηνόπαυση, ΚριτΕ 1998, σελ.36, της ίδιας, Οριακά θέµατα υιοθεσίας και τεχνητής γονιµοποίησης, Ελλ νη 1992, σελ.1006, Χριστακάκου-Φωτιάδη Κ., Γενετική και προστασία της προσωπικότητας, ΚριτΕ 1994 σελ.363, Αγαλλοπούλου Π., Παρένθετη µητρότητα, ΚριτΕ 2000, σελ.232, Παπαχρίστου Θ., Lex dei, lex populi;, ΧρΙ 2002, σελ.674, όπου αναφέρει ότι η συνταγµατική προστασία του δικαιώµατος απόκτησης απογόνων σηµαίνει ότι ο καθένας είναι ελεύθερος να αποφασίσει για το αν, πότε, πόσα παιδιά θα αποκτήσει, καθώς και για τον τρόπο, µε τον οποίο θα τα αποκτήσει. Κανένας λόγος δεν συντρέχει, ώστε να γίνεται διάκριση ανάµεσα σε φυσική και ιατρικώς υποβοηθούµενη αναπαραγωγή. Το µόνο όριο στο δικαίωµα αυτό είναι οι περιορισµοί που το ίδιο το άρθρο 5 παρ.1 Σ. θέτει. Την ίδια ερµηνευτική εκδοχή υιοθετεί και η εισηγητική έκθεση του σχεδίου νόµου «Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή». 20

Ως προς το δικαίωµα αναπαραγωγής, όµως, µέσω της προσφυγής στις νέες τεχνικές υφίσταται έντονος προβληµατισµός, αν επιτρέπεται γενικά ή µόνο υπό προϋποθέσεις, σχετικά µε τη νοµική ή φυσική κατάσταση του ατόµου ή σχετικά µε τα κίνητρα της προσφυγής στις µεθόδους αυτές. Και αυτό, επειδή τώρα εµφανίζεται το ενδεχόµενο δηµιουργίας απογόνων και σε µορφές συµβιώσεως µάλλον ασυνήθεις, π.χ. σε ζεύγη οµοφυλοφίλων, όπως επίσης και το ενδεχόµενο αποκτήσεως παιδιού µε ορισµένα χαρακτηριστικά, π.χ. αγόρι. Προστατευόµενο περιεχόµενο του δικαιώµατος συνιστά η επιθυµία δύο ανθρώπων να αποκτήσουν παιδί (ενδεχοµένως και µέσω των µεθόδων υποβοηθούµενης αναπαραγωγής) και όχι η επιθυµία δύο ανθρώπων να αποκτήσουν ορισµένο παιδί, χρησιµοποιώντας για το σκοπό αυτό και τις ιατρικές τεχνικές. Το δικαίωµα απόκτησης απογόνων κατοχυρώνεται υπό τον τριπλό περιορισµό του άρθρου 5 παρ.1 του Συντάγµατος. 35 Σύµφωνα µε το περιεχόµενο της διάταξης, το δικαίωµα ανάπτυξης της προσωπικότητας περιορίζεται από το Σύνταγµα, τα δικαιώµατα των άλλων και τα χρηστά ήθη. Ο όρος «το Σύνταγµα» χρησιµοποιείται από τη διάταξη αυτή µε την τυπική έννοιά του και περιλαµβάνει το συνταγµατικό κείµενο του 1975, όπως αυτό αναθεωρήθηκε το 1986 και το 2001, τις διατάξεις των Ψηφισµάτων και των Συντακτικών Πράξεων που εξακολουθούν να ισχύουν µε βάση το άρθρο 111 αυτού και τους νόµους αυξηµένης τυπικής ισχύος. Ο δεύτερος περιορισµός, «τα δικαιώµατα των άλλων», χρησιµοποιείται από τη διάταξη µε την κύρια νοµική έννοιά του, περιλαµβάνει και τα δικαιώµατα προσδοκίας ή ελπίδας, δεν περιλαµβάνει, όµως, τα συµφέροντα ή αντανακλαστικά δικαιώµατα που εξοµοιώνονται µε αυτά. Ως δικαιώµατα των άλλων θεωρούνται όλα τα δικαιώµατα που κατοχυρώνονται ή 35 Θέµα αντίθεσης στους περιορισµούς αυτούς συζητείται ότι µπορεί να υπάρχει σε τρεις περιπτώσεις : στη µεταθανάτια γονιµοποίηση, στην τεχνητή γονιµοποίηση άγαµων µοναχικών γυναικών και στη χρησιµοποίηση «παρένθετης» κυοφόρου γυναίκας. Και σε αυτές ακόµα τις περιπτώσεις µία πλήρης νοµοθετική απαγόρευση δεν θα ήταν το καλύτερο µέτρο, αφού, σε τελική ανάλυση, θα είχε ως θύµα το πιο ανυπεράσπιστο από τα εµπλεκόµενα µέρη : το παιδί που θα γεννιόταν από µια απαγορευµένη και, άρα, µη ρυθµιζόµενη ως προς τις συνέπειές της µέθοδο. Το παιδί αυτό θα ήταν υποβαθµισµένο από άποψη νοµικής κατάστασης, όπως ακριβώς συνέβαινε παλαιότερα και µε τα «εξώγαµα» παιδιά, µε την επίκληση και εκεί κάποιων ηθικών αξιών, όπως η προστασία της «νόµιµης οικογένειας». ηµιουργία, όµως, παιδιών «δεύτερης κατηγορίας» δεν ανέχεται πλέον ο νοµικός µας πολιτισµός. 21

καλύπτονται συνταγµατικά. Η επιφύλαξη των δικαιωµάτων των άλλων δεν µπορεί να θεωρηθεί, πάντως, ως γενική επιφύλαξη του νόµου. Ο νοµοθέτης, συνεπώς, δεν µπορεί να κατοχυρώνει απεριόριστα νέα δικαιώµατα. Ως «άλλοι» υπό την έννοια της διάταξης θεωρούνται τα φυσικά πρόσωπα και τα νοµικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου. Αντίθετα δεν είναι δυνατόν να θεωρηθεί ότι το κοινωνικό ή γενικό συµφέρον καλύπτεται από την έννοια των «δικαιωµάτων των άλλων». Τα «χρηστά ήθη», ως ο τρίτος περιορισµός του κατ άρθρον 5 παρ.1 δικαιώµατος, εννοούνται ως «οι κάθε φορά γενικά αποδεκτοί ή κρατούντες ηθικοί κανόνες». Από τον τριπλό αυτό περιορισµό του δικαιώµατος συνάγεται ότι κρατικές επεµβάσεις, οι οποίες θα περιόριζαν το δικαίωµα αυτό χωρίς επίκληση ενός εκ των τριών αυτών λόγων, θα ήταν ανεπίτρεπτες, όπως π.χ. ο αναγκαστικός οικογενειακός προγραµµατισµός ή ο υποχρεωτικός έλεγχος των γεννήσεων. Ένας νόµος που θα απαγόρευε τις µεθόδους τεχνητής γονιµοποίησης θα ήταν αντισυνταγµατικός. Το δικαίωµα αναπαραγωγής, όπως και όλα τα συναγόµενα από το άρθρο 5 παρ.1 του Συντάγµατος δικαιώµατα, κατοχυρώνονται ανεπιφύλακτα: η κατοχύρωση τους, λοιπόν, απέναντι στον κοινό νοµοθέτη είναι απόλυτη. Ο νοµοθέτης, όµως, επιτρέπεται να επέµβει για να ρυθµίσει νοµοθετικά τον τρόπο άσκησης αυτών των δικαιωµάτων. 36 Φαίνεται, πάντως, ότι διαµορφώνεται, ιδιαίτερα στον ευρωπαϊκό χώρο, η άποψη σχετικά µε την ύπαρξη γενικών προϋποθέσεων ασκήσεως του δικαιώµατος προσφυγής στις νέες µεθόδους υποβοηθούµενης αναπαραγωγής. Οι προϋποθέσεις αυτές οφείλονται στους γενεσιουργούς λόγους εµφανίσεως αυτών των θεραπειών, οι οποίοι αφορούσαν αποκλειστικά στην καταπολέµηση της στειρότητας. Οι θεραπείες, λοιπόν, αυτές οφείλουν να αποσκοπούν στην καταπολέµηση της ακούσιας ατεκνίας και να µην µετατρέπονται σε «εναλλακτικές µεθόδους αναπαραγωγής». Συνεπώς, το δικαίωµα προσφυγής στις µεθόδους αυτές επιτρέπεται µόνο για να διευκολυνθεί η άσκηση του δικαιώµατος αναπαραγωγής γενικά, υπό τους ίδιους όρους, υπό τους οποίους επιτρέπεται σε φυσικά πλαίσια. Συγκεκριµένα, ορίζεται ότι ως λόγοι υποβολής στις θεραπείες θεωρούνται: α) η καταπολέµηση της στειρότητας και β) ο κίνδυνος µετάδοσης κληρονοµικών 36 Όπως επεµβαίνει π.χ. για να ρυθµίσει την άσκηση του δικαιώµατος σύναψης γάµου µέσω της καθιέρωσης των κωλυµάτων γάµου. 22

ασθενειών. 37 Η άποψη αυτή εκκινεί από την αρχή ότι µε τις µεθόδους αυτές δεν επιτρέπεται η δηµιουργία νέων κοινωνικών σχέσεων, όπως η απόκτηση παιδιών µε µόνο ένα γονέα, βάσει κρατικής πρόβλεψης, ή η απόκτηση παιδιών από ζεύγη οµοφυλοφίλων. Περαιτέρω, οι µέθοδοι δεν επιτρέπεται να εφαρµόζονται για την κατά παραγγελίαν δηµιουργία παιδιών µε συγκεκριµένα χαρακτηριστικά. Σύµφωνα µε τη δεύτερη ερµηνευτική εκδοχή, 38 το συνταγµατικό δικαίωµα της αναπαραγωγής έχει πράγµατι διευρυµένη έννοια, καλύπτοντας και την τεχνητή αναπαραγωγή, διότι έτσι εξασφαλίζεται η πλήρης αυτονοµία στην άσκησή του από τον καθένα και όχι µόνο από µια κατηγορία προσώπων, δηλ. εκείνων που δεν µπορούν να τεκνοποιήσουν. Το δικαίωµα της αναπαραγωγής αναδεικνύεται ως διακριτό συνταγµατικό δικαίωµα, του οποίου πρέπει να αναζητηθεί η συγκεκριµένη θεµελίωση. Από τις περισσότερες δυνατές επιλογές που φαίνεται να παρέχει το Σύνταγµα, ορθότερη, κατά την άποψη αυτή, είναι η θεµελίωση στη διάταξη 9 παρ.1 εδ. β, µε την οποία κατοχυρώνει το δικαίωµα στην ιδιωτική ζωή. Πράγµατι, στην ιδιωτική ζωή του προσώπου πρέπει να θεωρείται ότι ανήκει κατ εξοχήν ο έλεγχος της βιολογικής ισορροπίας του οργανισµού και των σωµατικών του λειτουργιών. Ο έλεγχος αυτός βρίσκεται στον πυρήνα της ιδιωτικότητας, αφού αφορά αποκλειστικά την κατάσταση του «εαυτού» σε αποµόνωση από το κοινωνικό περιβάλλον του. Στο µέτρο λοιπόν που η επιλογή της τεκνοποιίας τείνει εξ ορισµού να µεταβάλει τη βιολογική ισορροπία του οργανισµού, ανήκει στη σφαίρα της ιδιωτικότητας του προσώπου και δεν πρέπει να συγχέεται µε τις άλλες δραστηριότητές του κοινωνικής υφής. Έτσι εµφανίζεται αδύναµη µια θεµελίωση του δικαιώµατος στην αναπαραγωγή είτε στη διάταξη 5 παρ.1 Συντ, ως εκδήλωση «ανάπτυξης της προσωπικότητας», είτε στη διάταξη 21 παρ.1 Συντ, ως όρου για την άσκηση του δικαιώµατος ίδρυσης οικογένειας. Έχει υποστηριχθεί βέβαια και η άποψη 39 ότι η συστηµατική ερµηνεία του Συντάγµατος δεν επιτρέπει να αναγνωρισθεί ένα σχετικό ειδικό δικαίωµα 37 Βλ. και το νέο νόµο 3089/2002 για την ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή που ορίζει στο προστεθέν άρθρο 1455 ΑΚ, ότι η τεχνητή γονιµοποίηση επιτρέπεται µόνο για να αντιµετωπίζεται η αδυναµία απόκτησης τέκνων µε φυσικό τρόπο ή για να αποφεύγεται η µετάδοση στο τέκνο σοβαρής ασθένειας. 38 Βιδάλης Τ., Ζωή χωρίς πρόσωπο 1999, σελ.92-93, αγτόγλου Π., ό.π. σελ.328. 39 Κουτσουµπίνας Σ., Συνταγµατικά προλεγόµενα σε ένα ζήτηµα βιοηθικής, ι ικ 1994, σελ.1096. 23

που να απορρέει από το άρθρο 5 παρ.1 Συντ., όπως εκείνα της σύναψης γάµου ή της σεξουαλικής ελευθερίας. Και αυτό γιατί υπάρχει ένα στοιχείο που διαφοροποιεί το «δικαίωµα» αυτό από τα άλλα επί µέρους δικαιώµατα του άρθρου 5 παρ. 1 και κατευθύνει σε µια νέα προβληµατική. Τα άλλα δικαιώµατα είτε δεν αφορούν τρίτους είτε υπάρχει η συγκατάθεση των τρίτων για τη νόµιµη άσκησή τους (π.χ. σύναψη ή όχι γάµου, σεξουαλική ελευθερία κ.λ.π.). Στην περίπτωση, όµως, της τεχνητής γονιµοποίησης τα πράγµατα είναι εντελώς διαφορετικά. Οι επιλογές του γονέα ή των γονέων αφορούν ένα τρίτο πρόσωπο, το οποίο µάλιστα δεν υπάρχει καν κατά τη στιγµή άσκησης του «δικαιώµατος». Είναι, εποµένως, προφανές, ότι θα πρέπει να περιληφθεί στην όλη προβληµατική και το συµφέρον του παιδιού που πρόκειται να γεννηθεί. Εδώ τίθεται, όµως, ένα νέο ζήτηµα: το παιδί που δεν έχει καν ακόµη συλληφθεί δεν µπορεί να θεωρηθεί ως φορέας συγκεκριµένων ατοµικών δικαιωµάτων. Άρα, δε βρισκόµαστε ενώπιον µιας κλασσικής περίπτωσης σύγκρουσης θεµελιωδών δικαιωµάτων. Το θέµα πρέπει να θεωρηθεί, λοιπόν, υπό ένα άλλο πρίσµα: το παιδί που θα γεννηθεί απολαµβάνει την εκ του Συντάγµατος προστασία της παιδικής ηλικίας. Εξάλλου και αυτό, όταν γεννηθεί, θα έχει το δικαίωµα προστασίας της αξιοπρέπειάς του και της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητάς του. Η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας του άρθρου 5 παρ.1 δεν µπορεί να ασκείται σε βάρος των δικαιωµάτων των άλλων ή να παραβιάζει το Σύνταγµα. Το ίδιο το Σύνταγµα ανάγει την προστασία της αξίας του ανθρώπου σε πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας. Συνεπώς, ο άνθρωπος, έστω και αν εξατοµικευµένα δεν έχει ακόµα βιολογική ή νοµική υπόσταση, δεν µπορεί να αποτελέσει απλώς το αντικείµενο της συµπεριφοράς και της άσκησης «δικαιώµατος» κάποιων τρίτων, οι οποίοι, δίνοντας του τη ζωή, θα τον στερήσουν ταυτόχρονα, ενσυνείδητα και προγραµµατισµένα, από αρκετές από εκείνες τις παραµέτρους που θα του επέτρεπαν να αναπτύξει και να ολοκληρώσει τη δική του προσωπικότητα. Ούτε αρκεί η επίκληση της προστασίας της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής για να αναγνωρισθούν µόνο ρυθµιστικές και όχι περιοριστικές αρµοδιότητες στο κράτος στο θέµα της τεχνητής γονιµοποίησης. Με βάση τον κανόνα in dubio pro libertate, και τα άρθρα 5 παρ.1 και 9 παρ.1, η συνταγµατική θεώρηση των πιθανών παρεµβάσεων της πολιτείας πρέπει να έχει ως αφετηρία την ελευθερία των µελλοντικών γονέων να προστρέξουν στις 24