Lexicography, 2 η έκδ., Cambridge University Press, Cambridge, 2001, σσ. 396-398. Κατά τον Landau,

Φιλόλογος 130 (2007), 597-612. Η επιτοµή ενός ανολοκλήρωτου λεξικού Του Σπύρου Α. Μοσχονά * Οι επαινετικές παρουσιάσεις της Επιτοµής [Επιτοµή = Ι. Ν. Καζάζης & Τ. Α. Καραναστάσης, Επιτοµή του Λεξικού της Μεσαιωνικής Ελληνικής ηµώδους Γραµµατείας 1100-1669 του Εµµανουήλ Κριαρά, τόµος Α : α-κ. Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη, 2001], δηµοσιευµένες ως τα τώρα στον ηµερήσιο κυρίως Τύπο 1, δηµιουργούν σε πολλά σηµεία την υποψία ότι συγχέουν, από ορισµένη άποψη, την Επιτοµή µε το Λεξικό [Λεξικό = Εµµ. Κριαράς, Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής ηµώδους Γραµµατείας 1100-1669, τόµοι Α -Ι : α-παραθήκη. Θεσσαλονίκη, 1969-1997]. Οπωσδήποτε, οι έπαινοι για το Λεξικό 2 δεν ισχύουν εξ ορισµού και µεταβατικά για την Επιτοµή. Μια επιτοµή δεν µπορεί βέβαια να κριθεί ως έργο αυτόνοµο, διότι δεν είναι. Ορίζεται από τον τρόπο πρόσβασης που προτείνει σ ένα αναλυτικότερο λεξικό, το οποίο ουδέποτε αντικαθιστά το πολύ-πολύ να µας επιτρέπει κάποτε να εργαζόµαστε χωρίς αυτό. Πάντως, η επιτοµή επεκτείνει τη χρησιµότητα ενός αναλυτικού λεξικού, καθιστώντας το προσιτό στο ευρύτερο κοινό. Η χρησιµότητά της είναι πολλαπλάσια όταν συνδυάζεται µε, µερική έστω, αναθεώρηση του αναλυτικότερου λεξικού, όπως συµβαίνει µε την Επιτοµή του Λεξικού της Μεσαιωνικής Ελληνικής ηµώδους Γραµµατείας. 3 * Ο Σ. Α. Μοσχονάς είναι λέκτορας γλωσσολογίας στο Πανεπιστήµιο Αθηνών. 1 Ν.. Τριανταφυλλόπουλος, «Η Επιτοµή του Μεσαιωνικού Λεξικού: Ένα σπουδαίο έργο του Εµµανουήλ Κριαρά µε την επιµέλεια των Ι.Ν. Καζάζη και Τ.Α. Καραναστάση», Η Καθηµερινή/Τέχνες & Γράµµατα, 22/1/2002, σ. 14 Χριστίνα Μπασέα-Μπεζαντάκου, «Ένα λεξικό που καθρεφτίζει τη συνέχεια της ελληνικής γλώσσας», Ελευθεροτυπία/βιβλιοθήκη, 25/1/2002, σσ. 8-9 Κώστας Γεωργουσόπουλος, «Η γέφυρα», Τα Νέα/Ορίζοντες 6/2/2002, σσ. 6/22 Γιαννούλα Γιαννουλοπούλου, «Ένα λεξικό για τις ρίζες της νέας ελληνικής», Νέα Εστία 1743 (Μάρτιος 2002), σσ. 529-531 πβ. Α.Ε., «Λεξικό της δηµώδους γλώσσα µας», Ριζοσπάστης 8/3/2002, σ. 50 ας προσεχθεί η συστηµατική αµφισηµία των περισσότερων τίτλων. Βλ. και Χρ. Χαραλαµπάκη, «Το Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής ηµώδους Γραµµατείας του Εµµανουήλ Κριαρά και η Επιτοµή του», στο ΚΕΓ, Η ελληνική γλώσσα και η ιστορία της, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2003, σσ. 59-70 (αναφορά στην Επιτοµή στη σ. 62). 2 Για τις σηµαντικότερες κριτικές στο Λεξικό µέχρι το 1994, βλ. Λεξικό ΙΓ, σσ. 339-341. 3 Περί επιτοµών και αναθεωρήσεων, βλ. S. I. Landau, Dictionaries: The Art and Craft of Lexicography, 2 η έκδ., Cambridge University Press, Cambridge, 2001, σσ. 396-398. Κατά τον Landau, η αναθεώρηση περιλαµβάνει «πλήρη επενεξέταση της προηγούµενης έκδοσης, νέα πληκτρολόγηση µεγάλων τµηµάτων του κειµένου και, συχνά, τροποποίηση του σχεδιασµού» (σ. 397) και µε τα τρία

Η Επιτοµή αυτή δεν µπορεί να κριθεί αυτόνοµα και για έναν σηµαντικότερο, ανεξάρτητο λόγο. Ο πρώτος τόµος της παρέχεται, παραδόξως, ως δείγµα ενός έργου που δεν έχει το ίδιο ολοκληρωθεί. Λογικά, θα περίµενε κανείς η επιτοµή να ξεκινήσει µετά την ολοκλήρωση του Λεξικού. Σύµφωνα µε τις εξαγγελίες των υπευθύνων 4, το πλάνο ολοκλήρωσης του Λεξικού σε πέντε τόµους συναντά την Επιτοµή στο τέλος του δεύτερού της τόµου (τόµος Β : λ-π, Γ : ρ-ω ο Ι και τελευταίος τόµος του Λεξικού σταµατά στο λήµµα παραθήκη). Θα περίµενε λοιπόν κανείς να εκδοθούν σύντοµα µαζί ο ΙΕ τόµος του Λεξικού και ο Β της Επιτοµής, που αλληλοσυµπληρώνονται και να ακολουθήσουν οι υπόλοιποι τόµοι του Λεξικού, προτού εκδοθεί ο τελευταίος της Επιτοµής. Όσο το εκδοτικό πλάνο παραµένει αδιευκρίνιστο, και άλλα σενάρια είναι πιθανά. Θα ήταν οπωσδήποτε καθησυχαστική η διαβεβαίωση ότι το Λεξικό δεν θα ολοκληρωθεί ως επιτοµή. Το παράδοξο η επίτµηση να προηγείται της ολοκλήρωσης θα µπορούσε να αποδειχθεί ευεργετικό: µε την πρωθύστερη έκδοσή της, η Επιτοµή προσφέρεται προς κρίσιν, που µόνο να ωφελήσει µπορεί την ολοκλήρωση, ή και την επανέκδοση ενδεχοµένως, του Λεξικού και της ίδιας 5. Θα εξετάσουµε στη συνέχεια τον τρόπο συγκρότησης του ληµµατολογίου και τη σύσταση των ληµµάτων της Επιτοµής σε αντιπαραβολή µε το αναλυτικό Λεξικό. Η σύγκριση αυτή θα µας επιτρέψει ν αποφανθούµε κατά πόσο εξυπηρετεί η Επιτοµή το εκδοτικό και ερευνητικό πρόγραµµα του Λεξικού και σε ποια σηµεία τροποποιεί τον αρχικό του σχεδιασµό 6. αυτά κριτήρια η Επιτοµή των Καζάζη-Καραναστάση αποτελεί και αναθεώρηση του Λεξικού Κριαρά. Για τον Landau, το µεγαλύτερο πρόβληµα µιας επιτοµής είναι πώς «να κρατήσει τα δύο τρίτα των ληµµάτων του αναλυτικότερου λεξικού, αλλά στο µισό χώρο» (σ. 398). Στην Επιτοµή των Καζάζη- Καραναστάση παραλείπονται, όπως θα δούµε, κυρίως εκείνα τα λήµµατα του Λεξικού που προέρχονται από «βοηθητικά», λόγια κείµενα εκείνα δηλαδή που θα µπορούσαν να απουσιάζουν και από το αναλυτικό Λεξικό. 4 Εισαγωγή στην Επιτοµή, σ. 9. Εν τω µεταξύ οι εξαγγελίες αυτές αναθεωρήθηκαν: ο 15 ος τόµος του αναλυτικού Λεξικού προγραµµατιζόταν να εκδοθεί το 2004, µαζί µε την Επιτοµή του. 5 Όπως συνέβη και µε το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής του Ιδρύµατος Τριανταφυλλίδη, που είχε εκτεθεί στην κρίση της επιστηµονικής κοινότητας πολύ πριν την ολοκλήρωσή του (Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, δείγµα: ζ-ι, Θεσσαλονίκη, 1987). 6 Για τη µεθοδολογία (ή, µάλλον, την «κριτική νοοτροπία») που ακολουθούµε εδώ, βλ. την τελευταία ενότητα «Criticism of Dictionaries» στο καταληκτικό κεφάλαιο «A Miscellany» στην πρώτη έκδοση του βιβλίου του S. I. Landau Dictionaries: The Art and Craft of Lexicography, Cambridge University Press, Cambridge, 1989, σσ. 304-310 (το κεφάλαιο αυτό παραλείπεται στη δεύτερη έκδοση). - 2 -

Συγκρότηση του ληµµατολογίου Η σύγκριση ικανού αριθµού δειγµάτων από τα δύο λεξικά µπορεί να µας αποκαλύψει τον «αλγόριθµο µεταγραφής» που χρησιµοποιεί η Επιτοµή. Στον Πίνακα 1 παρουσιάζουµε ένα αντιπροσωπευτικό δείγµα από τα δύο ληµµατολόγια, το οποίο επιλέξαµε από πέντε τυχαία δείγµατα που εξετάσαµε συστηµατικά (απαλαίνωαπαντέχω αµπά-αµπέσσω, αρραβωνίζοµαι-αρσίλι, διαβάλλω-διαβουλία, ηµπορώήως): Λεξικό Α, σσ. 309-315 Προσθήκες/Βελτιώσεις Επιτοµή, σσ. 144-145 απαλαίνω απαλύνω παλύνω απαλαίω παλαίω (Ι ) απαλαίω, Ι απαλαίνω απαλύνω παλύνω απαλάµη παλάµη (Ι ) απαλάµη παλάµη (...) απαλαµιά παλαµέα (Ι ) απαλαρέα απαλαφρά απαλαφραίνω απολαφραίνω (Γ ) απαλεύγω παλεύγω ( παλεύω, Ι ) απαληθινά απαρθινά παρθινά απαρθενά απαληθινός απαρθινός απαρθανός απαλησµονώ απολησµονώ (Γ ) απαλαµιά παλαµέα, ΙΒ, παλαµέα, Ι απάλη πάλη, Ι, πάλη, Ι απαληθινός απαλεθενός, Ι απαλαµιά παλαµέα (...) απαλαρέα απαλαριά απαλαφρά (απολαφραίνω, σ. 165) ( ) απάλη πάλη (...) απαληθινά απαρθενά απαρθινά απαληθινός απαρθενός απαρθινός απαλησµονώ απολησµονώ (σ. 166) απαλλαγή απαλλαγή παλλαγή, Ι απαλλαγή παλλαγή απαλλάσσοµαι 7 απαλλόθεν απαλλού απαλόβιος απαλλάσσοµαι απαλλόθεν απαλλού απαλόν απαλόν, Ι απαλόν απαλό απαλόπνοος απαλοπτέρυξ 7 Η Μπασέα-Μπεζαντάκου, ό.π., αναφέρει εσφαλµένα το λήµµα αυτό, αλλά κ.ά. παραδείγµατα, ως δήθεν προσθήκες/αναθεωρήσεις της Επιτοµής. - 3 -

Λεξικό Α, σσ. 309-315 Προσθήκες/Βελτιώσεις Επιτοµή, σσ. 144-145 απαλοσάρκιν απαλόσαρκος απαλόσαρκος απαλοσάρκιν απαλόφρων απαλόψυχος απαλύνω απαλαίνω (Α, 308) απαµπώθω απαναγνώθω απαναιδεύοµαι απαλός, Ι απαµελώ, Ι απαµπωστός, Θ απανάγωγο, ΙΒ απαλός απαλόσαρκος απαλοσάρκιν απαλύνω απαλαίνω απαµαυρώνω απαµελώ απαµπώθω απαµπωστός απαναγνώθω απανάγωγο απανάµεσα αποανάµεσα (Γ ) (αποανάµεσα, σ. 155) απανασαίνω απανδοχή απαντοχή (Α, 316-7) απανεγνώριστος (ανεγνώριστος, Β ) απάνεµο απανθίζοµαι απανθρωπία απάνθρωπος απανθρωπότης απανθρώπως απανδρειά πανδρειά, Ι, πάνδρ- πάντρ-, Ι, παντρειά απανδρειά πανδρεία πανδρειά υπανδρεία υπαντρεία, Ι απανεµία απανεµιά, Ι απανασαίνω απανδοχή απαντοχή (ανεγνώριστος, σ. 122) απανδρειά παντρειά (...) απανεβαίνω επανεβαίνω (σ. 413) απανεµία απανεµιά απάνεµο απανθρωπία απάνθρωπος απανθρωπότης απανθρώπως απάνου επάνω (ΣΤ ) επάνω, ΙΒ, Ι απάνου επάνω (σ. 413) απανουθιά επανωθιά (ΣΤ ) (επανωθιά, επανωθιό, Ι ) απανουθιό επανωθιό (σ. 414) απάνουργος απανούργευτος, Ι απανούργευτος απανταίνω απανταίνω, Ι απανταίνω απανταχόθεν - 4 -

Λεξικό Α, σσ. 309-315 Προσθήκες/Βελτιώσεις Επιτοµή, σσ. 144-145 απάντεξη απαντεχαίνω παντεχαίνω απαντυχαίνω παντυχαίνω απαντέχω παντέχω µπαντέχω απαντέχω υπαντέχω, Ι, Ι απάντεξη απαντεχαίνω απαντυχαίνω παντεχαίνω παντυχαίνω απαντέχω µπαντέχω παντέχω υπαντέχω Πίνακας 1: Σύγκριση ληµµατολογίων Στην πρώτη στήλη αυτού του Πίνακα καταγράφονται τα λήµµατα που εµφανίζονται στις σσ. 309-315 του Α τόµου του Λεξικού, µε όλους τους τύπους για κάθε λέξη. Στη δεύτερη στήλη αναφέρονται προσθήκες και βελτιώσεις που έχουν περιληφθεί σε µεταγενέστερους τόµους του Λεξικού αν και το δείγµα δεν είναι αντιπροσωπευτικό, παρατηρούµε ικανό αριθµό αναθεωρήσεων 8. Τέλος, στην τρίτη στήλη του Πίνακα 1 καταχωρίζεται το αντίστοιχο τµήµα του ληµµατολογίου από την Επιτοµή, στην οποία καταλαµβάνει µόλις δύο στήλες. Η ένδειξη ( ) δηλώνει ότι το σχετικό λήµµα τοποθετείται στον υπό έκδοση Β τόµο της Επιτοµής. Το βέλος ( ) δηλώνει παραπεµπτικό λήµµα. (Η συµπερίληψη πληθώρας παραπεµπτικών ληµµάτων στο Λεξικό Κριαρά οφείλεται κυρίως στην πολυτυπία που χαρακτηρίζει τη µεσαιωνική και υστεροβυζαντινή γραµµατεία ανάγκη για παραπεµπτικά λήµµατα όµως προέκυψε και από τη σταδιακή αναθεώρηση του Λεξικού κατά τη µακρόχρονη πορεία της έκδοσής του.) Από τον Πίνακα 1 συνάγονται οι ακόλουθες διαπιστώσεις, που µπορούν να θεωρηθούν γενικές, στο µέτρο που επιτρέπει η τυχαία δειγµατοληψία: α) Η Επιτοµή εξοµαλύνει το σύνθετο σύστηµα εσωτερικών παραποµπών που έχει προκύψει από αλλεπάλληλα παραπεµπτικά λήµµατα ο τύπος απανδρειά λ.χ. δεν καταγράφεται στον οικείο Α τόµο του Λεξικού πρόσθετο παραπεµπτικό λήµµα παρέχεται στον Ι τόµο το σχετικό λήµµα όµως στον Ι τόµο επιλέγει ως βασικό τον τύπο παντρειά, στον οποίο παραπέµπεται κανείς από γενικό παραπεµπτικό λήµµα «πάνδρ- πάντρ-», επίσης στον Ι τόµο. Αρκετά παραπεµπτικά λήµµατα παραλείπονται βέβαια στην Επιτοµή λ.χ. στο λήµµα απολαφραίνω δεν καταγράφεται τύπος απαλαφραίνω, οπότε παραλείπεται και το σχετικό παραπεµπτικό ο τύπος 8 Αυτό είναι αναµενόµενο: στον ΙΓ τόµο του Λεξικού, σσ. 282-336, ευρετηριάζονται περισσότερες από 4.500 προσθήκες που έχουν περιληφθεί στους προηγούµενους δώδεκα τόµους 400 περίπου προσθήκες µαζί µε άλλες τόσες βελτιώσεις καταχωρίζονται επίσης στον τελευταίο τόµο του Λεξικού, σσ. 357-415. - 5 -

απανάµεσα αναφέρεται στο ετυµολογικό µέρος του λήµµατος αποανάµεσα µε την ένδειξη «ο τ. σηµ. ιδιωµ.», δεν καταγράφεται λοιπόν ως εναλλακτικός ιστορικός τύπος παραπεµπτικό λήµµα για το απαλοσάρκιν προφανώς δεν κρίνεται απαραίτητο, λόγω γειτονίας µε το απαλόσαρκος κλπ. β) Στην Επιτοµή δεν µεταφέρονται όλα τα άρθρα του Λεξικού από το δείγµα µας παραλείπονται: απαλόβιος, απαλόπνοος, απαλοπτέρυξ, απαλόφρων, απαλόψυχος, απαναιδεύοµαι, απανεγνώριστος, απανθίζοµαι, απάνουργος, απανταχόθεν. Όπως εξηγείται στην Εισαγωγή, «παραλείπονται κάποιοι τύποι, αν µαρτυρούνται αποκλειστικά από κείµενα που το Λεξικό χρησιµοποιεί σήµερα µόνον βοηθητικώς (έργα λόγια, έγγραφα και συναφή) παραλείπονται φυσικά και ολόκληρα άρθρα καταχωρισµένα στους πρώτους τόµους του αναλυτικού Λεξικού, εφόσον µαρτυρούνται αποκλειστικά από κείµενα βοηθητικά» 9. Πράγµατι, οι περισσότεροι από τους τύπους που παραλείπονται εµφανίζονται µόνο στα λεγόµενα «βοηθητικά κείµενα» του Λεξικού, σύµφωνα µε την αναταξινόµησή τους από τον Ζ τόµο κ.ε. 10, και δεν υπάρχουν καν στη βιβλιογραφία της Επιτοµής: Μανασσή, Σύνοψις χρονική και Κατ Αρίστανδρον και Καλλιθέα Ευγενειανού, Τα κατά ρόσιλλαν και Χαρικλέα Ευσταθίου φιλοσόφου, Καθ Υσµίνην και Υσµηνίαν. O τύπος απανεγνώριστος προκύπτει από εσφαλµένη γραφή «απανεγνώριστες» αντί «απ ανεγνώριστες» (Λίβιστρος και Ροδάµνη, εκδ. W. Wagner) παρέλκει λοιπόν η αναφορά του, ενώ κανονικά εµφανίζεται το λήµµα ανεγνώριστος. γ) Η Επιτοµή, κατά κανόνα, εντάσσει στο ληµµατολόγιό της τις προσθήκες που έχουν καταχωριστεί σε παραρτήµατα του Λεξικού εφόσον δεν υπερισχύουν τα κριτήρια που εκτίθενται παραπάνω. Συγκρίνοντας τα σχετικά λήµµατα, διαπιστώνουµε επίσης ότι έχουν ληφθεί υπόψη οι βελτιώσεις που επέφερε ο ίδιος ο Κριαράς και η συντακτική του οµάδα (βλ. και παρακάτω, Σύσταση των ληµµάτων). δ) Ελάχιστα λήµµατα προστίθενται στην Επιτοµή που δεν είναι ήδη καταχωρισµένα στο Λεξικό, είτε στον οικείο τόπο είτε σε Παράρτηµα προσθηκών (απαµαυρώνω, καθώς και το παραπεµπτικό λήµµα «απανεβαίνω επανεβαίνω» στα υπόλοιπα δείγµατα που εξετάσαµε διαπιστώσαµε προσθήκες µόνο παραπεµπτικών ληµµάτων). Ο περιορισµένος αριθµός προσθηκών είναι αναµενόµενος, αφού, όπως 9 Επιτοµή, σ. 11. 10 Τ. Α. Καραναστάσης (προσωπική επικοινωνία) πβ. Λεξικό Ζ, σ. ιγ. - 6 -

θα δούµε και παρακάτω, το ληµµατολόγιο της Επιτοµής δεν προκύπτει από νέα επεξεργασία του σώµατος κειµένων στο οποίο βασίζεται το Λεξικό. Αυτά τα τέσσερα σηµεία πιστεύουµε πως καθορίζουν τον αλγόριθµο µεταγραφής της Επιτοµής, τουλάχιστον όσον αφορά το ληµµατολόγιο: εξοµάλυνση των εσωτερικών παραποµπών, παράλειψη ληµµάτων από δευτερεύουσες πηγές, συµπερίληψη προσθηκών και βελτιώσεων που έχουν ήδη γίνει στο Λεξικό και, σπανιότερα, καινούριων. Είναι προφανής η χρηστικότητα αυτής της µεταγραφής: για να συγκεντρώσει κανείς όλες τις σχετικές µε τη λέξη που τον ενδιαφέρει πληροφορίες, χρειάζεται συχνά ν αναζητήσει το ίδιο λήµµα σε τρεις και σε τέσσερις τόµους του Λεξικού, στον οικείο του τόπο ή σε Παράρτηµα προσθηκών/βελτιώσεων στο οποίο παραπέµπεται από Ευρετήριο προσθηκών στον ΙΓ τόµο, που δεν περιλαµβάνει φυσικά τις προσθήκες/βελτιώσεις του Ι, που πρέπει να ελεγχθούν και αυτές. Στην Επιτοµή απλώς ανατρέχει κανείς στον οικείο τόπο του λήµµατος, ενώ τα παραπεµπτικά λήµµατα τον προειδοποιούν για περιπτώσεις πολυτυπίας. εν προσπαθήσαµε να ελέγξουµε την πληρότητα του ληµµατολογίου (κάθε λέξη παραθέµατος ν αποτελεί και λήµµα), αφού η Επιτοµή δεν είναι ολοκληρωµένη. Σύσταση των ληµµάτων Ένας παρόµοιος αλγόριθµος µεταγραφής χρησιµοποιείται συστηµατικά και για τη σύσταση των ληµµάτων της Επιτοµής. Όπως έγκαιρα διέγνωσε ο Ν.. Τριανταφυλλόπουλος, το Λεξικό «αφενός επιτέµνεται χωρίς να ακρωτηριάζεται και, αφετέρου, διορθώνεται, όταν χρειαστεί» ο ίδιος δίνει και τα ακόλουθα παραδείγµατα: Το λήµµα, λοιπόν, βλαστός, όχι ιδιαίτερα µεγάλο, καταλαµβάνει δώδεκα τυπογραφικούς στίχους στο Λεξικό µε τρία παραθέµατα από τον Ερωτόκριτο και δύο από άλλα έργα. Στην Επιτοµή έχει έκταση µόλις τριών ηµίστηλων στίχων: «βλαστός ο. 1) Βλαστάρι φυτού, κλαδί: Ερωτόκρ. Β 209. 2) (Μεταφ.) γόνος, τέκνο: Λίµπον. 35. [αρχ. ουσ. βλαστός. Η λ. και σήµ.]». Είναι φανερό πως τίποτε δεν λείπει: γένος, σηµασίες, συγγραφείς όπου απαντά, έτυµο και µνεία ότι η χρήση της λέξης δεν έχει διακοπεί. Λείπουν, βέβαια, τα παραθέµατα, αλλά αυτό γίνεται, γιατί οι σηµασίες της λέξης είναι προφανείς εδώ και δεν χρειάζονται τη στήριξη των συµφραζοµένων. Στο λήµµα όµως βλαστώνω, όπου η δεύτερη και µεταφορική σηµασία απαιτεί παράδειγµα, αυτό παρατίθεται. Συχνά σε ένα ρήµα µε τρεις σηµασίες έχουµε ισάριθµα παραθέµατα. Η Επιτοµή είναι οικονοµικότατη, όχι όµως εις βάρος της σαφήνειας. είγµα διόρθωσης: στον τόµο του Λεξικού για το λήµµα βλαστολογώ παρεχόταν η σηµασία «αφαιρώ τα χόρτα από το αµπέλι, βοτανίζω». Στον ΙΑ τόµο (σ. 390) ο χρήστης ειδοποιείται: «στο σηµασιολ(ογικό) αντί για τη σηµασία που υπάρχει διάβαζε: - 7 -

Κόβω τους βλαστούς αµπελιού ή άλλων φυτών για να αναπτυχθούν καλύτερα, κορφολογώ». Το λήµµα, όλο στην Επιτοµή: «βλαστολογώ. Κόβω βλαστούς αµπελιού ή άλλου φυτού για να αναπτυχθεί καλύτερα: Καλλίµ. 2459. [µτγν. βλαστολογέω. Η λ. και σήµ.]» 11. Αποτελεί ίσως υπερβολή η διαβεβαίωση ότι «τίποτε δεν λείπει» από µία επιτοµή. Είναι όµως γεγονός ότι η Επιτοµή παρουσιάζει µε ευσύνοπτο τρόπο τις σηµαντικότερες πληροφορίες που καταγράφει το αναλυτικό Λεξικό. Στην Επιτοµή διατηρείται ο χωρισµός των άρθρων του Λεξικού σε α) τυπολογικό, β) σηµασιολογικό και γ) ετυµολογικό-ιστορικό µέρος. α) Στο τυπολογικό καταχωρίζονται οι σηµαντικότεροι τύποι της λέξης, µε τις πλέον απαραίτητες γραµµατικές πληροφορίες, χωρίς όµως παραποµπές στα χωρία όπου εµφανίζονται π.χ. άνθρωπος ο άθρωπος ανθρουπος. απλικεύω αµπλικεύω απλικεύγω απλισεύγω πλικεύω αορ. επλίκευσα ψα µτχ. απλικιµένος πλικεµένος από, προθ. απ απέ αποτά απού αφ π πέ πο πού. εµπροσθινός, επιθ. εµπροστινός µπροστινός οµπροσθινός οµπροστινός. Όπως και στο Λεξικό, ως κανονικός τύπος για τη ληµµατογράφηση προτιµάται ο κοινότερος και «αλωβητότερος» τύπος κάθε λέξης (µε κάποια προτίµηση, ας σηµειωθεί, προς τον λογιότερο τύπο). Σχολιάσαµε ήδη τη χρήση παραπεµπτικών ληµµάτων από µη κοινούς σε συνηθέστερους ή ανέπαφους τύπους. Για τον ίδιο σκοπό χρησιµοποιούνται ενίοτε και γενικά παραπεµπτικά λήµµατα («αρρεβ- αρραβ-», «αφν- αίφν-», «διαφτ- διαφθ-», «πανδρ- παντρ-» κ.ά.). Αρχαίοι τύποι και αρχαϊσµοί χωρίζονται από τους αντίστοιχους «δηµοτικούς» τύπους, εφόσον έχουν διαφορετική λειτουργία ή σηµασιολογία (δεν υπάρχει πολυτυπία χωρίς πολυσηµία): βλ. λ.χ. λήµµατα αστήρ και «αστέρας αστήρ», αστέρι, άστρον καλά, επιρρ. και καλώς κλπ. αλλιώς συνδυάζονται µε παραπεµπτικά λήµµατα, π.χ. «άρρενας άρρην», «γλυκία, γλυκιά γλυκέα». Οµώνυµες λέξεις καταχωρίζονται χωριστά και αριθµηµένες: λ.χ. διάφορος (Ι) το («κέρδος, τόκος») και διάφορος (ΙΙ), επιθ. («διαφορετικός»), βραδύνω (Ι) («χρονοτριβώ») και βραδύνω (ΙΙ) («βραδιάζει»). β) Όσον αφορά το σηµασιολογικό µέρος του άρθρου, τηρείται σε γενικές γραµµές η οργάνωση και σειρά των ερµηνευµάτων, όπως παρουσιάζονται στο Λεξικό. Η σύγκριση πολύσηµων και εκτενών άρθρων (αγροικώ, από, βάνω, βγαίνω, βγάνω, 11 Τριανταφυλλόπουλος, ό.π. - 8 -

βλέπω, δίδω, είµαι, εις, κάµνω) δεν έδειξε σηµαντικές διαφορές στην οργάνωση: η συχνότερη αλλαγή είναι η σύµπτυξη των επιµέρους ερµηνευµάτων. Τηρείται, σε γενικές γραµµές, ο περιορισµός: ένα παράθεµα ανά ερµήνευµα. Τα παραθέµατα συνοδεύονται από παραποµπή στο κείµενο όπου εµφανίζονται. Για αρκετά ερµηνεύµατα, ακόµα και για τα πρώτα και βασικά ενός λήµµατος, δεν δίνεται παράδειγµα, αν δεν είναι διαφωτιστικό της σηµασίας, ιδιαίτερα για λέξεις που είναι και σήµερα ζωντανές (π.χ. αβαντζάρω (1), αναπτύσσω (1 & 2), απεικάζω (1), ανωγεγραµµένος, ανώφελος (1), βελάζω, βούλοµαι (1), γλωσσού, δυσκολοεύρετος κ.ά. πολλά) 12. Από τα ερµηνεύµατα παραλείπονται οι αναφορές σε συνώνυµα και συγγενικά. Παραλείπονται ερµηνεύµατα των οποίων τα παραδείγµατα προέρχονται αποκλειστικά από βοηθητικά κείµενα. Εφόσον υπάρχουν, χρησιµοποιούνται νεότερες εκδόσεις των κειµένων. Για να δείξουµε πώς γίνεται η σύµπτυξη και η αναθεώρηση-διόρθωση του σηµασιολογικού µέρους των ληµµάτων, δίνουµε παρακάτω δύο παραδείγµατα. Στον Πίνακα 2 παραθέτουµε αντικριστά µερικά από τα ερµηνεύµατα του ρήµατος βλέπω στο Λεξικό και στην Επιτοµή. Παρατηρούµε αµέσως ότι τα ερµηνεύµατα έχουν την ίδια ακριβώς διατύπωση και στα δύο λεξικά. Η βασική διαφορά στην οργάνωση είναι ότι ορισµένοι φρασεολογισµοί εντάσσονται στην Επιτοµή σε ενιαίο ερµήνευµα, υπό κοινή αρίθµηση (2α-θ). Επίσης, δύο υποερµηνεύµατα (16γ-δ) δεν καταχωρίζονται υπό ενιαία σηµασιολογική και συντακτική περιγραφή (23γ1-2 στο Λεξικό). Πρόκειται για εντελώς επουσιώδεις αλλαγές. Ίσως η µόνη σηµαντική παράλειψη είναι της σηµασίας «ακούω» (31) παρ όλο που το παράδειγµα «πρόβαλε να δεις ένα χαµπέρι» προέρχεται από βοηθητικό κείµενο (Το τραγούδι της Σούσας), είναι αρκετά συστηµατική στο πεδίο των «αισθήσεως σηµαντικών» η µετωνυµική χρήση ενός ρήµατος µε τη σηµασία άλλου βλ. και σήµερα: πρώτα να δεις τι έχει να σου πει άκου να δεις! πβ. λήµµα ακούω, ερµήνευµα 8: «αισθάνοµαι µε αισθητήριο του σώµατός µου (εδώ της όσφρησης), οσφραίνοµαι: την µυρωδιάν ακούσι». βλέπω (Λεξικό) βλέπω (Επιτοµή) 12 Σε άλλες περιπτώσεις δεν είναι σαφές γιατί δεν παραλείπεται το σχετικό παράδειγµα (λ.χ. διάβασµα (α), διαβάτης, ερηµίτης). Ίσως θα έπρεπε να τηρηθεί απαρέγκλιτα η αρχή «ένα παράδειγµα ανά ερµήνευµα». Το παράδειγµα δεν επεξηγεί µόνο τη σηµασία ούτε διασώζει απλώς το «άρωµα» της λέξης παρέχει επίσης, µε ενδεικτικό τρόπο, χρήσιµες συντακτικές πληροφορίες, λ.χ. ότι το απεικάζω µε τη σηµασία «παροµοιάζω» (1) χρησιµοποιείται σε συντάξεις του τύπου «απεικάζω ΟΦ (µε) ΟΦ», περίπου όπως και το «παροµοιάζω» (µέγα κακόν, µέγα θηριόν ο φθόνος ένι, φίλοι σκορπίον απεικάζουν το µε µύρια κεντρούνια, είναι το µάλλον µακροσκελές παράδειγµα του Λεξικού). - 9 -

βλέπω (Λεξικό) βλέπω (Επιτοµή) 1α) βλέπω, έχω την αίσθηση της όρασης 1α) βλέπω, έχω την αίσθηση της όρασης 1β) έχω την ικανότητα να βλέπω 1β) έχω την ικανότητα να βλέπω 1γ) αντικρίζω 1γ) αντικρίζω 1δ) στρέφω το βλέµµα 1δ) στρέφω το βλέµµα 2α) φρ. βλέπω την ηµέραν = ξυπνώ 2α1) Φρ. βλέπω την ηµέραν = ξυπνώ 2β)»»=ζω 2α2)»» = ζω 3) βλέπω καλήν ηµέραν = βρίσκω χαρά στη ζωή µου 2β) βλέπω καλήν ηµέραν = βρίσκω χαρά στη ζωή µου 4) φρ. βλέπω ηµέραν = κατά τη διάρκεια της ηµέρας 2γ) βλέπω ηµέραν = κατά τη διάρκεια της ηµέρας 5) φρ. (προκ. για µοναχό) βλέπω τον κόσµον = ζω προσωρινώς έξω από τη µονήν 2δ) βλέπω τον κόσµον = (προκ. για µοναχό) ζω προσωρινώς έξω από τη µονή 6) φρ. βλέπω το θάνατο, αγγέλους = πεθαίνω 2ε) βλέπω αγγέλους άγγελος Α 3 φρ. 7) φρ. βλέπω εις τον ύπνον µου (κάπ.) = ονειρεύοµαι (κάπ.) 8) φρ. δεν βλέπω ύπνον = αδυνατώ να κοιµηθώ, να ησυχάσω 2στ) βλέπω θάνατον = πεθαίνω 2ζ) βλέπω εις τον ύπνον µου κάπ. ή κ. = ονειρεύοµαι κάπ. ή κ. 2η) δεν βλέπω ύπνον = αδυνατώ να κοιµηθώ, να ησυχάσω 9) φρ. δε βλέπω την ώρα να = ανυποµονώ να 2θ) δε βλέπω την ώρα να = ανυποµονώ να 10α) παρακολουθώ µε το βλέµµα 3α) παρακολουθώ µε το βλέµµα 18) πληροφορούµαι 11) πληροφορούµαι 19α) καταλαβαίνω, αντιλαµβάνοµαι 12α) καταλαβαίνω, αντιλαµβάνοµαι 19β) διαπιστώνω 12β) διαπιστώνω 23α) φροντίζω, προσπαθώ 16α) φροντίζω, προσπαθώ 23β) προστατεύω, διαφυλάττω κάπ. ή κ. 16β) προστατεύω, διαφυλάττω κάπ. ή κ. 23γ1) (µέσ.) προφυλάσσοµαι, παίρνω τα µέτρα µου, προσέχω τον εαυτό µου 16γ) (µέσ.) προφυλάσσοµαι, παίρνω τα µέτρα µου, προσέχω τον εαυτό µου 23γ2) (µέσ.) διασώζοµαι, γλυτώνω 16δ) (µέσ.) διασώζοµαι, γλυτώνω 31) ακούω 32) ζω ένα γεγονός 24) ζω ένα γεγονός 33) (προστ. αορ. β προσ.) να!, ιδού 25) (προστ. αορ. β πρόσ.) να!, ιδού Πίνακας 2: Σύγκριση των ερµηνευµάτων της λέξης βλέπω Στον Πίνακα 3 καταχωρίζονται όλα τα ερµηνεύµατα του ρήµατος αγροικώ. Εδώ οι διαφορές είναι πολύ περισσότερες. Παραλείπονται αρκετά ερµηνεύµατα που - 10 -

σχετίζονται µε διαφορετικές συντάξεις (Ι 1β1-5) ή σηµασιολογικές αποχρώσεις του ρήµατος (ΙΙΙ 1δ-ς) παραλείπεται επίσης µία µεταγενέστερη προσθήκη. Ορισµένες από τις µεταβολές αυτές είναι και πάλι επουσιώδεις. Σε ορισµένες όµως περιπτώσεις αποτέλεσµα των παραλείψεων είναι να χάνονται συστηµατικές σηµασιολογικές διακρίσεις λ.χ., η σύνταξη αισθήσεως σηµαντικού ή γνωστικού ρήµατος µε ονοµατικό αντικείµενο εκφράζει κατά κανόνα άµεση εννόηση (Ι 2α, παράδειγµα: ας φύγωµεν από δεπά να µη µασε γροικήσει τούτη) ενώ µε ουσιαστική πρόταση δηλώνεται έµµεση διαπίστωση (Ι 2β, παράδειγµα: και σύντοµα γροικήσασιν πως εγυµνοί εγυρίζαν Ι 1β 4, παράδειγµα: έδωκέν τους ν αγροικήσουν ότι αρέσαν τους τα λογία) πβ. παρόµοια ερµηνεύµατα για το βλέπω στον Πίνακα 2 (18, 19α-β / 11, 12αβ). 13 Προφανώς, η σύµπτυξη των ερµηνευµάτων δεν υπακούει σε συστηµατικά σηµασιολογικά κριτήρια, αλλά µάλλον στη διαίσθηση των συντακτών. αγροικώ (Λεξικό) Ι 1α) καταλαβαίνω, έχω την ικανότητα να κρίνω Ι 1β 1 ) κατανοώ, καταλαβαίνω (κάποιον) Ι 1β 2 ) κατανοώ, καταλαβαίνω (κάτι) Ι 1β 3 ) καταλαβαίνω (κάτι από κάποιον) Ι 1β 4 ) καταλαβαίνω (µε πρόταση) Ι 1β 5 ) το µέσο: µπορώ να συνεννοηθώ (µε κάποιον) Ι 2α) αντιλαµβάνοµαι, «παίρνω είδηση» (κάποιον, κάτι) Ι 2β) αντιλαµβάνοµαι (µε πρόταση) Ι 3α) κρίνω, θεωρώ, νοµίζω Ι 3β) υπολογίζω, θεωρώ σηµαντικό, εκτιµώ Ι 3γ) κρίνω (ότι είναι δυνατό), προβλέπω Ι 3δ) κρίνω σωστό Ι 3ε) προτίθεµαι Ι 4α) ξέρω Ι 4β) ξέρω, µπορώ να κάνω κάτι ΙΙ 1α) αισθάνοµαι ΙΙ 1β) ξυπνώ ΙΙ 1γ) αντιλαµβάνοµαι (κάτι) µε τις αισθήσεις, αγροικώ (Επιτοµή) Ι 1α) καταλαβαίνω, κατανοώ Ι 1β) (µεσ.) συνεννοούµαι Ι 2) αντιλαµβάνοµαι Ι 3α) κρίνω, θεωρώ Ι 3β) υπολογίζω, θεωρώ σηµαντικό, εκτιµώ Ι 3γ) προβλέπω Ι 3δ) κρίνω σωστό Ι 3ε) προτίθεµαι Ι 4α) ξέρω Ι 4β) µπορώ (να κάνω κ.) ΙΙ 1α) αισθάνοµαι ΙΙ 1γ) ξυπνώ ΙΙ 1β) αντιλαµβάνοµια κ. µε τις αισθήσεις 13 Θα µπορούσε κανείς να έχει ορισµένες επιφυλάξεις για τη λογική οργάνωση των ερµηνευµάτων. Γενικά, στο Λεξικό γίνεται προσπάθεια να προηγηθούν των µεταγενέστερων οι γενετικά πρώτες και των ειδικότερων οι γενικότερες σηµασίες. Η δοµή του λήµµατος όµως δεν αντανακλά τόσο τη λογική οργάνωση των εννοιών µιας λέξης, όπως επιβάλλεται σε συγχρονικά λεξικά µιας γλώσσας, όσο τις καταγεγραµµένες χρήσεις της σε ένα σώµα κειµένων βλ. παρακάτω. - 11 -

αισθάνοµαι (κάτι) αγροικώ (Λεξικό) ΙΙ 1δ) αισθάνοµαι (συναισθηµατικά) ΙΙ 1ε) αισθάνοµαι (µε πρόταση) ΙΙ 1ς) υποµένω (κάτι) ΙΙ 2) διαισθάνοµαι, προαισθάνοµαι ΙΙΙ 1α) ακούω ΙΙΙ 1β) κάνω κάποιον να ακούσει ΙΙΙ 1γ) ακούω µε προσοχή (κάτι) ΙΙΙ 1δ) σε προστ. πρόσεξε ΙΙΙ 1ε) ακούω µε καλή διάθεση ΙΙΙ 1ς) εισακούω ΙΙΙ 1ζ) υπακούω ΙΙΙ 2) δίνω τη δυνατότητα σε κάποιον να ακουστεί ΙΙΙ 3α) ακούω, πληροφορούµαι ΙΙΙ 3β) το παθητ.=ακούοµαι, γίνοµαι γνωστός Προσθήκη 14 ) το παθητ. γροικώµαι=αναγνωρίζοµαι, γίνοµαι παραδεκτός αγροικώ (Επιτοµή) ΙΙ 2) διαισθάνοµαι, προαισθάνοµαι ΙΙΙ 1α) ακούω ΙΙΙ 1γ) κάνω κάποιον να ακούσει ΙΙΙ 1β) ακούω µε προσοχή ΙΙΙ 1δ) (σε προστ.) πρόσεχε! ΙΙΙ 1ε) εισακούω ΙΙΙ 1ς) υπακούω ΙΙΙ 2) δίνω τη δυνατότητα σε κάπ. να ακουστεί ΙΙΙ 3) πληροφορούµαι ΙΙΙ 4) (µέσ.) ακούγοµαι, γίνοµαι γνωστός Πίνακας 3: Σύγκριση των ερµηνευµάτων της λέξης αγροικώ γ) Στο ιστορικό- ετυµολογικό µέρος της Επιτοµής περιέχονται ίσως οι περισσότερες προσθήκες και αναθεωρήσεις. Οι αναθεωρήσεις αυτές δεν έχουν να κάνουν τόσο µε το έτυµο της λέξης όσο µε την πρώτη της µνεία, την περίοδο εξάπλωσης της χρήσης της, την πιθανή πιστοποίησή της σε νεότερη ιδιωµατική χρήση περιλαµβάνονται επίσης παραποµπές στη νεότερη βιβλιογραφία, σε µελετήµατα και σε λεξικά, λ.χ. σε πιο πρόσφατους τόµους του Lexicon του Ε. Trapp βλ. λήµµατα αβγοτάριχον, αγκύλας, αλάργα, αλάτρευτος, αναπλαρέα, απαληθινός, αποκουµπίζω, απόκουπα, αποστροφή, αφιόρκος, βίτσα, βούρδουλος, γασµούλος, γκιόστρα, γουλίν, γουλτίζω, γούργουθας, δεκανίκιν, διαβατικόν (ΙΙ), διαδεσµός, διβάµπουλον, διβικίτσιν, διορθώνω, δοκώ, δόχνει, δρόλυκος, ελαιοτριβείο, έλειγµαν, εξυστέρου, επακουµβίζω, επέχω, επιβουλή, επιδεξιεύοµαι, επικαθίζω, επίκοπα, επιλούρικον, επινόµι, επίορκος, επιταυτού, ερηµείος, ευεκτός, ευχαρίζοµαι, ζάµβυξ, ζουπάνος, ζούστρα, ζυγαστικός, ζωάρκεια, ζωντίµιον, θεληµατάρης, θυρανοίξια, κάθεδρος, καπιτρούλιον, κινστέρνα, κολέτα κ.ά. πολλά. Πολύ συχνά το ετυµολογικό 14 Λεξικό Ι, σ. *22. - 12 -

µέρος καταλαµβάνει τη µεγαλύτερη έκταση σ ένα λήµµα (λ.χ. επικέρνης), δίνοντας την εντύπωση ενός ετυµολογικού λεξικού. Οι σηµαντικές αυτές προσθήκες και αναθεωρήσεις στο ιστορικό-ετυµολογικό µέρος είναι βέβαιο ότι θ αποδειχτούν πολύτιµες στην περίπτωση που η Επιτοµή αυτή αξιοποιηθεί µελλοντικά για τη συγκρότηση επιτέλους ενός Ιστορικού Λεξικού της Νεοελληνικής Γλώσσας. Για όλα τα παραπάνω µπορεί κανείς να υποθέσει ότι τηρείται αρχείο αλλαγών, ώστε να χρησιµοποιηθεί στην κατάρτιση Παραρτήµατος προσθηκών/βελτιώσεων στον ΙΕ τόµο του Λεξικού, σύµφωνα µε την πάγια τακτική του Κριαρά και των συνεργατών του. Ας σηµειωθεί τέλος ότι ελάχιστα τυπογραφικά λάθη διαπιστώσαµε στην Επιτοµή. ιπλοπατήµατα παρουσιάζονται στις σσ. 316 λ. διαβατός, 356 λ. εγκαλώ, 398 λ. εξαλλοπροσωπίζω. Η ηλεκτρονική έκδοση της Επιτοµής Η Επιτοµή είναι διαθέσιµη στον ηλεκτρονικό κόµβο του Κέντρου Ελληνικής γλώσσας (www.komvos.edu.gr) µαζί µε το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής του Ιδρύµατος Μανόλη Τριανταφυλλίδη και τον Α τόµο του Greek-English Dictionary του. Γεωργακά. Η ψηφιοποίηση αυτών των λεξικών έγινε κυρίως για χρήση στην εκπαίδευση, όµως µπορούν τώρα να χρησιµοποιηθούν αποτελεσµατικότερα και για ερευνητικούς σκοπούς. Η αναζήτηση στο Λεξικό µπορεί να γίνει κατά λέξη (τύπο), τύπο λήµµατος (µέρος του λόγου), ερµήνευµα, παράδειγµα, αναφορά (παραποµπή σε κείµενο) και ετυµολογία. Είναι επίσης δυνατή η συνδυασµένη αναζήτηση, µε περισσότερα του ενός πεδία. Αποτέλεσµα της αναζήτησης σε κάθε περίπτωση είναι ολόκληρο το λήµµα αν δηλαδή αναζητήσει κανείς παραδείγµατα που περιέχουν µια συγκεκριµένη λέξη, θα παραπεµφθεί σε όλα τα λήµµατα στα οποία περιλαµβάνονται παραδείγµατα µε τη λέξη αυτή και όχι απευθείας στο ίδια τα παραδείγµατα. Η «ληµµατοκεντρική» αυτή οργάνωση της αναζήτησης την καθιστά κάπως δύσχρηστη. Κανονικά, η αναζήτηση θα έπρεπε να παραπέµπει τον χρήστη του λεξικού στο µέρος του λήµµατος που αποκλειστικά τον ενδιαφέρει. Στην Εικόνα 1 βλέπουµε τα αποτελέσµατα της αναζήτησης για παραδείγµατα που περιέχουν τη λέξη ανδρεία. Με τον τρόπο αυτό µπορεί να δηµιουργηθεί ένα - 13 -

καινούριο αρχείο παραθεµάτων (citation file) για κάθε λέξη, στο οποίο προφανώς θα περιλαµβάνονται και παραδείγµατα που δεν είχαν ληφθεί υπόψη στην αρχική αποδελτίωση. Η πρακτική αυτή µπορεί να χρησιµοποιηθεί για αναθεωρήσεις του Λεξικού και της Επιτοµής λ.χ. για τον εντοπισµό «διδασκαλικότερων» παραδειγµάτων. Μπορεί επίσης να χρησιµοποιηθεί για συγκριτικές έρευνες λ.χ. πολλά έχουν γραφτεί από γλωσσολόγους σχετικά µε τη συντακτική και σηµασιολογική διάκριση των συνδέσµων ότι, πως, που λείπουν όµως από τη σχετική βιβλιογραφία έρευνες σε ιστορική προοπτική. Εικόνα 1: Νέα παραθέµατα για τη λέξη ανδρεία Στην Εικόνα 2 βλέπουµε τα αποτελέσµατα της συνδυασµένης αναζήτησης όλων των ρηµάτων που προέρχονται από τα ιταλικά. Τέτοιες αναζητήσεις µπορούν να χρησιµοποιηθούν για να γίνουν ενδιαφέρουσες συγκρίσεις, λ.χ. των ετυµολογιών του Λεξικού της Κοινής Νεοελληνικής του Ιδρύµατος Τριανταφυλλίδη µε εκείνες του Λεξικού Κριαρά. - 14 -

Εικόνα 2: Ρήµατα που προέρχονται από τα ιταλικά Σε ψηφιακή µορφή έχουµε µόνο την Επιτοµή και όχι ολόκληρο το Λεξικό του Κριαρά. Η δηµιουργία µιας βάσης δεδοµένων που να περιλαµβάνει ολόκληρο το Λεξικό θα ήταν προϋπόθεση για να εκδοθεί κάποτε αναθεωρηµένο. Η βάση αυτή θα µπορούσε επίσης να χρησιµοποιηθεί για την αποτελεσµατικότερη συγκρότηση της Eπιτοµής, µε τρόπους που ήδη υποδείξαµε. Συµπεράσµατα Το Λεξικό του Κριαρά, όπως κάθε ιστορικό λεξικό, στηρίζεται σε αποδελτιωµένο σώµα κειµένων. Το corpus του Λεξικού είναι τα «δηµώδη ή δηµοτικίζοντα» κείµενα της µεσαιωνικής γραµµατείας της περιόδου 1100-1669. εν χρειάζεται εδώ ν αναφερθούµε στους λόγους που οδήγησαν στην επιλογή αυτού του σώµατος ούτε στα προβλήµατα συγκρότησης και οριοθέτησής του. Αυτό που έχει σηµασία να επισηµάνουµε είναι ότι στη σαραντάχρονη πορεία του το Λεξικό χρειάστηκε να κινηθεί προς δύο κατευθύνσεις ταυτόχρονα: από τη µια προς τον εµπλουτισµό και την αναθεώρηση της δηµοσιευµένης του ύλης, από την άλλη προς την αύξηση και την αναθεώρηση των ίδιων των κειµένων της «πρώτης ύλης» στην αποδελτίωση των - 15 -

οποίων βασίζεται το ληµµατολόγιό του. Από τις σηµαντικότερες παράπλευρες ωφέλειες του Λεξικού είναι ότι οδήγησε σε αρτιότερη έκδοση πολλών µεσαιωνικών κειµένων, όπως µαρτυρεί το πλούσιο εκδοτικό έργο του ίδιου του Κριαρά και των συνεργατών του και όπως αποκαλύπτουν οι Πίνακες χωρίων που διορθώνονται στο Λεξικό, καταρτισµένοι από την Κοµνηνή Πηδώνια 15. Από την άποψη αυτή, το Λεξικό λειτούργησε σαν ένα τεράστιο ερευνητικό πρόγραµµα, στο οποίο κατά καιρούς πολλοί νεότεροι επιστήµονες εκπαιδεύτηκαν. Η Επιτοµή, αντιθέτως, δεν στηρίζεται σε σώµα κειµένων στηρίζεται στο Λεξικό. Το corpus της είναι το Λεξικό, θα λέγαµε, µε την έννοια ότι πεδίο αναφοράς της Επιτοµής είναι το ήδη καταρτισµένο ληµµατολόγιο και δευτερευόντως µόνον το σώµα κειµένων βάσει του οποίου συγκροτήθηκε το ληµµατολόγιο αυτό. Η µάλλον αναγκαστική επιλογή να µην αξιοποιηθεί εκ νέου το σώµα κειµένων του Λεξικού (του οποίου η επεξεργασία θα µπορούσε πλέον να γίνει ευχερέστερα µε τα σύγχρονα εργαλεία της πληροφορικής, αλλά µόνο αφού θα είχε δαπανηθεί χρόνος ικανός για την ψηφιοποίηση των κειµένων) και, επιπλέον, η µάλλον ατυχής επιλογή να µην ψηφιοποιηθεί το ίδιο το Λεξικό παρά µόνον η Επιτοµή, σηµαίνουν ότι, ήδη από το σχεδιασµό της, η Επιτοµή είναι αποφασισµένη να επιφέρει στο Λεξικό τις ελάχιστες δυνατές αναθεωρήσεις. εν πρέπει βέβαια να έχει κανείς την απαίτηση να ξαναγίνει το Λεξικό από την αρχή. Η Επιτοµή εντάσσεται στο ερευνητικό πρόγραµµα του Λεξικού βάσει ενός µετριοπαθούς σχεδίου: τη δηµιουργία µιας χρηστικότερης εκδοχής, αναθεωρηµένης σύµφωνα µε τις προδιαγραφές που έχουν ήδη τεθεί από τον Κριαρά και συµπληρωµένης µε τα νεότερα εκδοτικά και βιβλιογραφικά στοιχεία που το Λεξικό δεν θα µπορούσε να έχει λάβει υπόψη του. Μπορούµε να δούµε τις µετριοπαθείς αυτές επιλογές σαν ένδειξη σεβασµού σ ένα µνηµειώδες έργο. Η Επιτοµή διευρύνει τη χρήση του Λεξικού µένοντας πιστή στις αρχές του. εν προσφέρει νέα επεξεργασία του γλωσσικού υλικού, δεν παρεµβαίνει στην αποδελτίωση και, κυρίως, δεν αυθαιρετεί. Η Επιτοµή δεν είναι παρά η χρηστική εκδοχή του αναλυτικού Λεξικού. Το πρόβληµα είναι ότι η Επιτοµή µαζί µε τα πλούτη κληρονοµεί και τα χρέη. Έτσι, η Επιτοµή δεν λύνει ούτε αντιµετωπίζει τα µεγάλα µεθοδολογικά προβλήµατα του 15 Βυζαντινά 7, 1975, σσ. 223-250 (για τους τόµους Α -Γ ) ΕΕΦΣΠΘ ΚΒ, 1984, σσ. 461-475 (για τους τόµους -Η ). - 16 -

Λεξικού. Αναφέρω τα σηµαντικότερα, κατά τη γνώµη µου: πώς διαχωρίζονται οι λόγιες από τις λαϊκές λέξεις στον γραπτό λόγο, δηλαδή σ ένα µέσο λόγιο εξ ορισµού πώς γίνεται, ακολούθως, η επιλογή και ο χωρισµός των κειµένων σε «κύρια» και σε «βοηθητικά» πώς καταγράφεται η «πρωτονεοελληνική» µορφή της γλώσσας µε κριτήρια που δεν είναι αναχρονιστικά, που δεν µεταφέρουν δηλαδή αναδροµικά στο παρελθόν τη γνώση που έχουµε για τη σηµερινή µορφή της γλώσσας µας ποια και πόση επίδραση άσκησε η δηµοτικιστική ιδεολογία του Κριαρά στην κατάρτιση και τη σύσταση του ληµµατολογίου; Τέλος, παρά τον «εκµοντερνισµό» που επιχειρεί, η Επιτοµή, επίσης, µένει δέσµια των περιορισµών και των λεξικογραφικών συµβάσεων που ίσχυαν όταν άρχισε να συντάσσεται το Λεξικό. Η σηµαντικότερη ίσως σύµβαση της «παραδοσιακής» λεξικογραφίας είναι η έµφαση στη λέξη και όχι στον παραγωγικό µηχανισµό της γλώσσας. Έτσι, δεν υπάρχουν στην Επιτοµή, ακριβώς επειδή δεν υπάρχουν και στο Λεξικό, «µορφολογικά» λήµµατα, στα οποία να καταγράφονται οι λειτουργίες των προθηµάτων και των επιθηµάτων της µεσαιωνικής γλώσσας 16. Ένα λήµµα για το επίθηµα ίσα, λ.χ., θα κατεδείκνυε ενδεχοµένως πόσο τεκµηριωµένες είναι, ιστορικά τουλάχιστον, οι σχετικές ρυθµιστικές προτάσεις του Κριαρά, που ζητά την καθιέρωση τύπου συγγράφισσα κατά τα παλαιότερα έχθρισσα, Ελλήνισσα κ.ά. Η καταγραφή επίσης συνηθέστερων πρώτων και δεύτερων συνθετικών θα κατεδείκνυε ενδεχοµένως ότι η ιδεολογία του νεολογικού συνθετισµού, όπως αποτυπώνεται λ.χ. στη µετάφραση των οµηρικών επών από τους Καζαντζάκη-Κακριδή, δεν στερείται ιστορικού προηγουµένου, κι ας έχουν εν τω µεταξύ αλλάξει οι αισθητικές αξιολογήσεις των νεολογικών συνθέτων 17. Ίσως όµως για τις «ελλείψεις» αυτές να ισχύει η αρχή του Hans Neumann, την οποία επικαλείται ο ίδιος ο Εµµ. Κριαράς, στον πρώτο κιόλας τόµο του Λεξικού 16 Κατά το παράδειγµα, ενδεχοµένως, του Λεξικού της Κοινής Νεοελληνικής του Ιδρύµατος Τριανταφυλλίδη, του µορφολογικότερου ίσως λεξικού της γλώσσας µας. 17 Εντυπωσιάζει πράγµατι η ποικιλία των συνθέτων «που µε τόση ευκολία δηµιουργούνται στη µεσαιωνική και νέα γλώσσα από ελληνικά και ξενικά πολιτογραφηµένα στοιχεία» (Μ. Τριανταφυλλίδης, Νεοελληνική Γραµµατική Ιστορική Εισαγωγή, Αθήνα, 1938 [=Άπαντα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, 3 ος τ., Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη, 1981], σ. 32/ 34) ενδεικτικά: αγριοβαρβαρόθυµος, ανηθοµαλαθρόκουκα, βαλοτρύπα, βασανοτυραννώ, βλοσυρόµµατος, βορβοροκύλιση, γαϊτανόφρυδος, γιανιτσαροµάζωµα, διπλοκαλαµαράτος, ηλιοχρυσοπλούµιστος, θανατοφορεµένος, καµαροτριχάρης, κρινοτριανταφυλλόροδος, κουκουροβουκινάτορας, παγχρυσολουλουδάτος, παχυµουλαράτος, ποθοενασκόλητος, φουκτοκωλοτρυπάτος κ.ά. - 17 -

του 18, ότι δηλαδή «δεν πρέπει να επιχειρεί να κάνει κανείς µέσα στο λεξικό εκείνο που κάποτε θα κάµει ένας άλλος µε το λεξικό». Σηµασία τώρα έχει να ολοκληρωθεί το έργο του Κριαρά. Οι συνεχιστές του έργου του θα αξίζουν τον έπαινο και την ευγνωµοσύνη µας 19. 18 Λεξικό Α, σ. ις. 19 Η κριτική αυτή ολοκληρώθηκε τον Απρίλιο του 2002. Προοριζόταν να δηµοσιευτεί σε ειδική έκδοση του ΚΕΓ, επιµ. Ι. Ν. Καζάζη, αφιερωµένη στο Λεξικό Κριαρά και στην Επιτοµή του. Η καθυστερηµένη δηµοσίευσή του σήµερα θα έπρεπε κανονικά να περιλάβει αναφορές και στον δεύτερο τόµο της Επιτοµής (Λ παραθήκη) που κυκλοφόρησε εν τω µεταξύ (Θεσσαλονίκη 2003). Αν και δεν συµπεριέλαβα παραδείγµατα από τον δεύτερο τόµο, είµαι πεπεισµένος ότι όσα αναφέρω εδώ για τον πρώτο ισχύουν, mutatis mutandis, και για τον δεύτερο, µε τον οποίο ολοκληρώνεται η Επιτοµή ως επιτοµή: δεν έχει ακόµη κυκλοφορήσει ο 15 ος τόµος του Λεξικού ούτε η Επιτοµή του. Οφείλω θερµές ευχαριστίες στον Τ.Α. Καραναστάση για τις διευκρινίσεις που τόσο πρόθυµα µου έδωσε καθώς και για τις διορθώσεις του σε προσχέδιο αυτής της κριτικής. - 18 -