ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΙΙ Καλλιρρόη Παπαδοπούλου ΕΚΠΑ/ΤΕΑΠΗ

ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΙΙ Καλλιρρόη Παπαδοπούλου ΕΚΠΑ/ΤΕΑΠΗ

1.Παιχνίδι, συνομήλικοι, φιλίες 2.Οικογένεια

Βασική βιβλιογραφία 1. Craig,J. & Baucum, D. (2007) Η Ανάπτυξη του Ανθρώπου. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση (Τόμος Α). 2. Feldman, R.S. (2009) Εξελικτική Ψυχολογία. Δια Βίου Μάθηση. Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg (Τόμος Α) 3. Cole, M. & Cole, S. (2001) Η Ανάπτυξη των Παιδιών. Αθήνα: Gutenberg 4. Kουγιουμουτζάκης, Γ. (Eπιμέλεια Έκδοσης), (1995). Aναπτυξιακή ψυχολογία : παρελθόν, παρόν και μέλλον. Hράκλειο, Kρήτη: Πανεπιστημιακές Eκδόσεις Kρήτης

Στην πρώτη παιδική (προσχολική) ηλικία

Παιχνίδι

ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ Ο θεωρητικός προβληματισμός και η εμπειρική έρευνα για το παιχνίδι αποτελεί αντικείμενο διαφορετικών επιστημών (πχ. αναπτυξιακή ψυχολογία, κοινωνιολογία, κοινωνική ανθρωπολογία). Υπάρχουν δηλαδή διαφορετικές θεωρητικές αφετηρίες και διαφορετικά ερωτήματα που τίθενται στο πλαίσιο της κάθε επιστήμης. 6

ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ Η αναπτυξιακή ψυχολογία ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για τη διερεύνηση των αναπτυξιακών αποτελεσμάτων του παιχνιδιού, για τη συμβολή του δηλαδή στη γνωστική, συναισθηματική, κοινωνική ανάπτυξη του παιδιού, θέτοντας δύο κύρια ερωτήματα: γιατί υπάρχει το παιχνίδι, δηλαδή ποιές λειτουργίες επιτελεί και γιατί είναι σημαντικό για τα παιδιά. 7

ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ Το παιχνίδι συνήθως προσλαμβάνεται ως μια συμπεριφορά/δραστηριότητα οικουμενική και εσωτερικά υποκινούμενη, με σημαντικά αναπτυξιακά αποτελέσματα. Έχει οικουμενικό χαρακτήρα, αφού είναι γεγονός ότι οι άνθρωποι κάθε ηλικίας, σε κάθε κοινωνία και ιστορική περίοδο παίζουν Garvey (1990) Smith (2010) 8

ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ Ταυτόχρονα, Οι μορφές, το περιεχόμενο, οι κοινωνικές αλληλεπιδράσεις κατά τη διάρκειά του, οι συνθήκες του (π.χ. αντικείμενα, χώρος, χρόνος, παρουσία άλλων), οι σημασίες του παιχνιδιού αλλά και η σχέση του με άλλες καθημερινές δραστηριότητες των παιδιών, διαφοροποιούνται από τη μια κοινωνία στην άλλη και από τη μια ιστορική περίοδο στην άλλη. Smith (2010), Goncu, Mistry & Mosier (2000) 9

ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ Ορισμός Δυσκολία κοινά αποδεκτού ορισμού και προσδιορισμού των κριτηρίων, του προσδιορισμού δηλαδή των γνωρισμάτων που πρέπει να χαρακτηρίζουν μια συμπεριφορά προκειμένου να κριθεί ως παιχνίδι. Οι ορισμοί για το παιχνίδι συνδέονται με τις θεωρητικές απόψεις των ερευνητών 10

ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ Ορισμός-Χαρακτηριστικά Δραστηριότητα που προσφέρει ευχαρίστηση Εσωτερικό κίνητρο Είναι αυθόρμητο και διαλεγμένο από το παιδί κεντρικό κριτήριο η εμπλοκή Προϋποθέτει την ενεργή συμμετοχή του ατόμου που παίζει 11

Τα είδη του παιχνιδιού Με κριτήριο διαχωρισμού τις μεγάλες αναπτυξιακές αλλαγές (Piaget: τα είδη του παιχνιδιού συνδέονται με τα στάδια ανάπτυξης και βασίζονται στις αντίστοιχες γνωστικές κατακτήσεις) 1. Παιχνίδι εξάσκησης (αισθητηριοκινητικό) 2. Συμβολικό παιχνίδι 3. Παιχνίδι με κανόνες 12

Τα είδη του παιχνιδιού Με κριτήριο τα μέσα που χρησιμοποιούνται στο παιχνίδι Παιχνίδι κίνησης Παιχνίδι με αντικείμενα (διερευνητικό, κατασκευαστικό, συμβολικό) Παιχνίδι προσποίησης (συμβολικό, ρόλων, δραματικό) Γλωσσικά παιχνίδια Παιχνίδια με κανόνες Smith (2010) 13

Τα είδη του παιχνιδιού Με κριτήριο τον τρόπο συναλλαγής ανάμεσα σε συνομήλικους (π.χ. Parten, 1932) Παρατηρητής Μοναχικό Παράλληλο Συντροφικό Συνεργατικό 14

ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ Η ανάλυση της σχέσης «παιδί και παιχνίδι» περιλαμβάνει 3 διαστάσεις που αλληλεπιδρούν και αλληλοσυμπληρώνονται: 1. Το παιχνίδι ως προς την αυτοέκφραση και τη δημιουργικότητα 2. Το παιχνίδι ως μαθησιακή και κοινωνικοποιητική εμπειρία 3. Το παιχνίδι ως κοινωνικοπολιτισμική δραστηριότητα 15

ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ 1. Το παιχνίδι ως προς την αυτοέκφραση και τη δημιουργικότητα Η έμφαση εδώ δίνεται σε χαρακτηριστικά του παιχνιδιού όπως: (α) δραστηριότητα για τον εαυτό και όχι για τους άλλους, η οποία περιορίζει τις συνέπειες για τον εαυτό και τη ματαίωση και γίνεται εξαιρετικό μέσο για εξερεύνηση (π.χ. δοκιμή, λάθος, διερεύνηση ρόλων, σχέσεων), (β) χαλαρή σχέση μέσων και σκοπών (αλλάζουν με την πορεία του παιχνιδιού) που καθιστά το παιχνίδι μέσο για «εφεύρεση» και όχι μόνο εξερεύνηση. Τα παιδιά παρεκκλίνουν από αυτό που κάνουν κατασκευάζοντας υποκατάστατα, παράγοντας νοήματα, δημιουργώντας όταν παίζουν, (γ) μετασχηματισμός της πραγματικότητας ανάλογα με τις ανάγκες και σύμφωνα με τις επιθυμίες, άρα έκφραση, αποκατάσταση κυριαρχίας και ελέγχου, ανασυγκρότηση και όχι απλή αναπαράσταση της πραγματικότητας. 16

ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ 2. Το παιχνίδι ως μαθησιακή και κοινωνικοποιητική εμπειρία Κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού, τα παιδιά μπορούν να συμμεριστούν και να ανταλλάξουν πληροφορίες, να εμπλακούν στην επίλυση προβλημάτων, να ανακαλύψουν νέες ιδέες και γνώσεις, να διευθετήσουν συγκρούσεις, να διαπραγματευτούν τις κοινωνικές τους σχέσεις, να αναπτύξουν κοινωνικές δεξιότητες, να εξασκηθούν σε κοινωνικούς ρόλους. 17

ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ 3. Το παιχνίδι ως κοινωνικοπολιτισμική δραστηριότητα. Οι μορφές, το περιεχόμενο και οι σημασίες του παιχνιδιού διαφοροποιούνται μέσα στο χρόνο και ανάλογα με την κοινωνία και τον πολιτισμό. Το παιχνίδι σχετίζεται με κοινωνικοπολιτισμικές παραμέτρους, συνδέεται με κοινωνικοπολιτισμικές αξίες και πρακτικές. Πχ. ο τρόπος με τον οποίο δομείται το παιχνίδι «διδάσκει» διακριτικά στο παιδί αξίες του πολιτισμού (π.χ. σεβασμός, συνεργασία, αυτονομία, ανταγωνισμός), τις οποίες δεν αναπαράγει απλά αλλά επεξεργάζεται, διευρύνει και τροποποιεί. 18

ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΠΡΟΣΠΟΙΗΣΗΣ Είναι το παιχνίδι κατά το οποίο η σημασία αντικειμένων και πράξεων αλλάζει έτσι ώστε να ανταποκρίνεται σε μια υποθετική κατάσταση, η οποία ικανοποιεί τις ανάγκες των παιδιών. Smith (2010) 19

Το παιχνίδι προσποίησης Τα παιδιά προσποιούνται μόνα ή με άλλους συντρόφους και το παιχνίδι τους περιλαμβάνει χειρισμούς αντικειμένων, κανόνες και ρόλους σ ένα φανταστικό πεδίο με τρόπους που απορρέουν από την κοινωνικοπολιτισμική τους εμπειρία. (συμβολικό παιχνίδι, παιχνίδι ρόλων, κοινωνικοδραματικό παιχνίδι) 20

Το παιχνίδι προσποίησης Αποτελεί σημαντική γέφυρα με την πραγματικότητα, ικανοποιεί συναισθηματικές και νοητικές ανάγκες και είναι καθοριστικό για την «μύηση» του παιδιού στον πολιτισμό του και τις αξίες του. Ελαχιστοποιεί τις συνέπειες που μπορεί να έχει μια πράξη κάτω από άλλες συνθήκες και έτσι βοηθάει το παιδί να εκφραστεί και να μάθει σε περιβάλλον χωρίς πιέσεις. Έτσι δημιουργούνται οι κατάλληλες συνθήκες για πειραματισμό, εξερεύνηση και χρήση αντικειμένων ή και ρόλων με φαντασία και πρωτοτυπία. Επίσης, εκφράζει ανάγκες, επιθυμίες, συναισθήματα και απαγορευμένες συμπεριφορές και δοκιμάζει ρόλους της καθημερινής ζωής. Smith (2010) 21

ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΠΡΟΣΠΟΙΗΣΗΣ Αν και υπάρχει επιστημονική αντιπαράθεση για το εάν το παιχνίδι προσποίησης είναι απαραίτητο για την πρόκληση αναπτυξιακών αλλαγών (Lancy, 2007, Smith, 2010), είναι κοινά αποδεκτό ότι αποτελεί σημαντικό μέσο για την ανάπτυξη γνωστικών και κοινωνικοσυναισθηματικών ικανοτήτων μέσα από τις εμπειρίες που παράγει, οι οποίες έχουν απόλυτη συνάφεια και σημασία για την εκπαιδευτική διαδικασία. Επιπλέον, είναι διασκέδαση και πηγή ευχαρίστησης. 22

Το παιχνίδι προσποίησης Ικανότητες που αναπτύσσονται Προσοχή Μνήμη Γλώσσα Συμβολισμός Συλλογισμός Διάκριση πραγματικού-φανταστικού Φαντασία και δημιουργικότητα Αφηγηματική ικανότητα 23

Το παιχνίδι προσποίησης Ικανότητες που αναπτύσσονται Κοινωνικές δεξιότητες και δεξιότητες επικοινωνίας Κατανόηση της άποψης και των συναισθημάτων του άλλου Κοινωνικοί ρόλοι «Συμμόρφωση» με κανόνες Έκφραση συναισθημάτων και έλεγχος συναισθηματικών εκδηλώσεων Αυτορρύθμιση 24

Γιατί παίζουν τα παιδιά; Ψυχαναλυτική προσέγγιση (κλασσική Freud): μέσα από το παιχνίδι το παιδί επεξεργάζεται εσωτερικές συγκρούσεις, εκφράζει απωθημένες επιθυμίες, διαχειρίζεται τα άγχη και τις αγωνίες του, εκφράζει «απαγορευμένα» συναισθήματα και συμπεριφορές, ξαναφτιάχνει την πραγματικότητα έτσι ώστε να ικανοποιήσει ανάγκες, φαντασιώσεις.

Γιατί παίζουν τα παιδιά; Ψυχαναλυτική προσέγγιση: γενικά Ή εκδήλωση του συμβολικού παιχνιδιού αποδίδεται στην επιθυμία του παιδιού να βρεθεί στη θέση κάποιου άλλου, πιο ευνοημένου αλλά και στην επιθυμία να επεξεργαστεί και να αναπλάσει καταστάσεις προς όφελός του Το παιχνίδι ως μέσον «κάθαρσης» Το παιχνίδι ως μέσον κυριαρχίας και ελέγχου και ως μέσο διαχείρισης προηγούμενων οδυνηρών εμπειριών

Γιατί παίζουν τα παιδιά; Ψυχαναλυτική προσέγγιση Erikson: τονίζει επίσης τη δυνατότητα που προσφέρει το παιχνίδι για μια συμβολική αντιμετώπιση των φυσιολογικών αντιθέσεων/ συγκρούσεων, που αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της ανάπτυξης. Winnicott: μεταβατικό αντικείμενο μεταβατικός χώρος μεταβατικά φαινόμενα

Γιατί παίζουν τα παιδιά; Η προσέγγιση του J. Piaget: το παιχνίδι συνδέεται με τη νοητική ανάπτυξη του παιδιού. Οι διαφορετικοί τύποι παιχνιδιού ακολουθούν τα στάδια νοητικής ανάπτυξης και βασίζονται στις γνωστικές κατακτήσεις που χαρακτηρίζουν τα αντίστοιχα στάδια. Αισθητηριοκινητικό στάδιο: παιχνίδι εξάσκησης Στάδιο προ-ενεργητικής νοημοσύνης: συμβολικό παιχνίδι Ενεργητική νόηση: παιχνίδι με κανόνες Παιχνίδι εξάσκησης και συμβολικό παιχνίδι: τονίζεται ο χαρακτήρας αφομοίωσης Παιχνίδι με κανόνες: τονίζεται η συμμόρφωση

Γιατί παίζουν τα παιδιά; Η προσέγγιση του J. Piaget: Ελαχιστοποιεί τη σημασία του για τη γνωστική ανάπτυξη, θεωρώντας το έναν τρόπο με τον οποίο εκφράζεται η νέα ικανότητα του παιδιού για συμβολισμό. Επειδή η αφομοίωση υπερισχύει της συμμόρφωσης στο συμβολικό παιχνίδι, η σημασία του είναι μεγαλύτερη για την εδραίωση της γνωστικής αλλαγής παρά για την πρόκλησή της. Όταν η εγωκεντρική σκέψη δώσει τη θέση της στη λογική σκέψη (σχολική ηλικία), το συμβολικό παιχνίδι υποχωρεί και δίνει τη θέση του στο παιχνίδι με κανόνες.

ΓΙΑΤΙ ΠΑΙΖΟΥΝ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ; (VYGOTSKY, 1933/1997) Για να ξεπεράσει την ένταση των πολλών ανεκπλήρωτων επιθυμιών/ αναγκών (που δεν μπορούν να εκπληρωθούν άμεσα), το παιδί της προσχολικής ηλικίας παίζει και το παιχνίδι του επιτρέπει να πραγματοποιήσει αυτές τις ανάγκες μέσω της φαντασίας. Το παιχνίδι πηγάζει από την ανάγκη του παιδιού να πραγματοποιήσει ανεκπλήρωτες ανάγκες/ επιθυμίες (συνειδητές ή όχι). 30

ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΚΑΝΟΝΕΣ Αυτή η ανάγκη, δημιουργεί τη «φανταστική κατάσταση», δηλαδή το παιχνίδι του παιδιού: το παιδί φτιάχνει τη φανταστική κατάσταση στο παιχνίδι του, εφόσον οι επιθυμίες/ ανάγκες του δεν ικανοποιούνται στην πραγματικότητα. Για να φτιάξει τη φ.κ., το παιδί πρέπει να θέσει και να διατηρήσει κανόνες, οι οποίοι απορρέουν από την ίδια τη φ.κ. 31

ΕΝΑ ΡΑΒΔΙ ΠΟΥ ΓΙΝΕΤΑΙ ΑΛΟΓΟ, ΕΝΑ ΠΑΙΔΙ ΠΟΥ ΓΙΝΕΤΑΙ ΚΑΒΑΛΑΡΗΣ! Η αδιάσπαστη αυτή ενότητα φ.κ. και κανόνων, επιτρέπει στο παιδί να διαχωρίζει τη σκέψη και τη δράση του από τα εξωτερικά ερεθίσματα και να ενεργεί όχι βάσει της ίδιας της εξωτερικής πραγματικότητας αλλά βάσει της σημασίας που της έχει αποδώσει. Ως αποτέλεσμα, τα παιδιά μπορούν να δράσουν βάσει ιδεών, βάσει του νοήματος της πράξης, γεγονός που οδηγεί στην επιλεκτική και όχι στην παρορμητική δράση και στην επιλεκτική συμπεριφορά. 32

ΜΙΑ ΚΑΡΑΜΕΛΑ ΠΟΥ ΔΕΝ ΤΡΩΓΕΤΑΙ! Στο παιχνίδι το παιδί κάνει βέβαια ό,τι του αρέσει, αλλά συγχρόνως υποτάσσει, με την θέλησή του, τον εαυτό του σε κανόνες και απαρνιέται τις πιο ευχάριστες συνήθειές του. Ποτέ δεν θα φάει την καραμέλα που τόσο επιθυμεί, όταν αυτή, βάσει των κανόνων του παιχνιδιού δεν τρώγεται γιατί είναι η ρόδα του αυτοκινήτου! 33

ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΚΑΙ ΑΥΤΟ-ΡΥΘΜΙΣΗ Η υποταγή στους κανόνες, οι οποίοι προκύπτουν είτε από τα χαρακτηριστικά του ρόλου είτε από το σενάριο, την ιστορία του παιχνιδιού προσποίησης, είναι ο τρόπος με τον οποίο τα παιδιά οδηγούνται στην αυτο-ρύθμιση. Το ίδιο το παιχνίδι παρέχει στα παιδιά το υποστηρικτικό πλαίσιο ώστε να ελέγχουν την παρόρμηση, να ρυθμίζουν τη συμπεριφορά τους και να σχεδιάζουν τη δράση τους όπως αρμόζει στο παιχνίδι τους. 34

ΣΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΛΟΙΠΟΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΕΙΤΑΙ ΖΕΑ Το παιχνίδι δεν είναι απλά ένα εξέχον χαρακτηριστικό της παιδικής ηλικίας, αλλά καθοδηγεί την ανάπτυξη, αποτελεί «κινητήρια δύναμη» για την ανάπτυξη. Όπως το κέντρο ενός μεγεθυντικού φακού, το παιχνίδι περιέχει όλες τις αναπτυξιακές τάσεις συμπυκνωμένες και αποτελεί μια μέγιστη πηγή ανάπτυξης. Στο παιχνίδι, το παιδί ξεπερνάει το μέσο όρο της ηλικίας του, θαρρείς και γίνεται ένα κεφάλι ψηλότερο το παιχνίδι δημιουργεί Ζώνη Εγγύτερης Ανάπτυξης. 35

Συνομήλικοι και φιλίες

Συνομήλικοι και φιλίες Η κοινωνική και δια-προσωπική ζωή του βρέφους, περιστρέφεται κυρίως γύρω από τα πρόσωπα του οικογενειακού του περιβάλλοντος. Μετά τη βρεφική ηλικία όμως, οι επαφές με συνομηλίκους και το παιχνίδι μαζί τους γίνεται σημαντικό. Οι σχέσεις με συνομηλίκους στην προσχολική ηλικία αντανακλούν την ανάγκη και την επιθυμία του παιδιού για συντροφικότητα, παιχνίδι και διασκέδαση

Συνομήλικοι και φιλίες Για τα μικρά παιδιά, η φιλία είναι περίπου συνώνυμη της διασκέδασης που προσφέρουν οι κοινές δραστηριότητες και κυρίως το παιχνίδι Αν και σε όλη την προσχολική ηλικία το παιχνίδι παραμένει το πιο σημαντικό στοιχείο μιας φιλίας, για τα μεγαλύτερα παιδιά προσχολικής ηλικίας η φιλία αρχίζει να αποκτά και άλλα στοιχεία όπως η υποστήριξη, η εμπιστοσύνη, το μοίρασμα, τα κοινά ενδιαφέροντα.

Συνομήλικοι και φιλίες Οι σχέσεις με τους συνομηλίκους είναι εξαιρετικά σημαντικές για την ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων και το ξεπέρασμα του εγωκεντρισμού. Οι συνομήλικοι παρέχουν υποστήριξη σε διάφορες καταστάσεις, χρησιμεύουν ως πρότυπα, ενισχύουν τη συμπεριφορά και ενθαρρύνουν το φανταστικό παιχνίδι. Ενθαρρύνουν ή/και αποθαρρύνουν τόσο την επιθετική όσο και την προ-κοινωνική συμπεριφορά. Οι σχέσεις μέσα στην οικογένεια επιδρούν στις σχέσεις του παιδιού με τους συνομηλίκους, τόσο στην ικανότητα σύναψης σχέσεων όσο και στην ποιότητά τους.

Οικογένεια και ανάπτυξη Η ανάπτυξη του παιδιού κατά την πρώτη παιδική ηλικία επηρεάζεται από Τη δυναμική της οικογένειας Τρόποι ανατροφής τύποι γονεϊκότητας Πειθαρχία Αριθμός και ηλικία παιδιών μέσα στην οικογένεια Σχέσεις μεταξύ των αδελφών Τη δομή της οικογένειας και τις συνθήκες Δύο ή ένας γονέας Πυρηνική ή διευρυμένη οικογένεια Συνθήκες διαβίωσης (Craig & Baucum, 2007, α τόμος)

Τρόποι ανατροφής Οι γονείς συναλλάσσονται, αλληλεπιδρούν με τα παιδιά τους σε καθημερινές καταστάσεις (απλές ή πιο σύνθετες, περισσότερο ή λιγότερο σοβαρές, μέσα ή έξω από το σπίτι κλπ.) και αντιδρούν στη συμπεριφορά των παιδιών και την καθοδηγούν. Οι συναλλαγές αυτές έχουν σημαντική επίδραση στην ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των παιδιών. Ο τρόπος με τον οποίο γονείς και παιδιά αλληλεπιδρούν σε καθημερινές καταστάσεις και οι γονείς αντιδρούν και καθοδηγούν τη συμπεριφορά των παιδιών τους, είναι συνάρτηση πολλών παραγόντων όπως Οι πεποιθήσεις των γονιών για την ανατροφή των παιδιών Η προσωπικότητα και τα βιώματα των γονιών Η προσωπικότητα και τα χαρακτηριστικά του παιδιού Τα χαρακτηριστικά της συγκεκριμένης κατάστασης Τη συμπεριφορά του παιδιού στη συγκεκριμένη κατάσταση Πολιτισμικές αξίες και πεποιθήσεις Κοινωνικο-οικονομικό και μορφωτικό υπόβαθρο γονέων αλλά και του γενικότερου «κλίματος» αλλά και της «φιλοσοφίας» μέσα στο οποίο πραγματοποιούνται αυτές οι συναλλαγές.

Τρόποι ανατροφής Δύο σημαντικές διαστάσεις βρίσκονται πίσω από τους τρόπους ανατροφής των παιδιών: Ο γονεϊκός έλεγχος (ή πόσο απαιτητικοί είναι οι γονείς): πόσο περιοριστικοί και απαιτητικοί είναι οι γονείς, σε πιο βαθμό ασκούν έλεγχο και μεριμνούν για τη συμμόρφωση των παιδιών σε κανόνες και την ανταπόκριση στις υποχρεώσεις τους. Η γονεϊκή συναισθηματική ζεστασιά (ή πόσο και πως ανταποκρίνονται οι γονείς στα παιδιά): ο βαθμός στοργής και επιδοκιμασίας που εκφράζουν οι γονείς ή η κριτική, η αποδοκιμασία και η απόρριψη. Όπως έχουμε ήδη διαπιστώσει σε προηγούμενες ενότητες, οι διαστάσεις αυτές επηρεάζουν την επιθετικότητα, την προ-κοινωνική συμπεριφορά και την αυτοαντίληψη των παιδιών, καθώς και την ηθική ανάπτυξη.

Τύποι γονεϊκότητας Η Diana Baumrind (1975, 1980) κατέληξε σε μια κατηγοριοποίηση των τύπων γονεϊκότητας (ταξινόμηση των τρόπων ανατροφής των παιδιών) την οποία στη συνέχεια επεξεργάστηκαν η Maccoby και οι συνεργάτες της (Maccoby & Martin, 1983). Περιλαμβάνει τους παρακάτω τύπους, οι οποίοι σε μεγάλο βαθμό βασίζονται στις διαστάσεις του ελέγχου και της συναισθηματικής ζεστασιάς (βλέπε Craig & Baucum, 2007, α τόμος, σελ. 542, Feldman, R. S., 2009, α τόμος, σελ. 328-329): Αυστηρός (ή διαλεκτικός) Αυταρχικός Επιτρεπτικός (ή παραχωρητικός) Αδιάφορος (ή αμέτοχος)

Ο αυστηρός (διαλεκτικός) τύπος γονέα (Graig & Baucum, 2007, Feldman, 2009) Ως προς τον έλεγχο (απαιτήσεις) Πολύς έλεγχος- υψηλές απαιτήσεις, όμως θέτουν σαφή και συνεπή όρια, είναι σταθεροί αλλά αποδέχονται και ενθαρρύνουν την αυξανόμενη αυτονομία των παιδιών. Ως προς τη συναισθηματική ζεστασιά (ανταπόκριση) Ανοιχτοί στην επικοινωνία Ευέλικτοι κανόνες Συζητούν και εξηγούν τους λόγους συμμόρφωσης ή τις πιθανές ποινές Εκφράζουν την αγάπη τους Είναι υποστηρικτικοί και ενθαρρυντικοί

Ο αυταρχικός τύπος γονέα (Graig & Baucum, 2007, Feldman, 2009) Ως προς τον έλεγχο (απαιτήσεις) Πολύς έλεγχος- αυστηρό και άκαμπτο πλαίσιο, εντολές τις οποίες τα παιδιά πρέπει να υπακούουν Άκαμπτοι κανόνες Ως προς τη συναισθηματική ζεστασιά (ανταπόκριση) Δεν είναι ανοιχτοί στην επικοινωνία Δεν συζητούν και δεν εξηγούν τους λόγους συμμόρφωσης ή τις πιθανές ποινές. Δεν ανέχονται τη διαφωνία Εκδηλώνουν λίγη συναισθηματική ζεστασιά Δεν είναι υποστηρικτικοί και ενθαρρυντικοί Επιβάλλουν τιμωρίες χωρίς εξήγηση (συχνά σωματικές)

Ο επιτρεπτικός (παραχωρητικός) τύπος γονέα (Graig & Baucum, 2007, Feldman, 2009) Ως προς τον έλεγχο (απαιτήσεις) Λίγος έλεγχος Λίγοι ή καθόλου κανόνες και όρια Ελαστική και ασυνεπής ανατροφοδότηση Ως προς τη συναισθηματική ζεστασιά (ανταπόκριση) Πολλή συναισθηματική ζεστασιά Πολλή ελευθερία και λίγη καθοδήγηση Η μεγάλη επιθυμία για «αγάπη χωρίς όρους» οδηγεί στο να μην μπορούν να θέσουν όρια στη συμπεριφορά των παιδιών τους

Ο αδιάφορος (αμέτοχος) τύπος γονέα (Graig & Baucum, 2007, Feldman, 2009) Ως προς τον έλεγχο (απαιτήσεις) Λίγος έλεγχος Λίγοι ή καθόλου κανόνες και όρια Ελαστική και ασυνεπής ανατροφοδότηση Ως προς τη συναισθηματική ζεστασιά (ανταπόκριση) Λίγη συναισθηματική ζεστασιά ή/και αδιαφορία Συναισθηματικά απόμακροι Συχνά ζουν κάτω από ιδιαίτερα ψυχοπιεστικές συνθήκες που δεν αφήνουν ενέργεια για το γονεϊκό ρόλο Όταν η αδιαφορία συνδυάζεται και με εχθρότητα (π.χ. παραμέληση παιδιών) τα αποτελέσματα είναι πιο δυσάρεστα

Ένα παράδειγμα «Η Μ. θέλει να επισκεφτεί τη φίλη της και να επιστρέψει πολύ αργότερα από την ώρα που αναμένεται φυσιολογικά να επιστρέψει στο σπίτι» (Graig & Baucum, 2007) «Η Μ., πιστεύοντας ότι κανείς δεν την βλέπει, πηγαίνει στο δωμάτιο του αδελφού της, ψάχνει για τις σοκολάτες που του έδωσαν στη γιορτή του, βρίσκει την τελευταία και την παίρνει. Την ώρα που την τρώει, μπαίνει η μητέρα στο δωμάτιο» (Feldman, 2009) Πως θα χειρίζονταν οι γονείς τις καταστάσεις αυτές ανάλογα με τους τύπους γονεϊκότητας που περιγράφτηκαν προηγουμένως;

Επιπτώσεις των τύπων γονεϊκότητας Επηρεάζει η μέθοδος ανατροφής που χρησιμοποιούν οι γονείς τη συμπεριφορά των παιδιών; Η απάντηση είναι ότι η μέθοδος ανατροφής συνδέεται και επηρεάζει τη συμπεριφορά και την προσωπικότητα των παιδιών. Δεν είναι όμως ο μοναδικός παράγοντας, αφού τα παιδιά: Αλληλεπιδρούν και με άλλα άτομα που ασκούν σημαντική επίδραση, όπως για παράδειγμα τα αδέλφια και οι συνομήλικοι Επιδρούν και τα ίδια στη συμπεριφορά των γονιών μέσω των χαρακτηριστικών τους και της συμπεριφοράς τους

Επιπτώσεις των τύπων γονεϊκότητας Επιπλέον, το ερώτημα «ποια είναι η πιο αποτελεσματική μέθοδος ανατροφής» εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από πολιτισμικές αξίες και απόψεις σχετικά με το θέμα αυτό και αλλάζουν ανάλογα με τον πολιτισμό και την κοινωνική ομάδα αλλά και με την εποχή. Στις ΗΠΑ για παράδειγμα, οι γονείς ανώτερου μορφωτικού και οικονομικού επιπέδου αποφεύγουν τις αυταρχικές πρακτικές, κάτι που όμως δεν ήταν πάντα έτσι. Παλαιότερα, η κυρίαρχη αντίληψη ήταν υπέρ πιο αυταρχικών μεθόδων. Αντίθετα, οι γονείς στην Κίνα καθοδηγούν αυστηρά τα παιδιά τους και ελέγχουν τη συμπεριφορά τους περισσότερο, στο πλαίσιο μιας αντίληψης ότι τα παιδιά πρέπει να συμμορφώνονται με επιθυμητούς κοινωνικούς και πολιτισμικούς κανόνες συμπεριφοράς, ιδιαίτερα όσον αφορά στη σχολική επίδοση και το σεβασμό στους μεγαλύτερους.

Επιπτώσεις των τύπων γονεϊκότητας Επομένως είναι δύσκολο να γενικεύσουμε ως προς το ποιος συγκεκριμένος τρόπος ανατροφής θεωρείται καταλληλότερος για όλους ή έχει τα καλύτερα αποτελέσματα για όλα τα παιδιά. Έχοντας υπόψη τα παραπάνω, μπορούμε να δούμε κάποια γενικά χαρακτηριστικά που μελέτες έχουν δείξει ότι συνδέονται με τους τύπους γονεϊκότητας που αναφέραμε.

Επιπτώσεις των τύπων γονεϊκότητας Ο αυταρχικός τύπος γονέα, συχνά συνδέεται με Εσωστρέφεια Δύσκολες σχέσεις μεσυνομηλίκους Ευερεθιστότητα και εχθρικότητα Εξάρτηση

Επιπτώσεις των τύπων γονεϊκότητας Ο επιτρεπτικός (παραχωρητικός) τύπος γονέα, συχνά συνδέεται με παρόμοια χαρακτηριστικά (όπως αυτά στον αυταρχικό τύπο). Εμφανίζονται και εδώ: Εξάρτηση Αρνητικό συναίσθημα Μειωμένες κοινωνικές δεξιότητες Μειωμένο αυτοέλεγχο Αλλά και Επαναστατικότητα Επιθετικότητα Ίσως και παιδιά που είναι Δραστήρια Φιλικά δημιουργικά

Επιπτώσεις των τύπων γονεϊκότητας Ο αυστηρός (διαλεκτικός) τύπος γονέα συνδέεται με χαρακτηριστικά των παιδιών όπως Μεγαλύτερη ωριμότητα Ανεξαρτησία Φιλικότητα Καλές σχέσεις με συνομηλίκους Συνεργατικότητα Διεκδικητικότητα Αυτοέλεγχο Υψηλά κίνητρα