Ένας ζοζιαλδημοκραηικός θεζμός ζε νεοθιλελεύθερο περιβάλλον Η περίπηφζη ηοσ «ολοήμεροσ» δημοηικού ζτολείοσ

Ένας ζοζιαλδημοκραηικός θεζμός ζε νεοθιλελεύθερο περιβάλλον Η περίπηφζη ηοσ «ολοήμεροσ» δημοηικού ζτολείοσ Χάξεο Αζαλαζηάδεο Παλεπηζηήκην Ισαλλίλσλ, athanasiades@uoi.gr Περίληυη ηελ παξνχζα κειέηε ππνζηεξίδεηαη φηη νη δηαπηζησκέλεο πνιιαπιέο αλεπάξθεηεο θαη δπζιεηηνπξγίεο ηνπ «νινήκεξνπ» ζρνιείνπ δελ είλαη παηδαγσγηθά ηάζηκεο, δηφηη ην «νινήκεξν» είλαη ιηγφηεξν παηδαγσγηθφο θαη πεξηζζφηεξν θνηλσληθφο ζεζκφο. Πψο γίλεηαη, φκσο, έλαο ζεζκφο ζνζηαιδεκνθξαηηθήο έκπλεπζεο λα ζεζπίδεηαη ζε κηα πεξίνδν πνπ εγεκνλεχεη ν λενθηιειεπζεξηζκφο; Σν εξεπλεηηθφ απηφ εξψηεκα επηρεηξείηαη λα απαληεζεί κε φξνπο πνπ αληινχληαη απφ ηελ ηζηνξία, ηελ θνηλσληνινγία θαη ηελ πνιηηηθή επηζηήκε. Τπνζηεξίδεηαη φηη ε αληίθαζε κπνξεί λα επηιπζεί ζεσξεηηθά αλ θαηαλνήζνπκε ην ζεκεξηλφ κνληέιν δηαθπβέξλεζεο σο ην αγνξαία ρξσκαηηζκέλν απνηέιεζκα ηεο φζκσζεο ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ κε ηε ζνζηαιδεκνθξαηία. Σν κνληέιν απηφ θαίλεηαη λα παξέρεη έδαθνο γηα επηκέξνπο θνηλσληθέο πξαθηηθέο, νη νπνίεο ελ ηέιεη μεδηπιψλνληαη εθεί φπνπ ζπλαληηνχληαη (θαη ηφζν φζν ρξεηάδεηαη γηα λα ηζνξξνπνχλ) νη αλάγθεο ηεο νηθνλνκίαο (επειημία) θαη ηεο πνιηηηθήο (ζπλνρή) κε ηηο θνηλσληθέο πηέζεηο ηζρπξψλ θνηλσληθψλ θαηεγνξηψλ θαη νκάδσλ πίεζεο. Ειζαγφγή Οξηζκέλνη παηδαγσγνί πξνζεγγίδνπλ αθφκε ηα δεηήκαηα ηεο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο κε ηε δηαλνεηηθή ζθεπή κηαο πνιχ γλσζηήο παξαδνζηαθήο παηδαγσγηθήο. Θεσξνχλ φηη ηα ελ ιφγσ δεηήκαηα κπνξνχλ λα πεξηγξαθνχλ θαη λα εμεγεζνχλ νξζά εληφο ησλ νξίσλ ηνπ νηθείνπ ζεζκνχ, ηνπ ζρνιείνπ ή θαη ηεο αίζνπζαο αθφκα, παξαβιέπνληαο φηη ηα θνηλσληθά θαηλφκελα δελ εθδειψλνληαη ζε θνηλσληθφ, ηδενινγηθφ θαη πνιηηηθφ θελφ. Παξφηη ε παξαδνζηαθή απηή πξαθηηθή θάλεθε λα εγθαηαιείπεηαη νξηζηηθά (θαη) ζηε ρψξα καο θαηά ηελ πξψηε κεηαπνιηηεπηηθή δεθαεηία κε ηελ εληππσζηαθή, ζε πξψηε θάζε, αλάπηπμε ηεο ηζηνξίαο θαη θνηλσληνινγίαο ηεο εθπαίδεπζεο (Γεκαξάο 1974, Σζνπθαιάο 1977, Φξαγθνπδάθε 1978, Ννχηζνο 1979), απφ ηε δεθαεηία ηνπ 90 θαη εμήο, αθφκα θαη απηνί νη θιάδνη ηείλνπλ πξνο φ,ηη ραξαθηεξίζηεθε σο «επηζηεκνληθφο επαξρησηηζκφο» ( disciplinary parochialism ) (Dale 1994). Αλ θαη εκθαλψο αμηνινγηθά θνξηηζκέλνο, ν φξνο απνβαίλεη ρξήζηκνο, εθφζνλ επηζεκαίλεη ηελ πιεκκειή επηθνηλσλία ησλ Δπηζηεκψλ ηεο Αγσγήο κε ηηο ινηπέο θνηλσληθέο επηζηήκεο, ηελ ηάζε δειαδή πνιιψλ παηδαγσγψλ λα αδηαθνξνχλ γηα νπνηνδήπνηε επηζηεκνληθφ άξζξν, βηβιίν ή πεξηνδηθφ δελ πεξηέρεη ηε ιέμε «εθπαίδεπζε» ζην ηίηιν ηνπ θαη ηελ παξεπφκελε αδπλακία ηνπο λα ζπζρεηίδνπλ νπζηαζηηθά ηηο εθπαηδεπηηθέο κε ηηο επξχηεξεο θνηλσληθέο δηεξγαζίεο. Σν «νινήκεξν» δεκνηηθφ ζρνιείν, παξφηη ζεζκφο πεξηζζφηεξν πξνλνηαθφο παξά εθπαηδεπηηθφο, δελ απέθπγε ηέηνηνπ είδνπο πξνζεγγίζεηο. Η πην ελδηαθέξνπζα απφ εξεπλεηηθήο πιεπξάο πηπρή ηνπ, νη πνιιαπιέο αλεπάξθεηεο θαη δπζιεηηνπξγίεο ηνπ, επηζεκάλζεθαλ επζχο εμαξρήο, πεξηγξάθεθαλ επαξθψο θαη ηαμηλνκήζεθαλ (Μαξθαλησλάηνπ & αιηεξήο 2005), αιιά ε βαζχηεξε θνηλσληθή θαη πνιηηηθή ηνπο εξκελεία εμαθνινπζεί λα δηαθεχγεη, αθξηβψο δηφηη ε αλαδήηεζε δηεμάγεηαη εληφο ησλ παηδαγσγηθψλ νξίσλ. Με ζηφρν ηελ ππέξβαζή ηνπο ζα επηρεηξεζεί ζηε ζπλέρεηα κία καθξνζθνπηθή αλάιπζε ηνπ ζεζκνχ κε φξνπο ηνπ επξχηεξνπ πεδίνπ ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ. Θα ππνζηεξηρζεί ε ζέζε πσο νη ελ ιφγσ αλεπάξθεηεο θαη δπζιεηηνπξγίεο δελ είλαη παηδαγσγηθά ηάζηκεο, δηφηη απνξξένπλ απφ κία θαηλνκεληθά ηνπιάρηζηνλ ζεκειηαθή αληίθαζε: Σν «νινήκεξν» δεκνηηθφ ζρνιείν είλαη

έλαο ζεζκφο ζνζηαιδεκνθξαηηθήο ινγηθήο, ν νπνίνο εηζήρζε θαη επηρεηξήζεθε λα εγθαζηδξπζεί ζηε ρψξα καο εηεξνρξνληζκέλα, ζε πεξίνδν εγεκνλίαο ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ. Πψο γίλεηαη φκσο έλαο θνηλσληθφο ζεζκφο λα ζεζπίδεηαη ζε κηα ζπγθπξία θαηά ηελ νπνία επηρεηξείηαη ε θαηάιπζε ησλ πιένλ ζεκαληηθψλ πηπρψλ ηνπ θξάηνπο πξφλνηαο; Η αλάιπζε πνπ αθνινπζεί επηρεηξεί λα απαληήζεη ζε απηφ ην θεληξηθφ γηα ηελ θαηαλφεζε ηνπ ραξαθηήξα ηνπ λεφθνπνπ ζεζκνχ εξψηεκα. Σοζιαλδημοκραηία και νεοθιλελεσθεριζμός: Δύο ανηίπαλα μονηέλα διακσβέρνηζης Έρνληαο ζηφρν λα ππνδείμσ ηελ νπηηθή γσλία απφ ηελ νπνία πξνζεγγίδεηαη ην «νινήκεξν» ζρνιείν ζηελ παξνχζα κειέηε, ζα απνηνικήζσ θαηαξράο κία ζθηαγξάθεζε, ζε απνιχησο αδξέο γξακκέο 1, ησλ δχν βαζηθψλ κνληέισλ δηαθπβέξλεζεο πνπ εγεκφλεπζαλ δηαδνρηθά ζηελ θεληξνδπηηθή Δπξψπε θαηά ην δεχηεξν κηζφ ηνπ 20νχ αηψλα θαη ηελ εθιεθηηθή ζπγγέλεηα ηνπ θαζελφο απφ απηά κε ζπγθεθξηκέλεο εθπαηδεπηηθέο ινγηθέο θαη πνιηηηθέο. Σν πξψην, ην ζνζηαιδεκνθξαηηθφ κνληέιν (Esping-Andersen 1990), πξνηάρζεθε κε ην ηέινο ηνπ Β Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ σο νηθνλνκηθή ζπληαγή γηα ηελ επίηεπμε ηεο αλνηθνδφκεζεο, σο θνηλσληθή απάληεζε ζηα αηηήκαηα ηνπ εξγαηηθνχ θηλήκαηνο θαη σο ηδενινγηθή αληίζηημε ηεο Γχζεο ζην ζνβηεηηθφ θνκκνπληζκφ. χκθσλα κε ηε ινγηθή ηεο ζνζηαιδεκνθξαηίαο, ην θξάηνο νθείιεη λα παξεκβαίλεη ζπλεηδεηά θαη ζπζηεκαηηθά ζηελ νηθνλνκία κε κεγάιεο θιίκαθαο επελδχζεηο, θπξίσο ζηνπο βαζηθνχο ππιψλεο (ελέξγεηα, ζπγθνηλσλίεο, επηθνηλσλίεο), ελψ ηαπηφρξνλα (νθείιεη λα) αλαπηχζζεηαη σο θνηλσληθφ θξάηνο, νηθνδνκψληαο εμαξρήο κηα ζεηξά θνηλσληθνχο ζεζκνχο ή δηεπξχλνληαο πξνυπάξρνληεο ζηνπο ηνκείο ηεο πγείαο, ηεο αζθάιεηαο θαη ηεο εθπαίδεπζεο. Δμαζθαιίδνληαο ηελ ππνζηήξημε ησλ ζπλδηθάησλ θαη ηελ αλνρή ηνπ θεθαιαίνπ θαη αμηνπνηψληαο ηα νηθνλνκηθά εξγαιεία ηνπ Κέπλο, ε ζνζηαιδεκνθξαηηθή πνιηηηθή εθαξκφζηεθε κε εμαηξεηηθή επηηπρία ζηα επνλνκαζζέληα, αθξηβψο γη απηφ, «ηξηάληα έλδνμα ρξφληα» (1945-1974). ηηο ηξεηο απηέο δεθαεηίεο ε εθπαίδεπζε δηεπξχλζεθε εληππσζηαθά (θπξίσο ε κέζε βαζκίδα), εθφζνλ ε κφξθσζε λνεκαηνδνηήζεθε σο «αλζξψπηλν θεθάιαην» θαη ηαπηφρξνλα σο θνηλσληθφ δηθαίσκα, ελψ απέθηεζε έληνλν πξνλνηαθφ ραξαθηήξα (θπξίσο ε πξνζρνιηθή θαη ε πξψηε ζρνιηθή), ψζηε λα ππνζηεξίμεη ηνπο εξγαδφκελνπο γνλείο θαη ηηο κνλνγνλετθέο νηθνγέλεηεο θαη νπζίαλ ηελ έμνδν ησλ γπλαηθψλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο. (Hill 2003:201-23) ην δήηεκα πνπ καο απαζρνιεί, ζπλεπψο, κία θιαζηθή ζνζηαιδεκνθξαηηθή πνιηηηθή ζα επηδίσθε ηε γελίθεπζε ελφο πιήξσο εμνπιηζκέλνπ «νινεκέξνπ», ψζηε αθελφο λα ππνζηεξίμεη ηε δηεπξπκέλε αλαπαξαγσγή ηνπ θεθαιαίνπ θαη αθεηέξνπ λα θαιχςεη ηηο θνηλσληθέο αλάγθεο ηεο εξγαζίαο, ελψ παξάιιεια ζα ελέπιεθε ην θξάηνο ζε κηα επξείαο θιίκαθαο θαηαζθεπαζηηθή δξαζηεξηφηεηα, θηλεηνπνηψληαο ηελ παξαγσγηθή κεραλή θαη κεηψλνληαο ηελ αλεξγία. Η απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο ζνζηαιδεκνθξαηίαο θαη ε ζπλαίλεζε πνπ απνιάκβαλε θινλίδνληαη αξρηθά απφ ηηο αιιεπάιιειεο πεηξειατθέο θξίζεηο (1973, 1979), ελψ ε θάκςε ηνπ εξγαηηθνχ θηλήκαηνο (δεθαεηία 80) θαη ε πηψζε ησλ θνκκνπληζηηθψλ θαζεζηψησλ (1989-92) ηεο αθαηξνχλ ηφζν ηα θνηλσληθά ζηεξίγκαηα φζν θαη ην αληίπαιν δένο. Αμηνπνηψληαο ηε ξηδηθή αιιαγή ησλ ζπλζεθψλ νη δπλάκεηο ηεο αγνξάο ζα πξνσζήζνπλ ζπζηεκαηηθά σο ιχζε ην λενθηιειεχζεξν κνληέιν δηαθπβέξλεζεο, εθθηλψληαο απφ ηε Βξεηαλία πεξί ην 1979 (Hill 1993: 123-48, Dore, Lazonick & O Sullivan 1999, Dore 2000). Σν θξάηνο απνζχξεηαη ζηαδηαθά απφ ηελ νηθνλνκία θαη ηελ θνηλσληθή πξφλνηα θαη ηα άηνκα αθήλνληαη «ειεχζεξα» λα βξνπλ ιχζεηο ζηα πξνβιήκαηα ηεο δσήο ηνπο θαη λα ξπζκίζνπλ ηηο κεηαμχ ηνπο παξαγσγηθέο ζρέζεηο. Απηφ, σζηφζν, δελ ζεκαίλεη φηη ην θξάηνο απηνπεξηνξίδεηαη ζε ξφιν «λπρηνθχιαθα» θαηά ην θιαζηθφ πξφηππν ηνπ 19 νπ αηψλα ην 1 Γηα πεξηζζφηεξα βι. ελδεηθηηθά Gamble 1988 (γηα ηνλ λενθηιειεπζεξηζκφ), Esping-Andersen 1990 (γηα ηηο πνηθίιεο εθδνρέο ηνπ θξάηνπο πξνλνίαο) θαη Hill 1993 (γηα ηελ βξεηαληθή ζνζηαιδεκνθξαηία, ε νπνία ηείλεη λα θαζηεξσζεί ζηε βηβιηνγξαθία σο κέηξν ζχγθξηζεο).

νπνίν, άιισζηε, ππήξμε ιηγφηεξν ηζηνξηθφ κφξθσκα θαη πεξηζζφηεξν ηδενινγηθή θαηαζθεπή (Πνιάλπη 2001). Οη λενθηιειεχζεξνη αλαδεηθλχνπλ ζπζηεκαηηθά έλα κηθξφ, αιιά ηζρπξφ θξάηνο, ην νπνίν ζα είλαη ζε ζέζε λα ζπληάζζεη θαη λα επηβάιιεη ην ζχλνιν ησλ γεληθψλ (λνκηθψλ θαη πνιηηηθψλ) θαλφλσλ, πνπ απφ ηε κηα κεξηά ζα πξηκνδνηνχλ ηνλ αληαγσληζκφ ζε φιεο ηηο ζθαίξεο ηεο θνηλσλίαο θαη απφ ηελ άιιε ζα δηαζθαιίδνπλ ηελ ζρεηηθή απηνλνκία ηνπ θξάηνπο, ζα ην «νρπξψλνπλ», δειαδή, απέλαληη ζηηο πηέζεηο πνπ αζθνχλ νη πνηθίιεο «νκάδεο ζπκθεξφλησλ» (Gamble 1988). Σν θξάηνο, ζχκθσλα κε απηή ηελ αλάιπζε, είλαη ηζρπξφ, φηαλ κπνξεί λα επηβάιιεη ηνπο θαλφλεο ιεηηνπξγίαο ηεο ειεχζεξεο νηθνλνκίαο θαη αδχλακν, φηαλ γίλεηαη έξκαην ησλ πνηθίισλ νκάδσλ πίεζεο. Όζν ν ζηφρνο απηφο επηηπγράλεηαη, ηφζν ε έλλνηα «θνηλσληθά αγαζά» ζπξξηθλψλεηαη. Αξρηθά εγθαηαιείθζεθαλ φζα απφ απηά ζρεηίδνληαλ άκεζα κε ηα δεκφζηα νηθνλνκηθά: Ο ζηφρνο ηεο πιήξνπο απαζρφιεζεο, ψζηε λα κεησζεί ν πιεζσξηζκφο, θαη νη δεκφζηεο επελδχζεηο, ψζηε λα πεξηνξηζηεί ην δεκφζην ρξένο. Αθνινπζνχλ νη πεξηθνπέο ζηελ αζθάιεηα θαη ηε δεκφζηα πγεία θαη, ελ ηέιεη, ζηελ εθπαίδεπζε. Όπσο θαη κε ηα ππφινηπα θνηλσληθά αγαζά επηρεηξείηαη, παξάιιεια κε ηνλ πεξηνξηζκφ ησλ θνλδπιίσλ, ε αλαζεκαζηνιφγεζή ηεο σο ηδησηηθφ αγαζφ: Οη εθπαηδεπηηθνί ηίηινη ηνπο νπνίνπο απνθνκίδεη έλα άηνκν απφ ηε δεκφζηα εθπαίδεπζε αμηνπνηνχληαη ζηελ αγνξά εξγαζίαο γηα ηελ αχμεζε ηνπ εηζνδήκαηφο ηνπ, γηα ηδησηηθφ δειαδή φθεινο. Απνηεινχλ, ζπλεπψο, ηδηαηηέξσο νη αλψηεξεο βαζκίδεο, αηνκηθή επέλδπζε κε ζθνπφ ην κειινληηθφ θέξδνο. Δλδεηθηηθέο ξπζκίζεηο ζηε ινγηθή απηή κπνξνχλ λα ζεσξεζνχλ, ζηελ ειιεληθή πεξίπησζε, ε ζεζκνζέηεζε δηδάθηξσλ ζε νξηζκέλεο πηπρέο ηεο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο, φπσο ηα κεηαπηπρηαθά πξνγξάκκαηα θαη ην Αλνηρηφ Παλεπηζηήκην. ηελ πεξίπησζε πνπ καο ελδηαθέξεη, ην «νινήκεξν» ζρνιείν θαη νη θνηλσληθέο αλάγθεο πνπ θαιχπηεη, κία ακηγψο λενθηιειεχζεξε πνιηηηθή ζα επηρεηξνχζε λα αλαδείμεη σο πξσηαξρηθφ ην δηθαίσκα ηεο «γνληθήο επηινγήο» ( Parental choice ), ηεο δπλαηφηεηαο δειαδή ηνπ γνλέα λα επηιέγεη γηα ην παηδί ηνπ ην ζρνιείν πνπ ζεσξεί φηη αληαπνθξίλεηαη ζηηο ηδηαίηεξεο αλάγθεο ή επηδηψμεηο ηνπ. Ωο ελδεδεηγκέλε πξαθηηθή ζε απηή ηελ θαηεχζπλζε έρεη πξνηαζεί ε ρνξήγεζε θνππνληνχ ( voucher ) ζηνλ θεδεκφλα, ε αμία ηνπ νπνίνπ ζα ηζνδπλακεί κε ην θφζηνο πνπ θαηαβάιιεη ε πνιηηεία γηα ηελ εθπαίδεπζε ελφο καζεηή. Σν θνππφλη ζα εμαξγπξψλεηαη ζε φπνην εθπαηδεπηηθφ ίδξπκα (θξαηηθφ ή ηδησηηθφ) επηιέγνπλ νη γνλείο θαη αλ δελ επαξθεί ζα ζπκπιεξψλεηαη απφ ηνλ νηθνγελεηαθφ πξνυπνινγηζκφ. Με ηνλ ηξφπν απηφ ε επζχλε κεηαθπιίεηαη ζηα «άηνκα θαη ηηο νηθνγέλεηέο ηνπο», ελψ ηαπηφρξνλα ελζαξξχλνληαη ε ηδησηηθή πξσηνβνπιία θαη ε εηζαγσγή ηεο αγνξαίαο ινγηθήο ζηα δεκφζηα ζρνιεία. Απφ φζν γλσξίδσ ε πξφηαζε δηαηππψζεθε γηα πξψηε θνξά ην 1962 απφ ηνλ Milton Friedman (2002), αιιά ε απήρεζε θαη εθαξκνγή ηεο ππήξμε πεξηνξηζκέλε αθφκα θαη ζηε Βξεηαλία, φπνπ ε δνκή θαη ιεηηνπξγία ησλ δεκνζίσλ ζρνιείσλ δελ εκπνδίδεη θαηαξρήλ ηελ εκπινθή ηνπο ζε αληαγσληζηηθή ζρέζε ηφζν κεηαμχ ηνπο φζν θαη κε ηα ηδησηηθά (Hill 2003). Μνηάδεη εηξσλεία ηεο ηζηνξίαο, σζηφζν, ην γεγνλφο φηη ζηελ Διιάδα αλάινγεο πξνηάζεηο ππνζηεξίρζεθαλ πξνζθάησο (Ιαλνπάξηνο 2007) απφ ηνλ πξφεδξν θαη επηθαλή ζηειέρε ηνπ ΠΑΟΚ, ελφο θφκκαηνο ην νπνίν ζεσξείηαη σο ε εγρψξηα εθδνρή ηεο επξσπατθήο ζνζηαιδεκνθξαηίαο. 2 Απφ ην ίδην θφκκα, σζηφζν, πνπ σο θπβέξλεζε εηζεγήζεθε δέθα ρξφληα λσξίηεξα ηε θαηλνκεληθά ηνπιάρηζηνλ ζνζηαιδεκνθξαηηθή πνιηηηθή ηνπ «νινήκεξνπ» ζρνιείνπ. Η θέζπιζη ηοσ «ολοήμεροσ»: Προβλήμαηα και ανηιθάζεις Σν «νινήκεξν» ζρνιείν ζεζκνζεηήζεθε ην 1997 (λ. 2525) σο έλα λέν ζρνιείν, δηαθνξεηηθφ απφ ην ζπκβαηηθφ, ην νπνίν δελ ζηφρεπε απιψο λα απαληήζεη ζε κία πηεζηηθή θνηλσληθή αλάγθε (ην πξφβιεκα ησλ εξγαδφκελσλ γνλέσλ), αιιά θηινδνμνχζε λα αλακνξθψζεη εθ βάζξσλ ην εθπαηδεπηηθφ πξφγξακκα θαη λα ζπκβάιιεη ζηελ άκβιπλζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ 2 Βι. ηελ νινζέιηδε πνιηηηθή δηαθήκηζε ηνπ ΠΑΟΚ ζηηο εθεκεξίδεο «Σν Βήκα» θαη «Η Καζεκεξηλή», Κπξηαθή 21/1/2007.

θαη επξχηεξα ησλ θνηλσληθψλ αληζνηήησλ. 3 Αθξηβψο γηα ην ιφγν απηφ, ζχκθσλα κε ηηο αξρηθέο ηνπ πξνδηαγξαθέο, ην «νινήκεξν» ζρνιείν δελ απεπζπλφηαλ κφλν ζηα παηδηά ησλ εξγαδφκελσλ γνλέσλ, αιιά ήηαλ ππνρξεσηηθό γηα όινπο ηνπο καζεηέο. ηηο πξψηεο 28 ζρνιηθέο κνλάδεο φπνπ ην πξφγξακκα εθαξκφζηεθε πηινηηθά (1999-2005), ν θαζεκεξηλφο ζρνιηθφο ρξφλνο όισλ ησλ καζεηώλ δηεπξχλζεθε θαηαιακβάλνληαο ελλέα έσο δέθα ζπλνιηθά ψξεο (7 π.κ. 4 κ.κ. θαη πξναηξεηηθά σο ηηο 5κ.κ.), αληί ησλ πεληέκηζη σξψλ ηνπ ζπκβαηηθνχ ζρνιείνπ (8 π.κ. 1:30 κ.κ.). Σν πξφγξακκα αλακνξθψζεθε κε εηζαγσγή λέσλ δηδαθηηθψλ αληηθεηκέλσλ, ηα νπνία παξαδνζηαθά παξείρε ν ηδησηηθφο ηνκέαο (λέεο ηερλνινγίεο, ρνξφο, ζεαηξηθή αγσγή, μέλεο γιψζζεο θ.η.φ.), θαη κε πξφβιεςε γηα κεζεκεξηαλφ θαγεηφ θαη μεθνχξαζε (12:30-13:30) (ΤΠΔΠΘ 2002α & 2002γ). Δίλαη πξνθαλέο φηη νη αλάγθεο ησλ «νινήκεξσλ» απηνχ ηνπ ηχπνπ ζε ππνδνκέο θαη πξνζσπηθφ ήηαλ ζεκαληηθά απμεκέλεο ζε ζρέζε κε ηα ζπκβαηηθά ζρνιεία. Απαηηνχζαλ επηπιένλ δηδάζθνληεο θαη πιηθά γηα ηελ ππνζηήξημε ησλ λέσλ καζεκάησλ θαη βεβαίσο επηπιένλ ρψξνπο, ζπζθεπέο θαη βνεζεηηθφ πξνζσπηθφ γηα ηελ ψξα ηνπ γεχκαηνο θαη ηεο αλάπαπζεο. 4 Οη αξρηθέο απηέο δηαθεξχμεηο, ν αξρηθφο ζρεδηαζκφο θαη ε πηινηηθή εθαξκνγή ηνπ «νινήκεξνπ» θαηαδεηθλχνπλ ηε ζνζηαιδεκνθξαηηθή ινγηθή ηεο ελ ιφγσ εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο θαη ζέηνπλ επζχο εμαξρήο ην εξψηεκα: Γηαηί έλαο ζεζκφο πνπ αλαπηχρζεθε ζηελ θεληξνδπηηθή Δπξψπε θαηά ηελ πεξίνδν ηεο θπξηαξρίαο ηνπ ζνζηαιδεκνθξαηηθνχ ππνδείγκαηνο, ζεζκνζεηείηαη ζηε ρψξα καο ηξεηο ηνπιάρηζηνλ δεθαεηίεο αξγφηεξα, ελάληηα ζην θπξίαξρν θηιειεχζεξν πιένλ κνληέιν; Δθφζνλ ην «νινήκεξν» ρξεκαηνδνηείηαη θαηά 75% απφ ην Γ Κνηλνηηθφ Πιαίζην ηήξημεο, έλαο απαληεηηθφο ζπιινγηζκφο δελ κπνξεί παξά λα μεθηλήζεη απφ ηηο πξαθηηθέο πνπ ζπλεπάγνληαη νη πξνζπάζεηεο γηα «απνξξφθεζε» ησλ επξσπατθψλ θνλδπιίσλ. Θεσξψληαο ηελ απνξξφθεζε εζληθφ ζηφρν, ην ειιεληθφ θξάηνο πξνβαίλεη άκεζα, αμηνπνηψληαο ηνπο κεραληζκνχο ηνπ, ζε νξηζκέλεο επελδχζεηο ππνθαζηζηψληαο ή ζπκπιεξψλνληαο ηνλ κάιινλ θαρεθηηθφ θαη αδχλακν ηδησηηθφ ηνκέα. Παξεκβαίλνληαο φκσο ελεξγά ζηελ νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή δσή, ελαληηψλεηαη ζηε γεληθή ηνπ πνιηηηθή θαη ππνλνκεχεη καθξνπξφζεζκεο ζηξαηεγηθέο. Γηφηη νη επελδχζεηο νηθνδνκνχλ ππνδνκέο, νη νπνίεο ζα πξέπεη, φηαλ ε επξσπατθή ρξεκαηνδφηεζε εμαληιεζεί, λα ιεηηνπξγήζνπλ κε ελδνγελείο πφξνπο, πξάγκα πνπ αληηβαίλεη ζηε ζηξαηεγηθή επηινγή ησλ απνθξαηηθνπνηήζεσλ θαη ηεο ελ γέλεη απφζπξζεο ηνπ θξάηνπο. Γηα λα παξαθακθζεί ε αληίθαζε, θαίλεηαη πσο πξνθξίζεθε κία «επέιηθηε» επέλδπζε, ρσξίο «ζθιεξέο» ππνδνκέο, ψζηε λα «μεισζεί» εχθνια, φηαλ επηηεπρζεί ν ζηφρνο ηεο απνξξφθεζεο. Γελ θαηαζθεπάδνληαη, γηα παξάδεηγκα, λέα ζρνιηθά θηίξηα (κε ηξαπεδαξίεο θαη ρψξνπο μεθνχξαζεο) γηα λα ππνζηεξηρζνχλ νη λέεο αλάγθεο ν Οξγαληζκφο ρνιηθψλ Κηηξίσλ δελ έρεη λα επηδείμεη νχηε έλα αξρηηεθηνληθφ ζρέδην θαηάιιειν γηα νινήκεξν ζρνιείν. Οη θαζεκεξηλέο πξαθηηθέο αλάγθεο θαιχπηνληαη πξφρεηξα εθ ησλ ελφλησλ, κε άγλσζηεο πξνο ην παξφλ (αλ θαη εχθνια πξνβιέςηκεο) επηπηψζεηο ζηελ πγεία ησλ καζεηψλ απφ θαθή δηαηξνθή θαη ππεξεμάληιεζε. Παξφκνηα, σο ιχζε ζηηο πξφζθαηξεο απμεκέλεο αλάγθεο ζε πξνζσπηθφ, πξνηείλνληαη νη «σξνκίζζηνη» εθπαηδεπηηθνί, κε παξάπιεπξε σθέιεηα ηε γεληθφηεξε εμνηθείσζε κε ηηο ιεγφκελεο επέιηθηεο ζρέζεηο εξγαζίαο, νη νπνίεο απνηεινχλ ζπζηαηηθφ ζηνηρείν ηνπ λενθηιειεχζεξνπ ζρεδίνπ. Με ηέηνηεο πξαθηηθέο νη αξρηθνί ζηφρνη θαη επηινγέο ήηαλ αδχλαην λα δηαηεξεζνχλ. Η γελίθεπζε ηνπ «νινεκέξνπ» (ζε 2611 θαηά ην έηνο 2003-4, 5000 πεξίπνπ ζήκεξα) ζα γίλεη ηειηθά κε ηε κνξθή ηνπ «ζρνιείνπ δηεπξπκέλνπ σξαξίνπ». Γελ απεπζχλεηαη πιένλ ζε φινπο 3 Με ην «νινήκεξν» ζρνιείν επηδηψθεηαη «ε θαηαπνιέκεζε ησλ δηαθξίζεσλ, ε πξνψζεζε ηεο θνηλσληθήο ζπλνρήο, κέζσ ηεο ηζφηηκεο πξφζβαζεο ζηελ αγνξά εξγαζίαο, ν ελαξκνληζκφο εξγαζηαθήο θαη νηθνγελεηαθήο δσήο, θαζψο θαη ε πξφιεςε θαηλνκέλσλ ζρνιηθήο δηαξξνήο» (ΤΠΔΠΘ 2002β. Παξφκνηα ΤΠΔΠΘ 1997). 4 Μφλν γηα ηε ιεηηνπξγία ησλ 28 πηινηηθψλ «νινήκεξσλ» ζρνιείσλ επί κία δηεηία απνξξνθήζεθαλ απφ ην 3 ν ΚΠ (2 ν ΔΠΔΑΔΚ) 1.800.000 επξψ (Παηδαγσγηθφ Ιλζηηηνχην 2007). Σν πνζφ απηφ θαιχπηεη ην 75% ηνπ απαηηνχκελνπ θφζηνπο. Σν ππφινηπν 25% θαιχπηεηαη απφ εζληθνχο πφξνπο. Μπνξεί, σζηφζν, εχινγα λα ππνζέζεη θαλείο φηη ην 25% δελ αλαθέξεηαη ζε επηπιένλ θνλδχιηα αιιά ζηελ αμία ησλ δηαζέζηκσλ ππνδνκψλ (ζρνιηθψλ θηηξίσλ θ.η.φ.).

ηνπο καζεηέο αιιά κφλν ζε φζνπο ην επηιέγνπλ ζηελ πξάμε ηα παηδηά ησλ εξγαδφκελσλ γνλέσλ. Γελ αλαδηαξζξψλεηαη ζπλνιηθά ην αλαιπηηθφ θαη σξνιφγην πξφγξακκα, ψζηε έλα λέν curriculum κε εζσηεξηθή ζπλνρή θαη παηδαγσγηθά απνδεθηή θαηαλνκή καζεκάησλ θαη δξαζηεξηνηήησλ λα αληηθαηαζηήζεη ην ππάξρνλ. Πξνζηίζεηαη, απιψο, παξαζεηηθά έλα δεχηεξν πξφγξακκα, ρσξίο νξγαληθή ζπλάθεηα θαη ζχλδεζε κε ην ζπκβαηηθφ, ψζηε λα κπνξεί, αλά πάζα ζηηγκή, λα αλαηξεζεί. Οη αιιεινεπηθαιχςεηο γλσζηηθψλ αληηθεηκέλσλ είλαη κία απφ ηηο πνιιέο παξελέξγεηεο: Οη καζεηέο δηδάζθνληαη, γηα παξάδεηγκα, αγγιηθά ή κνπζηθή ή γπκλαζηηθή ζην ζπκβαηηθφ σξάξην γηα λα μαλαδηδαρζνχλ ηα ίδηα αληηθείκελα ζην «νινήκεξν» απφ άιινλ δηδάζθνληα, κε άιια ζπρλά πιηθά θαη άιιεο κεζφδνπο. Απφ παηδαγσγηθή άπνςε εγείξνληαη ζνβαξά εξσηήκαηα αλ παξφκνηεο πξαθηηθέο απνδίδνπλ καζεζηαθά ή εάλ απιψο πξνθαινχλ ζχγρπζε ζηνπο καζεηέο. Οη αληηθαηηθέο πξαθηηθέο θαη ηα ζπλαθφινπζα παηδαγσγηθά πξνβιήκαηα απνηππψλνπλ ηε ζχγρπζε πξνζαλαηνιηζκνχ ηεο θξαηηθήο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο. Έζησ θαη έηζη, σζηφζν, ην θξάηνο δελ παχεη λα δηεπξχλεη ηνλ θνηλσληθφ ηνπ ξφιν, αλ θαη επηιεθηηθά ζε κία πηπρή ηεο εθπαηδεπηηθήο ηνπ πνιηηηθήο, ελάληηα ζε άιιεο πηπρέο ηεο (π.ρ. άξζξν 16), φπσο ελάληηα θαη ζε άιιεο πνιηηηθέο πνπ παξαδνζηαθά ζρεηίδνληαλ κε ην θνηλσληθφ θξάηνο (π.ρ. αζθαιηζηηθφ). Ο ζηφρνο ηεο απνξξφθεζεο ησλ επξσπατθψλ θνλδπιίσλ ελ κέξεη κφλν εξκελεχεη ην θαηλφκελν, δηφηη δελ απαληά ζην εξψηεκα γηαηί ηα δηαζέζηκα θνλδύιηα πξνζαλαηνιίζηεθαλ θνηλσληθά θαη όρη αγνξαία. Αλ φκσο ην θξάηνο κπνξεί λα λνεζεί σο ζπκπχθλσζε ελφο ζπζρεηηζκνχ θνηλσληθψλ δπλάκεσλ (Πνπιαληδάο 1979) θαη νη πνιηηηθέο ηνπ σο απφξξνηα ηεο (νξαηήο ή κε) ηαμηθήο πάιεο, ίζσο αμίδεη λα δηεξεπλεζνχλ νη απφςεηο θαη πξαθηηθέο ησλ δχν βαζηθψλ θνηλσληθψλ νκάδσλ πνπ εκπιέθνληαη άκεζα ζηε ιεηηνπξγία ηνπ «νινεκέξνπ»: Σσλ γνλέσλ θαη ησλ εθπαηδεπηηθψλ. Η κοινφνική ιζτύς ηφν μικροαζηικών ζηρφμάηφν ηηο αξρηθέο πξνδηαγξαθέο ηνπ ην «νινήκεξν» δεκνηηθφ ζρνιείν έζεηε σο ζηφρν ηε κείσζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ αληζνηήησλ, εθηηκψληαο, ελδερνκέλσο, φηη ν ζεζκφο ζα αμηνπνηεζεί απφ ηα ρακειφηεξα θνηλσληθά ζηξψκαηα. χκθσλα, σζηφζν, κε ηα επξήκαηα κίαο έξεπλαο ηνπ Ιλζηηηνχηνπ Δξγαζίαο ηεο ΓΔΔ (2003α & 2003β) 5, ε νπνία δηεμήρζε θαηά ην ζρνιηθφ έηνο 2002-03, ην «νινήκεξν» δελ αμηνπνηείηαη ηφζν απφ ρακειέο, φζν θπξίσο απφ κηθξνκεζαίεο εηζνδεκαηηθέο θαηεγνξίεο (νη αλψηεξεο θαίλεηαη πσο έηζη θη αιιηψο επηιέγνπλ ηα ηδησηηθά ζρνιεία). Τπάξρεη, βεβαίσο, έλα 18%, ην νπνίν, ζχκθσλα κε δειψζεηο ηνπ, βξίζθεηαη θάησ απφ ην φξην ηεο θηψρεηαο. Ο κεγάινο φγθνο φκσο θηλείηαη ζην θάζκα ησλ ηππηθψλ ππαιιειηθψλ νηθνγελεηαθψλ εηζνδεκάησλ (πεξί ηα 2.000 επξψ ην κήλα), ελψ έλα 10% δειψλεη κεληαίν εηζφδεκα άλσ ησλ 2.500 επξψ (θαηά ην 2002 πάληα). ηα εξσηεκαηνιφγηα εμάιινπ κε αληηθείκελν θνηλσληθέο παξνρέο ή πξνλνηαθνχο ζεζκνχο, ηα εηζνδήκαηα πνπ δειψλνληαη ππνιείπνληαη ζπλήζσο ζεκαληηθά ησλ πξαγκαηηθψλ. Μηα δηφξζσζε ησλ απαληήζεσλ πξνο ηα πάλσ ζα ηαίξηαδε, άιισζηε, θαιχηεξα ζηνλ επαγγεικαηηθφ ράξηε ησλ γνλέσλ ηνπ «νινήκεξνπ». χκθσλα κε ηελ έξεπλα, ζηελ πιεηνλφηεηά ηνπο (56%) δειψλνπλ κφληκνη ππάιιεινη (δεκφζηνη ή ηδησηηθνί κε ζχκβαζε ανξίζηνπ ρξφλνπ). Μφιηο 9% απηνραξαθηεξίδνληαη αλεηδίθεπηνη εξγάηεο ή βνεζεηηθφ πξνζσπηθφ, πνζνζηφ ίζν πεξίπνπ κε φζνπο δειψλνπλ κεηαλάζηεο ή «παιηλλνζηνχληεο» (κπνξνχκε λα ππνζέζνπκε πσο ζε κεγάιν βαζκφ νη δχν θαηεγνξίεο ηαπηίδνληαη). Παξφκνην πνζνζηφ (8%) θαηαιακβάλνπλ ζηνλ αληίπνδα νη ζπγθξηηηθά ηζρπξέο θαηεγνξίεο πνπ δειψλνπλ εξγνδφηεο ή δηεπζπληηθά ζηειέρε. Σα ζηνηρεία, ηέινο, γηα ην κνξθσηηθφ επίπεδν νινθιεξψλνπλ θαη κάιινλ βειηηψλνπλ ηελ εηθφλα: Μφιηο ην 20% ησλ γνλέσλ ηνπ «νινεκέξνπ» πεξηνξίδεηαη ζηελ ππνρξεσηηθή εθπαίδεπζε (δεκνηηθφ ή γπκλάζην). Έλα 40% νινθιήξσζε ην Λχθεην θαη έλα αθφκα 40% 5 Σελ επηζηεκνληθή/εξεπλεηηθή νκάδα απνηέιεζαλ νη:. Ρνκπφιεο, Κ. Γεκνπιάο, Κ. Μπνπθνπβάιαο,. Πξσταο. ηξίγθνπ θαη Ν. Φσηφπνπινο. Σν πιήξεο θείκελν ηεο έξεπλαο παξακέλεη αδεκνζίεπην. Μία ζπληνκεπκέλε εθδνρή ηνπ δεκνζηεχηεθε ζην κεληαίν ελεκεξσηηθφ έληππν ηνπ ΙΝΔ-ΓΔΔ «Δλεκέξσζε».

εκθαλίδεη αλψηεξεο ζπνπδέο. Τπάξρεη, ηέινο, έλα εληππσζηαθφ 4% κε κεηαπηπρηαθέο ζπνπδέο, ην νπνίν θηάλεη ζην 5,2% αλ πεξηνξηζηεί ζηνπο άλδξεο. Παξφηη ηα κεγέζε δελ είλαη ζπγθξίζηκα, αμίδεη λα ζεκεησζεί πσο ε θακπχιε εκθαλίδεηαη θαηαθαλψο βειηησκέλε ζε ζρέζε κε ηνπο κέζνπο φξνπο ησλ παλειιαδηθψλ πνζνζηψλ (0,7% θάηνρνη κεηαπηπρηαθψλ ηίηισλ) (Κπξίδεο 2003: 123). Πνηνη, ζπλεπψο, αμηνπνηνχλ ην «νινήκεξν»; Μία ζχληνκε (θαη γη απηφ ζρεκαηηθή) απάληεζε ζα ήηαλ ε αθφινπζε: Κπξίσο, κφληκνη ππάιιεινη ηνπ δεκνζίνπ θαη ηδησηηθνχ ηνκέα, κάιινλ πςειήο κφξθσζεο, ρσξίο ζεκαληηθά νηθνλνκηθά πξνβιήκαηα, αιιά θαη ρσξίο ηδηαίηεξε νηθνλνκηθή άλεζε. Κπξίσο, δειαδή, κέιε ησλ κηθξναζηηθψλ ή θαη κεζναζηηθψλ ζηξσκάησλ, πνπ δελ έρνπλ ηελ νηθνλνκηθή άλεζε λα ζπληεξνχλ νηθηαθή βνεζφ, ελψ γηα ιφγνπο ηξφπνπ δσήο θαη θνπιηνχξαο ηεξνχλ απνζηάζεηο απφ ηελ «ηξίηε ειηθία», ζηελ νπνία σζηφζν πξνζηξέρνπλ (θαηά 55%) ζε πεξηφδνπο δηαθνπψλ ή, φηαλ γηα νηνλδήπνηε ιφγν, ην ζρνιείν αλαζηέιιεη ηε ιεηηνπξγία ηνπ. Καζψο ηα αμηνζεκείσηα κνξθσηηθά θαη θνηλσληθά ηνπο δηαπηζηεπηήξηα ηνπο θαζηζηνχλ εμαίξεηνπο δηακνξθσηέο ηεο θνηλήο γλψκεο άξα θαη ηεο εθινγηθήο ζπκπεξηθνξάο, νη άλδξεο θαη νη γπλαίθεο ησλ κηθξναζηηθψλ ζηξσκάησλ θαίλεηαη πσο ηζρπξνπνηήζεθαλ αξθεηά, ψζηε λα θαηαζηήζνπλ θνηλσληθά νξαηφ ην πξφβιεκά ηνπο θαη λα ζηξέςνπλ ηα (επξσπατθά) θνλδχιηα ζηελ θαηεχζπλζε ηεο επίιπζήο ηνπ. Δθφζνλ, άιισζηε, άηνκα απηψλ ησλ ζηξσκάησλ, ηδηαηηέξσο ηεο ιεγφκελεο λέαο κηθξναζηηθήο ηάμεο, θηλνχλ ηα γξαλάδηα ησλ ρακειψλ θαη κεζαίσλ βαζκίδσλ ηνπ θξαηηθνχ κεραληζκνχ, κνηάδεη εχινγε ε ππφζεζε φηη αδηφξαηα πξνζαλαηνιίδνπλ ηε ιεηηνπξγία ηνπ πξνο φθειφο ηνπο. Γελ είλαη κφλν ππφζεζε εμνπζίαο, αιιά θαη θνπιηνχξαο: Οη θξαηηθνί κεραληζκνί εκθαλίδνπλ κηα επηιεθηηθφηεηα φζνλ αθνξά ηα αηηήκαηα πνπ είλαη ηθαλνί λα απνδερζνχλ σο «ινγηθά» θαη άξα «λνκηκνπνηήζηκα». Όζνλ αθνξά ζην παηδαγσγηθφ κέξνο, απφ ηα πνξίζκαηα ηεο ίδηαο έξεπλαο, κνηάδεη λα εληζρχεηαη ε ππφζεζε πσο κάιινλ αζθείηαη αλψθειε «ππεξεθπαίδεπζε», παξά νπζηαζηηθή κνξθσηηθή ελίζρπζε ησλ καζεηψλ, πξάγκα πνπ νη γνλείο θαίλεηαη λα κελ αγλννχλ (νχηε, άιισζηε, νη καζεηέο). Αμίδεη, γηα παξάδεηγκα, λα ππνγξακκηζηεί πσο ζην ζπλνιηθφ αξηζκφ ησλ καζεηψλ πνπ παξακέλνπλ ζην «νινήκεξν», νη κηθξνί, ησλ δχν πξψησλ ηάμεσλ, θαηαιακβάλνπλ ζρεδφλ ην 50%, ελψ νη κεγαιχηεξνη, ησλ δχν ηειεπηαίσλ ηάμεσλ, κφιηο ην 16%. Οη εληεθάρξνλνη θαη δσδεθάρξνλνη, νη νπνίνη δηαζέηνπλ ζρεηηθή απηνλνκία θίλεζεο, θαίλεηαη λα πξνηηκνχλ ηελ άλεζε ηνπ ζπηηηνχ ηνπο ή ηελ ειεπζεξία ηνπ γεηηνληθνχ πεδφδξνκνπ. Αθφκε θαη κεηά ηελ εηζαγσγή δεκνθηιψλ γλσζηηθψλ αληηθεηκέλσλ ζην επηπιένλ πξφγξακκα (φπσο ε αγγιηθή γιψζζα θαη νη ειεθηξνληθνί ππνινγηζηέο), ε ζπληξηπηηθή πιεηνλφηεηα ησλ καζεηψλ ηνπ «νινήκεξνπ» (93,6%) δε δηέθνςε ηα αληίζηνηρα πξνγξάκκαηα πνπ ήδε παξαθνινπζνχζε ζε θξνληηζηήξηα. Η κφλε εθπαηδεπηηθή ζπληζηψζα ηνπ «νινήκεξνπ», ε νπνία εληέιεη θαίλεηαη λα ελδηαθέξεη ηνπο γνλείο (81%), δελ είλαη άιιε απφ ηελ πεξηβφεηε «κειέηε»: Να μεκπεξδεχνπλ κε ηηο παηξνπαξάδνηεο θαη νίθνλ εξγαζίεο. Οη εξγαδφκελνη ησλ κηθξναζηηθψλ ζηξσκάησλ, ζπλεπψο, θαίλεηαη λα αληηκεησπίδνπλ ην «νινήκεξν» έηζη φπσο πξαγκαηηθά είλαη: Έλαο θαθήο πνηφηεηαο θνηλσληθφο ζεζκφο, ν νπνίνο, σζηφζν, ηνπο απαιιάζζεη απφ ην θφζηνο κηαο νηθηαθήο βνεζνχ ή, ζπλεζέζηεξα, απφ ηελ ππνρξέσζε πξνο ηνπο δηθνχο ηνπο γνλείο, νη νπνίνη επηζηξαηεχνληαλ ζην θξίζηκν ρξνληθφ δηάζηεκα 1-4 κ.κ. Αλ θαη απφ παηδαγσγηθή άπνςε ν ζεζκφο δχζθνια κπνξεί λα ζεσξεζεί απνηειεζκαηηθφο, πφζν κάιινλ ειθπζηηθφο, απφ θνηλσληθή άπνςε επηιχεη έλα ππαξθηφ πξφβιεκα ησλ εξγαδφκελσλ γνλέσλ ησλ κηθξναζηηθψλ ζηξσκάησλ θαη απφ θεκηληζηηθή νπηηθή δηεπθνιχλεη ηελ έμνδν θαη παξακνλή ησλ γπλαηθψλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο. Τπ απηή ηελ έλλνηα ε ζεζκνζέηεζε ηνπ «νινεκέξνπ» απνηππψλεη ηε δηεχξπλζε θαη ηζρχ (θνηλσληθή θαη ηδενινγηθή) πνπ απφθηεζαλ ηα ειιεληθά κηθξναζηηθά ζηξψκαηα θαηά ηελ δεθαπεληαεηία ησλ δνκηθψλ αιιαγψλ πνπ πξνεγήζεθε (1981-96). Παξακέλεη, σζηφζν, γεγνλφο φηη ηα κηθξναζηηθά ζηξψκαηα, παξά ηελ θνηλσληθή ηνπο ηζρχ δελ δηαζέηνπλ ζπιινγηθή νξγαλσηηθή έθθξαζε θαη, σο εθ ηνχηνπ, αδπλαηνχλ λα εκθαλίζνπλ νξγαλσκέλε ζπιινγηθή δξάζε. Σν

ξφιν απηφ θαίλεηαη λα αλαιακβάλνπλ νη ζπλδηθαιηζηηθέο νξγαλψζεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ, γηα ιφγνπο πνπ μεπεξλνχλ ην γεγνλφο φηη ηα κέιε ηνπο απνηεινχλ κία απφ ηηο ηππηθέο εθδνρέο ησλ κηθξναζηηθψλ ζηξσκάησλ. Τα εκπαιδεσηικά ζσνδικάηα φς θορείς ζοζιαλδημοκραηικών αιηημάηφν Απφ ην κεζνπφιεκν ήδε, αιιά θπξίσο κεηαπνιεκηθά, ε ζέζε ησλ επξσπατθψλ ζνζηαιηζηηθψλ θνκκάησλ φηη ε εθπαίδεπζε ζπληζηά θνηλσληθφ αγαζφ, πνπ ην θξάηνο νθείιεη λα παξέρεη ζε φινπο ηνπο πνιίηεο, βξήθε πξφζθνξν έδαθνο ζηα εθπαηδεπηηθά ζπλδηθάηα εθηφο ησλ άιισλ θαη δηφηη αληαπνθξίλεηαη ζηα πξαγκαηηθά πιηθά ζπκθέξνληα ησλ κειψλ ηνπο. Η ζέζε απηή εμεηδηθεχηεθε κε αηηήκαηα φπσο: Αχμεζε ησλ δαπαλψλ γηα ηελ παηδεία, εληαία ελληάρξνλε εθπαίδεπζε, άκβιπλζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ αληζνηήησλ, κείσζε ηνπ αξηζκνχ ησλ καζεηψλ αλά δάζθαιν θ.η.φ., ηα νπνία πξνζαλαηφιηζαλ ηελ εθπαηδεπηηθή (αιιά θαη ηελ εξγαζηαθή) δξάζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ ζπλδηθάησλ ζηηο πεξηζζφηεξεο επξσπατθέο ρψξεο, αλάκεζά ηνπο θαη ζηελ Διιάδα, ηδηαηηέξσο θαηά ηελ κεηαπνιίηεπζε. ηελ θαηεχζπλζε απηή ε Γηδαζθαιηθή Οκνζπνλδία, απφ ην 1985 ήδε, δηαπίζησλε ηελ αλάγθε γηα «έλα νινήκεξν ιατθφ βαζηθφ ζρνιείν, ζην νπνίν ζα εμαζθαιίδνληαη ίζεο επθαηξίεο κφξθσζεο ζε φια ηα παηδηά, αλεμάξηεηα απφ ηελ θνηλσληθννηθνλνκηθή θαηάζηαζε ηεο νηθνγέλεηάο ηνπο» (ΓΟΔ 2006:162). Η κάιινλ νξακαηηθή απηή ππφκλεζε ηνπ 1985 ζα εμειηρζεί δέθα ρξφληα αξγφηεξα, ην 1995, ζε έλα απφ ηα θεληξηθά αηηήκαηα ηεο ζπλδηθαιηζηηθήο νξγάλσζεο: Η πνιηηεία θαιείηαη λα αλαπηχμεη έλα «νινήκεξν» ζρνιείν ην νπνίν ζα «ιεηηνπξγεί αληηζηαζκηζηηθά-εμηζσηηθά ηφζν γηα κεηνλεθηνχζεο θνηλσληθά νκάδεο, φζν θαη γηα κεηνλεθηνχζεο γεσγξαθηθά πεξηνρέο κε ηδηαίηεξε βαξχηεηα ζηηο εκηαζηηθέο θαη αγξνηηθέο [ελψ ζα] απαιιάζζεη ηελ νηθνγέλεηα απφ δπζβάζηαθηα νηθνγελεηαθά βάξε» (ΓΟΔ 1995:2). Δίλαη άξαγε ζχκπησζε ην γεγνλφο φηη ην «νινήκεξν» ζρεδηάζηεθε ζρεδφλ ηαπηφρξνλα κε ηελ πξνβνιή ηνπ απφ ηελ Οκνζπνλδία θαη ζεζκνζεηήζεθε δχν κφιηο ρξφληα αξγφηεξα; Με ην ξεηνξηθφ απηφ εξψηεκα δελ ππνλνψ βεβαίσο φηη ην ζπλδηθάην έρεη ηελ ηζρχ λα επηβάιιεη ζην θξάηνο ηηο πξνηεξαηφηεηέο ηνπ. Η ζρέζε θξάηνπο-ζπλδηθάησλ είλαη αδηακθηζβήηεηα αληζνβαξήο. Η δξάζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ ζπλδηθάησλ δχζθνια κπνξεί λα απνβεί απνηειεζκαηηθή φηαλ ελαληηψλεηαη θαηεγνξεκαηηθά ζηε ινγηθή θαη ηελ θαηεχζπλζε ηνπ θξάηνπο. ε φιε ηελ Δπξψπε φκσο ηα εθπαηδεπηηθά ζπλδηθάηα έπαημαλ ζεκαληηθφ ξφιν ζηε δηακφξθσζε ηεο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο εμαηηίαο θπξίσο ηεο ζπκκαρίαο ηνπο κε ηα ζνζηαιηζηηθά θφκκαηα. Όηαλ θαη φπνπ ηα ζνζηαιηζηηθά θφκκαηα θαηέθηεζαλ ηελ εμνπζία, ε ζπκκαρία θφκκαηνο-ζπλδηθάηνπ εμειίρζεθε ζε ζπκκαρία θξάηνπο-ζπλδηθάηνπ, ζέηνληαο ηα ζεκέιηα γηα κία νξηζκέλε κνξθή δηακεζνιάβεζεο ζπκθεξφλησλ, ηνλ ιεγφκελν «θνηλσληθφ θνξπνξαηηζκφ» (Katzestein 1984). Αμηνπνηψληαο ηελ εηδηθή ζρέζε θαη ηηο πνιηηηθέο επθαηξίεο πνπ παξείρε ε επλντθή κεηαπνιεκηθή πεξίνδνο ηα εθπαηδεπηηθά ζπλδηθάηα είραλ ηε δηθή ηνπο δηαθξηηή ζπκβνιή ζηελ γελίθεπζε θαη δηεχξπλζε ηνπ εθπαηδεπηηθψλ ζπζηεκάησλ ζε φιε ηελ Δπξψπε. Παξφκνηα, νη ζπλδηθαιηζηηθέο νξγαλψζεηο ησλ Διιήλσλ εθπαηδεπηηθψλ πξσηνζηάηεζαλ ζηε ζπκκαρία κε ην θξάηνο, αλ θαη αξθεηά αξγφηεξα απφ πνιιά επξσπατθά, θαηά ηε δηάξθεηα θπξίσο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 80 (Αζαλαζηάδεο 2001). Σα δχν ειιεληθά εθπαηδεπηηθά ζπλδηθάηα (ΟΛΜΔ θαη ΓΟΔ) κεηέρνπλ έθηνηε ζε φια ηα ζπκβνχιηα θαη ηηο επηηξνπέο πνπ δηαρεηξίδνληαη εθπαηδεπηηθά θαη εξγαζηαθά δεηήκαηα, ελψ πξψελ εγεηηθά ηνπο ζηειέρε θαηαιακβάλνπλ θαίξηεο ζέζεηο ζηνλ θξαηηθφ εθπαηδεπηηθφ κεραληζκφ. Τπ απηή ηελ έλλνηα ε ζχκπησζε ηεο πξνβνιήο ηνπ αηηήκαηνο γηα «νινήκεξν» ζρνιείν απφ ηε Γηδαζθαιηθή Οκνζπνλδία θαη ηεο ζεζκνζέηεζήο ηνπ απφ ην θξάηνο απνηππψλεη ην ππθλφ (ζεζκηθφ θαη κε) πιέγκα δεζκψλ θαη ζρέζεσλ πνπ νηθνδνκήζεθε ζηελ δεθαπεληαεηία 1981-96. Απφ ηελ άιιε κεξηά ε απφζηαζε αλάκεζα ζηηο θηιφδνμεο ζνζηαιίδνπζεο δηαθεξχμεηο θαη ηελ κάιινλ απνγνεηεπηηθή πξαγκαηηθφηεηα ηνπ «ππαξθηνχ νινήκεξνπ», δελ είλαη ηφζν άζρεηε φζν εθ πξψηεο φςεσο θαίλεηαη κε ηελ δεθαεηία ησλ έληνλσλ ζπγθξνχζεσλ αλάκεζα ζηα εθπαηδεπηηθά ζπλδηθάηα θαη ην θξάηνο πνπ αθνινχζεζε (1997-2007). Καηά ηελ ίδηα

πεξίνδν ε εγρψξηα ζνζηαιδεκνθξαηία (ΠΑΟΚ) επηρείξεζε ηε ξήμε κε ην παξειζφλ δηεθδηθψληαο κία ηδενινγηθή θαη πνιηηηθή ηαπηφηεηα πεξηζζφηεξν θηιειεχζεξε, ελψ ε θηιειεχζεξε παξάηαμε (ΝΓ) θαηαθηά ηελ εμνπζία μνξθίδνληαο ηνλ λενθηιειεπζεξηζκφ ηεο πεξηφδνπ 1990-93. Σσμπεραζμαηικά: Όηαν ηα ανηίπαλα μονηέλα ζσγκλίνοσν Θεσξείηαη ζπρλά απηνλφεην πσο ην ζνζηαιδεκνθξαηηθφ κνληέιν δηαθπβέξλεζεο πξνηάζζεηαη απνθιεηζηηθά απφ ηα ζνζηαιηζηηθά θφκκαηα θαη, αληηζηνίρσο, ην λενθηιειεχζεξν κνληέιν πξνθξίλεηαη κφλν απφ ηα θφκκαηα ηεο δεμηάο ηνπ πνιηηηθνχ θάζκαηνο. Σν θαιχηεξν θιεηδί, σζηφζν, γηα λα θαηαλνεζεί ε ζρέζε ηδενινγίαο θαη θνηλσληθήο νξγάλσζεο παξακέλεη ε έλλνηα «εγεκνλία». χκθσλα κε ηελ γθξακζηαλή ζθέςε, κία θνηλσληθή ηάμε (ή πνιηηηθή παξάηαμε) απνθηά ηελ εγεκνλία, φηαλ «αξζξψλεη θαη δηαρέεη ζηελ θνηλσλία έλα πνιηηηζκηθφ θαη ηδενινγηθφ ζχζηεκα αμηψλ ηνπ νπνίνπ νη δηδαρέο γίλνληαη απνδεθηέο απφ ηελ πιεηνλφηεηα ηνπ πιεζπζκνχ σο νηθνπκεληθέο αμίεο», φηαλ, ελ ηέιεη, ππφ ηε δηαλνεηηθή θαη εζηθή ηεο εγεζία επηηπγράλεηαη θαη δηαησλίδεηαη ε θνηλσληθή ζηαζεξφηεηα ελφο νξηζκέλνπ κνληέινπ δηαθπβέξλεζεο (Fontana 1993: 140, Femia 1975). ηα ηξηάληα ρξφληα πνπ εγεκφλεπε ζηελ θεληξνδπηηθή Δπξψπε ε ζνζηαιδεκνθξαηία, νη βαζηθέο πνιηηηθέο θαη θνηλσληθέο δπλάκεηο ηφζν ηα ζνζηαιηζηηθά, φζν θαη ηα ρξηζηηαλνδεκνθξαηηθά θφκκαηα αθνινπζνχζαλ, φηαλ βξίζθνληαλ ζηελ εμνπζία, «θευλζηαλέο» πνιηηηθέο, νη νπνίεο επηδίσθαλ ηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε κε επελδχζεηο θαη ηφλσζε ηεο δήηεζεο, δηαζθάιηδαλ ηελ θνηλσληθή εηξήλε κε ζπκθσλίεο αλάκεζα ζην θεθάιαην θαη ηελ εξγαζία (ππφ ηελ πςειή δηαηηεζία ηνπ θξάηνπο) θαη πξνσζνχζαλ ηελ θνηλσληθή δηθαηνζχλε γεληθεχνληαο ην θξάηνο πξφλνηαο. Αθφκα θαη ζηε ρψξα καο, παξά ηελ πνιηηηθή αλειεπζεξία πνπ ραξαθηήξηδε ην κεηεκθπιηαθφ θξάηνο, επηρεηξήζεθαλ εθηεηακέλεο θξαηηθνπνηήζεηο βαζηθψλ ηνκέσλ ηεο παξαγσγήο θαη αμηνζεκείσηεο θνηλσληθέο επελδχζεηο έηζη πνπ λα δηθαηνινγείηαη ε ππφζεζε ελφο «απηαξρηθνχ θευλζηαληζκνχ» (Καξακεζίλε 1994). Σν ζρνιείν (ηδηαηηέξσο ε κέζε βαζκίδα) γεληθεχηεθε ζηελ Διιάδα θαηά ηηο δεθαεηίεο ηνπ 1960 θαη 1970, φπσο αθξηβψο ζηελ ππφινηπε Δπξψπε, ππφ ηελ επίδξαζε ησλ ζεσξηψλ ηνπ «αλζξψπηλνπ θεθαιαίνπ», αιιά θαη ηνπ θνηλσληθνχ αηηήκαηνο γηα δσξεάλ καδηθή εθπαίδεπζε («15% γηα ηελ Παηδεία») πνπ απνηχπσλε ηελ λνεκαηνδφηεζε ηεο εθπαίδεπζεο σο «θνηλσληθφ αγαζφ». Αθφκα θαη ε δηθηαηνξία ησλ ζπληαγκαηαξρψλ ελέηαμε ηνπο «εζληθφθξνλεο» ζηφρνπο ηεο εληφο ηνπ γεληθνχ ππνδείγκαηνο. Σφηε, γηα παξάδεηγκα, ηδξχζεθαλ ηα ΚΑΣΔ (πξφγνλνο ησλ ΣΔΙ) θαη ζεζκνζεηήζεθε ην δσξεάλ εγρεηξίδην ζηελ αλψηαηε εθπαίδεπζε. 6 Αληηζέησο, φηαλ πιένλ θπξηάξρεζε ην θηιειεχζεξν ππφδεηγκα, νη Δπξσπαίνη ζνζηαιηζηέο, κε πξψηνπο ηνπο Βξεηαλνχο Δξγαηηθνχο, αλαπξνζάξκνζαλ ηηο πνιηηηθέο ηνπο ζηνρεχζεηο θαη ηε ζηξαηεγηθή ηνπο πηνζεηψληαο ην ιεγφκελν «ηξίην δξφκν» 7. Όζνη, αγλνψληαο ηελ αιιαγή ηνπ θπξίαξρνπ ππνδείγκαηνο, επηρείξεζαλ αλάπηπμε θευλζηαλψλ πνιηηηθψλ, φπσο νη ζνζηαιηζηηθέο θπβεξλήζεηο ηνπ επξσπατθνχ λφηνπ ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980, εγθαηέιεηςαλ, κάιινλ αηάθησο, ειάρηζηα αξγφηεξα (ην 1982 ν Μηηεξάλ, ην 1985 ν Παπαλδξένπ) πξνθξίλνληαο κέηξα ιηηφηεηαο ππφ ηελ πίεζε ησλ αλεμέιεγθησλ νηθνλνκηθψλ δεηθηψλ θαη ησλ δηεζλψλ (πνιηηηθψλ θαη ηδενινγηθψλ) πηέζεσλ (Βνχιγαξεο 2002:272-85). Σν αξρηθφ δπτθφ ζρήκα πνπ, ζρεκαηνπνηψληαο ζην έπαθξν, ζθηαγξαθήζακε (ζνζηαιδεκνθξαηία-λενθηιειεπζεξηζκφο), ππνδεηθλχεη πεξηζζφηεξν ηηο αξρηθέο αθεηεξίεο 6 Σν δσξεάλ εγρεηξίδην ζηφρεπε, πξνθαλψο, ζηνλ έιεγρν ηεο παξερφκελεο γλψζεο ζην Παλεπηζηήκην. Σν ελδηαθέξνλ, φκσο, έγθεηηαη ζην γεγνλφο φηη γηα ηελ έληαζε ηνπ ειέγρνπ πξνθξίζεθαλ, ζηε ζπγθεθξηκέλε ζπγθπξία, πξαθηηθέο ηνπ θνηλσληθνχ θξάηνπο. 7 Σνλ «ηξίην δξφκν» ππνζηήξημε ζεσξεηηθά ν Άγγινο θνηλσληνιφγνο Άληνλη Γθίληελο θαη έζεζαλ ζε εθαξκνγή νη Νένη Δξγαηηθνί ππφ ηνλ Σφλη Μπιεξ ζηελ Αγγιία απφ ην 1997 σο ηηο κέξεο καο (ελδεηθηηθά Powell 1999). Οκφινγε πνιηηηθή κε απηή ησλ θπβεξλήζεσλ Μπιεξ αθνινχζεζαλ, αλ θαη φρη κε ηελ ίδηα ζπλέπεηα, νη ειιεληθέο θπβεξλήζεηο ηνπ Κψζηα εκίηε ζηελ πεξίνδν 1996-2004. Μία αλάιπζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ πνιηηηθψλ εθείλεο ηεο πεξηφδνπ επηρεηξήζακε ζην Athanasiades & Patramanis 2002.

ησλ ελαιιαθηηθψλ πνιηηηθψλ (εληφο ηνπ επξσπατθνχ θαπηηαιηζκνχ πάληνηε), παξά ηηο ζεκεξηλέο πξαγκαηηθέο πνιηηηθέο. Γηφηη, λαη κελ νη ζχγρξνλνη ζνζηαιδεκνθξάηεο (ηνπ «ηξίηνπ δξφκνπ») εγθαινχλ ηνπο λενθηιειεχζεξνπο γηα ηηο θνηλσληθέο επηπηψζεηο ηνπ κνληέινπ ηνπο, φκσο νη ίδηνη, εγθαηαιείπνληαο νξηζηηθά ηε γεληθεπκέλε αλαδηαλνκή εηζνδήκαηνο θαη ηελ θαζνιηθφηεηα ησλ θνηλσληθψλ πνιηηηθψλ, πεξηνξίδνληαη ζηελ επηιεθηηθή ρξεκαηνδφηεζε / παξέκβαζε κφλν εθεί φπνπ ζεσξείηαη πσο ππάξρεη πξφβιεκα. Απφ ηελ άιιε κεξηά νη λεν-θηιειεχζεξνη δελ αξλνχληαη έλα θάπνην δίρηπ αζθαιείαο, ην ειάρηζην εγγπεκέλν εηζφδεκα γηα παξάδεηγκα, νχηε νξηζκέλεο πξνζεθηηθά επηιεγκέλεο επηιεθηηθέο παξεκβάζεηο (Robertson & Dale 2002). Τπ απηή ηελ έλλνηα ν ρψξνο κεηαμχ λενθηιειεπζεξηζκνχ θαη ζνζηαιδεκνθξαηίαο δελ είλαη παξά ε «ζνζηαιδεκνθξαηηθνπνίεζε ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ θαη ε λενθηιειεπζεξνπνίεζε ηεο ζνζηαιδεκνθξαηίαο» (Panitch 1998). Πξφθεηηαη γηα κία φζκσζε πνπ αλ θαη ρξσκαηηζκέλε αγνξαία, παξέρεη δπλαηφηεηεο γηα επηκέξνπο θνηλσληθέο πξαθηηθέο, νη νπνίεο ελ ηέιεη μεδηπιψλνληαη εθεί φπνπ ζπλαληηνχληαη (θαη ηφζν φζν ρξεηάδεηαη λα ηζνξξνπνχλ) νη αλάγθεο ηεο νηθνλνκίαο (επειημία) θαη ηεο πνιηηηθήο (ζπλνρή) κε ηηο θνηλσληθέο πηέζεηο ηζρπξψλ θνηλσληθψλ θαηεγνξηψλ θαη νκάδσλ πίεζεο (κηθξναζηηθά ζηξψκαηα, εθπαηδεπηηθά ζπλδηθάηα). Σν ειιεληθφ «νινήκεξν» ζρνιείν, έηζη φπσο ηειηθψο δηακνξθψζεθε, απνηειεί ππ απηή ηελ έλλνηα, έλαο απφ ηνπο ηφπνπο ζπλάληεζεο ησλ πξψελ αληηπάισλ. Βιβλιογραθία Αζαλαζηάδεο. Υ. (2001). Tα εθπαηδεπηηθά ζπλδηθάηα θαη ε αμηνιφγεζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ, 1982-2000. ην Γ. Μπαγάθεο (επηκ.), Aμηνιόγεζε εθπαηδεπηηθώλ πξνγξακκάησλ θαη ζρνιείνπ. Aζήλα: Μεηαίρκην, 146-153. Βνχιγαξεο, Γ. (2002). Η Διιάδα ηεο Μεηαπνιίηεπζεο 1974-1990. Αζήλα: Θεκέιην Γεκαξάο, Α. (1974). H κεηαξξύζκηζε πνπ δελ έγηλε (Τεθκήξηα Ιζηνξίαο). Aζήλα: Eξκήο ΓΟΔ. (1995). Απνθάζεηο ηεο 64 εο Γεληθήο πλέιεπζεο. Γηδαζθαιηθό Βήκα, 1076. ΓΟΔ. (2006). Τν νινήκεξν ζρνιείν: Πξαθηηθά 20νύ Παλειιαδηθνύ Σπλεδξίνπ. Αζήλα. ΙΝΔ-ΓΔΔ (2003α). Τν πξνθίι θαη ηηο εθηηκήζεηο ησλ γνλέσλ ηνπ λνκνύ Θεζζαινλίθεο πνπ αμηνπνηνύλ ην νινήκεξν δεκνηηθό ζρνιείν. Αζήλα (αδεκνζίεπηε έξεπλα). ΙΝΔ-ΓΔΔ (2003β). Οινήκεξν ρνιείν: Η θνηλσληθή ζεκαζία ηνπ θαη νη πξννπηηθέο ηνπ. Δλεκέξσζε, 95. Καξακεζίλε, Μ. (1994). Απηαξρηθφ κεηαπνιεκηθφ θξάηνο θαη ηδηαηηεξφηεηεο εθαξκνγήο ηνπ θευλζηαληζκνχ. Μαθξννηθνλνκηθή επέθηαζε ρσξίο θνηλσληθφ ζπκβφιαην. Η ειιεληθή θνηλσλία θαηά ηελ πξώηε κεηαπνιεκηθή πεξίνδν (1945-1967). Αζήλα: Ιδξπκα άθε Καξάγησξγα Κπξίδεο, Α. & Αλδξένπ, Α. (επηκ.). (2003). Όςεηο εηεξόηεηαο. Αζήλα: Gutenberg Μαξθαλησλάηνπ, Α. & αιηεξήο, Ν. (επηκ.) (2005). Οινήκεξν Σρνιείν: Κνληηλά θαη καθξηλά πιάλα. Αζήλα: Σαμηδεπηήο Nνχηζνο, Υ. (1979). Πξνγξάκκαηα Mέζεο Eθπαίδεπζεο θαη θνηλσληθόο έιεγρνο (1931-1973). Aζήλα: Θεκέιην Παηδαγσγηθφ Ιλζηηηνχην (2007), «Οινήκεξν ζρνιείν», αλαθηήζεθε ζηηο 12 Μαΐνπ 2007 απφ ην http://www.pi-schools.gr/programs/oloimero/oloimero_03_05/ Πνιάλπη, Κ. (2001). Ο Μεγάινο Μεηαζρεκαηηζκόο. Θεζζαινλίθε: Νεζίδεο Πνπιαληδάο, Ν. (1979). Τν θξάηνο, ε εμνπζία, ν ζνζηαιηζκόο. Αζήλα: Θεκέιην αζζνχλ, Ν. (2001). Δθαηό ρξόληα ζνζηαιηζκνύ: Η δπηηθνεπξσπατθή αξηζηεξά ζηνλ 20ό αηώλα. Αζήλα: Καζηαληψηεο Σζνπθαιάο, Κ. (1977). Δμάξηεζε θαη αλαπαξαγσγή: Ο θνηλσληθόο ξόινο ησλ εθπαηδεπηηθώλ κεραληζκώλ ζηελ Διιάδα (1830-1922). Αζήλα: Θεκέιην ΤΠΔΠΘ. (1997). Δθπαίδεπζε 2000: Γηα κηα Παηδεία Αλνηθηώλ Οξηδόλησλ. Αζήλα

ΤΠΔΠΘ. (2002α). Πξφγξακκα Πηινηηθνχ Οινήκεξνπ. Φ.Δ.Κ. 68 η. Β [Τπνπξγηθή Απφθαζε Φ.36/46/4305/Γ1/14-1-2002] ΤΠΔΠΘ. (2002β). Οινήκεξν ζρνιείν. [Δγθχθιηνο Φ13.1/885/88609/Γ1/3-9-2002] ΤΠΔΠΘ. (2002γ). Πξφγξακκα πνπδψλ Οινήκεξνπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ. Φ.Δ.Κ. 1471 η. Β. [Τπνπξγηθή Απφθαζε Φ.50/76/121153/Γ1/13-11-2002] ΤΠΔΠΘ. (2003). θνπφο θαη πεξηερφκελν ηνπ Οινήκεξνπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ. [Eγθχθιηνο Φ.50/57/26650/Γ1/17-3-2003] ΤΠΔΠΘ. (2007). Πιεξνθνξίεο γηα ην νινήκεξν δεκνηηθφ ζρνιείν. Αλάθηεζε ζηηο 12 Μαΐνπ 2007 απφ ην http://www.ypepth.gr/el_ec_page50.htm Φξαγθνπδάθε, Α. (1978). Τα αλαγλσζηηθά βηβιία ηνπ δεκνηηθνύ ζρνιείνπ. Ιδενινγηθόο πεηζαλαγθαζκόο θαη παηδαγσγηθή βία. Αζήλα: Θεκέιην Athanasiades, H. & Patramanis, A. (2002). Dis-embeddedness and De-classification: Modernization Politics and the Greek Teacher Unions in the 1990 s. The Sociological Review. 50 (4), 610-39. Gamble, Α. (1988). The Free Economy and the Strong State: The Politics of Thatcherism. Λνλδίλν: Macmillan Dale, R. (1994). Applied educational politics or political sociology of education?: contrasting approaches to the study of recent education reform in England and Wales. ην D. Halpin & B. Femia, J. (1975). Hegemony and consciousness in the thought of Antonio Gramsci. Political Studies, 23 (1), 29-48. Dore, R. (2000). Will Global Capitalism be Anglo-Saxon Capitalism?. New Left Review, 6, 101-119. Dore, R., Lazonick, W. & O Sullivan, M. (1999). Varieties of Capitalism in the Twentieth Century. Oxford Review of Economic Policy, 15 (4), 102-120. Esping-Andersen, G. (1990). Three Worlds of Welfare Capitalism. Πξίλζηνλ: Princeton University Press Friedman, M. (2002, 1 1962). Capitalism and Freedom. ηθάγν: University Of Chicago Press. Fontana, B. (1993). Hegemony and Power: On the Relations between Gramsci and Machiavelli. Μηλεάπνιηο: University of Minnesota Press Hill, M. ( 7 2003). Understanding Social Policy. Ομθφξδε: Blackwell Hill, M. (1993). The Welfare State in Britain: A Political History since 1945. Καίκπξηηδ: Elgar Katzestein, P. (1984). Corporatism and Change. Ithaca, N.Y.: Cornel University press. Panitch, L. (1998). The State in a Changing World : Social-Democratizing Global Capitalism?. Monthly Review, 50(5). Powell, M. (ed). (1999). New Labour, New Welfare State?: The third way in British social policy. Μπξίζηνι: Policy Press Robertson, S. & Dale, R. (2002). Local states of emergency: the contradictions of neo-liberal governance in education in New Zealand. British journal of sociology of education, 23 (3), 463-482. Troyna (eds). Researching Educational Policy: Ethical and Methodological Issues. Λνλδίλν: Falmer Press