Για την πολσμορυία των κινήτρων: Ψστρός Πόλεμος, στοτοθεσία κρατών και αίτια των σσγκρούσεων

1 Δπάλζεο Υαηδεβαζηιείνπ Για την πολσμορυία των κινήτρων: Ψστρός Πόλεμος, στοτοθεσία κρατών και αίτια των σσγκρούσεων ηελ εηζήγεζε απηή ζα ππνζηεξίμσ φηη ηα αίηηα ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ ήηαλ πξψηηζηα ζηξαηεγηθά, θαη φηη ρσξίο ηε χπαξμε ελφο ζηξαηεγηθνχ αδηεμφδνπ ζα ήηαλ αδχλαηνλ λα μεθηλήζεη κηα ηφζν έληνλε (έζησ θαη ηδηφηππε) ζχγθξνπζε φζν απηή ηνπ 1947-91. Χζηφζν, ην ζηνηρείν ηεο ζηξαηεγηθήο απνηέιεζε ην κείδνλ αίηην, πξνζέθεξε ηηο αθνξκέο, θαη ππήξμε ε «ζθαλδάιε» γηα ηελ έλαξμε ηεο ζχγθξνπζεο, αιιά δηεπιάθε κε πξφζζεηνπο παξάγνληεο, ηδενινγηθνχο θαη ςπρνινγηθνχο, γηα λα νδεγήζεη ζηελ θαηάζηαζε ησλ δηεζλψλ ζρέζεσλ πνπ νλνκάζηεθε «Φπρξφο Πφιεκνο». ε θάζε πεξίπησζε, ε ζπλδξνκή φισλ ηνχησλ ησλ παξαγφλησλ ζηξαηεγηθψλ, νηθνλνκηθψλ, ηδενινγηθψλ, ςπρνινγηθψλ θ.α. δελ ππήξμε κηα «ζχληνκε» (πνιχ δε πεξηζζφηεξν, κία «ζηηγκηαία») δηαδηθαζία πνπ εθδειψζεθε θαηά ηε δεθαεηία ηνπ 1940. Αληίζεηα, ελζσκάησλε ηζηνξηθέο ζπλέρεηεο πνπ αθνξνχζαλ ζην κελ ζηξαηεγηθφ επίπεδν ηηο εμειίμεηο απφ ην ηέινο ηνπ Πξψηνπ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ, ζην δε ηδενινγηθφ επίπεδν ηελ επξχηεξε δηάξθεηα (θαη ηα δηαθπβεχκαηα) ηεο λεσηεξηθφηεηαο. Ι Η έλαξμε ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ ππήξμε, πξψηα θαη θχξηα, θαξπφο ελφο κείδνλνο ζηξαηεγηθνχ αδηεμφδνπ. Η ζπγθξφηεζε ηεο «Μεγάιεο πκκαρίαο» ην 1941 επήιζε αλαγθαζηηθά, ιφγσ γεξκαληθψλ θαη ηαπσληθψλ πξσηνβνπιηψλ, θαη φρη κεηά απφ κία ζηαζκηζκέλε θαη ζπλεηδεηή απφθαζε ησλ ίδησλ κειψλ ηεο πκκαρίαο. Η γεξκαληθή εηζβνιή ζηε νβηεηηθή Έλσζε, ε ηαπσληθή απφθαζε γηα πφιεκν ζηνλ Δηξεληθφ θαη ε επίζεζε ζην Πεξι Υάξκπνξ, θαη ηέινο ε γεξκαληθή θήξπμε πνιέκνπ ελαληίνλ ησλ ΗΠΑ έθεξαλ ζηελ ίδηα εκπφιεκε πιεπξά ηηο ηξεηο ηζρπξφηεξεο δπλάκεηο ηνπ πιαλήηε: ΗΠΑ, ΔΓ θαη Βξεηαληθή Απηνθξαηνξία. Ο Πσι Κέλλεληπ ζεκεηψλεη φηη, απφ εθείλε ηε ζηηγκή, νη πφξνη πνπ βξίζθνληαλ ζηε δηάζεζε ηεο Μεγάιεο πκκαρίαο θαζηζηνχζαλ βέβαηε ηελ επηθξάηεζή ηεο. Χζηφζν, νη ληθεηέο ηνπ πνιέκνπ δελ ζπκθσλνχζαλ (θαη δελ είραλ πνηέ ζπκθσλήζεη) σο πξνο ηελ επηβιεηέα κεηαπνιεκηθή ηάμε πξαγκάησλ απιψο αλαγθάζηεθαλ λα ζπκκαρήζνπλ ελαληίνλ ηνπ θνηλνχ ερζξνχ. Έηζη, ε πξννπηηθή ηεο λίθεο, ήδε ην 1943-44, πξνθαινχζε ηξηβέο κεηαμχ ηνπο. Καη ην 1945, ε ήηηα ηεο ρηηιεξηθήο Γεξκαλίαο θαη ηεο απηνθξαηνξηθήο

2 Ιαπσλίαο δεκηνπξγνχζε δχν ηεξάζηηαο ζεκαζίαο ζηξαηεγηθά θελά, ζηελ Δπξψπε θαη ζηελ Άπσ Αλαηνιή. Η δηαδηθαζία θάιπςεο απηψλ ησλ θελψλ επέθεξε ηνλ Φπρξφ Πφιεκν. Απφ ηα δχν, ην ζεκαληηθφηεξν ήηαλ, βέβαηα, ην επξσπατθφ. Η θαηάξξεπζε ηεο γεξκαληθήο ηζρχνο έζεηε ην εξψηεκα ηνπ πνηνο ζα ήιεγρε, ζηε κεηαπνιεκηθή πεξίνδν, ηελ Κεληξηθή Δπξψπε/Γεξκαλία, κε ηελ κεγάιε βηνκεραληθή ηεο βάζε. Καη εδψ ελζσκαησλφηαλ έλα θξίζηκν εξψηεκα πνπ γηλφηαλ αληηιεπηφ ζπρλά (εηδηθά ζηε Γχζε) ππφ ηε κνξθή ηεο «παγθφζκηαο θπξηαξρίαο». πγθξηκέλα, ζην ζελάξην κηαο ζνβηεηηθήο επηθξάηεζεο ζηελ Κεληξηθή Δπξψπε, αλέθππηε ην ελδερφκελν ηνπ ζνβηεηηθνχ ειέγρνπ ζην ζχλνιν ηεο επξαζηαηηθήο ρεξζαίαο κάδαο ηελ πεξίθεκε «παγθφζκηα λήζν» πνπ ζα θαζφξηδε θαη ηελ παγθφζκηα εγεκνλία. Όπσο έρεη επηζεκάλεη ν Σδσλ Ληνχηο Γθάληηο, ε δηαζθάιηζε φηη απηή ε επξαζηαηηθή ρεξζαία κάδα δελ ζα πεξηεξρφηαλ ζηνλ έιεγρν κηαο θαη κνλαδηθήο δχλακεο είρε απνηειέζεη ην βαζηθφ ζηφρν ησλ ΗΠΑ αθφκε θαη θαηά ηε ιήςε ηεο απφθαζεο γηα έμνδν ζηνλ Πξψην Παγθφζκην Πφιεκν, ην 1917. Καη ην ίδην ζηνηρείν ππήξμε θαηαιπηηθφ γηα ηελ θηλεηνπνίεζε ηεο ακεξηθαληθήο ειίη ην 1946-47. Θα ήηαλ αδηαλφεην γηα ηνπο Ακεξηθαλνχο θαη νπσζδήπνηε γηα ηνπο Ακεξηθαλνχο Γεκνθξαηηθνχο, πνπ ήιεγραλ ηελ θπβέξλεζε θαη πνπ παξαδνζηαθά (απφ ηελ επνρή ηνπ Θεφδσξνπ Ρνχζβειη) εθπξνζσπνχζαλ ηηο πιένλ παξεκβαηηθέο αληηιήςεηο ζηηο δηεζλείο ππνζέζεηο λα κείλνπλ ακέηνρνη θαη λα ηδνχλ ηελ Δπξαζία λα πέθηεη ζηελ επηξξνή κηαο ηφζν ηζρπξήο δχλακεο φζν ε νβηεηηθή Έλσζε. Γελ ζα ήηαλ, φκσο, άζθνπν λα ζεκεησζεί φηη ε ακεξηθαληθή απηή αλάιπζε ζήκεξα ζπρλά ηελ ραξαθηεξίδνπκε πξψηκε θαη θαηά ηνκείο αθειή ζηεξηδφηαλ ζε νξζά ζηνηρεία ηνπιάρηζηνλ απφ ηελ άπνςε ησλ καθξνπξφζεζκσλ νηθνλνκηθψλ ηάζεσλ. Βάζεη ησλ δηαζέζηκσλ νηθνλνκηθψλ δεδνκέλσλ, θαίλεηαη φηη ήηαλ πξάγκαηη αδχλαηνλ, ζε πεξίπησζε πνπ ε Γεξκαλία πεξηεξρφηαλ ππφ ζνβηεηηθφ έιεγρν, λα παξακείλνπλ νη ππφινηπεο ρψξεο ηεο Γπηηθήο Δπξψπεο αλεμάξηεηεο (Γαιιία, Ιηαιία, Ιζπαλία, Κάησ Υψξεο). Οη νηθνλνκηθέο κειέηεο ηνπ ΝΑΣΟ ζηε δεθαεηία ηνπ 50, πξνβάιινληαο ηηο νηθνλνκηθέο ηάζεηο έσο ηα κέζα ηηο δεθαεηίαο ηνπ 70, ππνιφγηδαλ φηη ε ίδηα ε ΔΓ δελ ζα μεπεξλνχζε ζε νηθνλνκηθή ηζρχ ηηο ΗΠΑ, κε ηελ πξνυπφζεζε φηη ην Κξεκιίλν δελ ζα έιεγρε ηελ δπηηθνεπξσπατθή νηθνλνκία. Αλ φκσο ζπλέβαηλε ηνχην, ην ζχλνιν ηνπ ζνβηεηηθνχ ζπλαζπηζκνχ ζα δηέζεηε κηα νηθνλνκία ζπγθξίζηκε κε ηελ βνξεηνακεξηθαληθή. Δπνκέλσο, ε Δπξψπε (θαη εηδηθά ε Γεξκαλία) κεηξνχζε ηδηαίηεξα ζηνπο ζπζρεηηζκνχο ησλ δπλάκεσλ. Αθφκε θαη εάλ ζεσξήζνπκε απιντθή ηε ζεσξία ηεο «παγθνζκίνπ λήζνπ» ή ηεο «επξαζηαηηθήο

3 ρεξζαίαο κάδαο», δελ είλαη δπλαηφλ λα αγλνήζνπκε ηελ πξννπηηθή (θαη ηηο ζπλέπεηεο) ηνπ ζνβηεηηθνχ ειέγρνπ ζηε Γπηηθή Δπξψπε. Καη ζην επίπεδν απηφ ην δίιεκκα γηα ηνπο Ακεξηθαλνχο ήηαλ ζαθέο: εάλ ε Γεξκαλία πεξλνχζε ππφ ζνβηεηηθφ έιεγρν, ε (επεηξσηηθή) Γπηηθή Δπξψπε ζα ήηαλ αδχλαηνλ λα δηαηεξήζεη ηελ απηνλνκία ηεο απφ ηε Μφζρα, ε νπνία έηζη ζα δεκηνπξγνχζε πξνυπνζέζεηο «παγθφζκηαο επηθξάηεζεο». Γη απηφ θαη ην ρέδην Μάξζαι ήηαλ ηφζν ζεκαληηθφ ζηελ αλαδπφκελε δπηηθή ζηξαηεγηθή ηνπ δεχηεξνπ κηζνχ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 40: επεηδή ζηήξηδε ηελ γεξκαληθή (ηειηθά, θαη ηε δπηηθνεπξσπατθή) νηθνλνκηθή αλάθακςε θαη ζπλαθφινπζα ηελ αλεμαξηεζία ηεο Γπηηθήο Δπξψπεο απφ ην Κξεκιίλν. Καη γη απηφ ήηαλ ην ρέδην Μάξζαι (δειαδή ν αγψλαο γηα ηε Γεξκαλία θαη ηε δπηηθνεπξσπατθή νηθνλνκία) πνπ νδήγεζε ζηνλ Φπρξφ Πφιεκν θαη φρη ε επηβνιή ησλ θνκκνπληζηηθψλ θαζεζηψησλ ζηελ Αλαηνιηθή Δπξψπε, ή ν ειιεληθφο εκθχιηνο πφιεκνο, πνπ ππήξμαλ γεγνλφηα ζεκαληηθά κελ αιιά δελ επέθεξαλ, θαζαπηά, ηε ζχγθξνπζε. ηξαηεγηθφ δίιεκκα, φκσο, ζρεηηθφ κε ηε Γεξκαλία ππήξρε θαη απφ ηελ πιεπξά ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο. Δθεί, δελ ήηαλ ε ζθέςε ηνπ Υάιθνξλη Μαθίληεξ, αιιά κηα άιιε θνζκναληίιεςε πνπ επέβαιε λα θαηαβιεζεί θάζε πξνζπάζεηα ψζηε λα κελ πεξηέιζεη ε Γεξκαλία ππφ ηνλ έιεγρν ησλ Γπηηθψλ. Γηα ηνλ ηάιηλ θαη ηελ εγεζία ηνπ ΚΚΔ, κηα αλαβησκέλε Γεξκαλία ζα απνηεινχζε πξνθαλή ππνςήθην γηα ηελ επαλάιεςε ηεο λαδηζηηθήο εηζβνιήο ηνπ 1941, απηή ηελ θνξά ππφ ηηο νδεγίεο θαη κε ηελ αξσγή ηεο Γχζεο. ηηο ζνβηεηηθέο θνβίεο θαηαιπηηθφ ξφιν έπαηδε ε βεβαηφηεηα πξνθαλψο ιαλζαζκέλε απφ ζηξαηεγηθή άπνςε φηη ν,ηηδήπνηε δελ ειεγρφηαλ απφ ηε Μφζρα ήηαλ εμ νξηζκνχ ερζξηθφ. ην Κξεκιίλν, απηή ε αληίιεςε εδξαδφηαλ ζε κηα έληνλε θαρππνςία ηνπ Άιινπ κηα θαρππνςία ελδεκηθή ηφζν ζηε καθξαίσλε ξσζηθή ηζηνξηθή εκπεηξία φζν θαη ζηελ απέρζεηα ηνπ δνγκαηηθνχ θνκκνπληζκνχ γηα νπνηαδήπνηε δχλακε δελ ήιεγρε Δπνκέλσο, γηα ηνπο νβηεηηθνχο, ήηαλ επίζεο αδηαλφεην λα αθεζεί ε Γεξκαλία λα πέζεη ζηα ρέξηα ησλ Γπηηθψλ: θάηη ηέηνην ζα αχμαλε ηνπο ήδε ζπληξηπηηθά κεγάινπο πφξνπο ησλ θαπηηαιηζηψλ θαη ζα κπνξνχζε λα νδεγήζεη ζηελ αλαβίσζε ελφο γεξκαληθνχ κηιηηαξηζκνχ, πνπ δχν θνξέο κέζα ζε ηξεηο δεθαεηίεο ην 1918 θαη ην 1941 είρε θηάζεη ζηε Μαχξε Θάιαζζα. Απφ ηε ζθνπηά ηνπ Κξεκιίλνπ, ην λα κελ δηεθδηθεζεί ν έιεγρνο ηεο Γεξκαλίαο ζα ήηαλ κηα επηινγή πεξίπνπ απηνθηνληθή. Με άιια ιφγηα, ην 1947-8, ζηελ Δπξψπε, αλαπηπζζφηαλ κία θαηάζηαζε πνπ απνηειεί ζηε ζεσξία θιαζηθφ πξννίκην πνιέκνπ: δχν Μεγάιεο Γπλάκεηο (νη

4 νβηεηηθνί θαη νη Ακεξηθαλνί) είραλ θζάζεη ζην ζεκείν ζην νπνίν θαλείο απφ ηνπο δχν δελ αηζζαλφηαλ φηη ζα κπνξνχζε λα ππνρσξήζεη, εηδηθά ζην δήηεκα ηεο Γεξκαλίαο, ρσξίο λα απνδερζεί ηαπηφρξνλα φηη είρε ράζεη έλαλ πφιεκν ρσξίο λα πνιεκήζεη. Απηφ αθξηβψο είρε ζπκβεί ζηελ πεξίπησζε, π.ρ. ηεο Ρσζίαο θαη ηεο Απζηξννπγγαξίαο ην θαινθαίξη ηνπ 1914 κεηά ηε δνινθνλία ζην εξάγεβν: θακία απφ ηηο δχν δελ κπνξνχζε λα ππνρσξήζεη ρσξίο λα ράζεη ην status ηεο σο Μεγάιεο Γχλακεο. Καη ηφηε είρε εθξαγεί ν Πξψηνο Παγθφζκηνο Πφιεκνο. Μηα παξφκνηα θαηάζηαζε είρε αλαθχςεη γηα ηνπο Αγγινγάιινπο ην 1939 σο πξνο ηελ Πνισλία: εθφληεο-άθνληεο (έζησ θαη παξά ηε ζχκπξαμε λαδηζκνχ θαη θνκκνπληζκνχ κέζσ ηνπ ζπκθψλνπ Ρίκπεληξνπ-Μνιφησθ), έπξεπε λα πνιεκήζνπλ ψζηε λα δηαηεξήζνπλ κηα ζηνηρεηψδε δηεζλή αμηνπηζηία. Με ηε ινγηθή ηνπ δηεζλνχο ζπζηήκαηνο, επνκέλσο, έλαο πφιεκνο ζα έπξεπε λα είρε εθξαγεί θαη ην 1947-8, ηδηαίηεξα κε αθνξκή ηνλ απνθιεηζκφ ηνπ Βεξνιίλνπ. Δάλ δελ εμεξξάγε, ηνχην νθείιεηαη ζε κηα ζεηξά απφ ιφγνπο: ηελ πξνγελέζηεξε εκπεηξία ηνπ 1914 (θαη ησλ ζπλεπεηψλ ηνπ, πνπ φινη θαηαιάβαηλαλ φηη έπξεπε λα απνθχγνπλ), ηελ θνχξαζε απφ ηνλ πφιεκν ηνπ 1939-45, ηελ χπαξμε ησλ ππξεληθψλ δπλαηνηήησλ. Έλνπιε ζχγθξνπζε δελ έγηλε μεθίλεζε φκσο ν Φπρξφο Πφιεκνο. Καη ζην κεγάιν ζηξαηεγηθφ εξψηεκα πνηνο ζα έιεγρε ηελ Κεληξηθή Δπξψπε, ε δηρνηφκεζε ηεο Γεξκαλίαο θαη ηεο γεξαηάο επείξνπ έδσζε κηα απάληεζε κε ηελ νπνία κπνξνχζαλ λα ζπκβηβαζηνχλ (ζε πξνζσξηλή βάζε) θαη νη δχν Μεγάινη ηνπ 1947. Η απάληεζε ήηαλ: «θαη νη δχν». Η αλάιπζή καο, σζηφζν, ζα έκελε εκηηειήο, εάλ δελ ζπλνδεπφηαλ απφ κηα πξφζζεηε επηζήκαλζε, ηελ νπνία πνιινί θιαζηθνί ηζηνξηθνί ζα κπνξνχζαλ λα βξνπλ ηνικεξή ή θαη παξαθηλδπλεπκέλε: ην θελφ εμνπζίαο ζηελ Κεληξηθή Δπξψπε πνπ επέδξαζε ηφζν θαζνξηζηηθά ζηελ έλαξμε ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ δελ ήηαλ απιψο δεκηνχξγεκα ηνπ 1945. Ήηαλ ην ηέινο κηαο πνιχ πην καθξάο πνξείαο θαη δηαδνρηθψλ εμειίμεσλ ζην ζηξαηεγηθφ πεδίν, ηνπιάρηζηνλ απφ ην 1918. Πξάγκαηη, ε δεκηνπξγία ελφο θελνχ εμνπζίαο ζην θέληξν ηεο Δπξψπεο ζα ήηαλ αδηαλφεηε ρσξίο ηελ πξνγελέζηεξε δηάιπζε ηεο απηνθξαηνξίαο ησλ Αςβνχξγσλ, πνπ είρε απνηειέζεη ηελ ζηξαηεγηθή «θαξδηά» ηεο Δπξψπεο απφ ηνλ 16ν αηψλα. Η απηνθξαηνξηθή Βηέλλε ήηαλ πνπ θαζηζηνχζε αδχλαην ηνλ κφληκν ξσζηθφ έιεγρν ζηελ Κεληξηθή Δπξψπε. Σν ζηξαηεγηθφ πεξηβάιινλ ηνπ 1945-47 απνηέιεζε ην ηέξκα κηαο παιαηφηεξεο δηεξγαζίαο.

5 Παξάιιεια, ζηξαηεγηθφ θελφ παξνπζηάζηεθε κεηά ην 1945 θαη ζηελ πεξηνρή ηεο Άπσ Αλαηνιήο. Δθεί, ππήξρε ην ηαπσληθφ θέληξν νηθνλνκηθήο ηζρχνο, ην νπνίν φκσο ειεγρφηαλ πιήξσο απφ ηηο ΗΠΑ, ιφγσ ηεο ακεξηθαληθήο θαηνρήο. Δπνκέλσο, θελφ εμνπζίαο ζηελ πεξίπησζε ηεο Ιαπσλίαο δελ ππήξμε ηνπιάρηζηνλ φρη άκεζα. Χζηφζν, ε ήηηα ηεο Ιαπσλίαο είρε αθήζεη αλνηθηφ ην δήηεκα ηνπ κέιινληνο ηεο Κίλαο, ρψξαο πνιχ ιηγφηεξν αλαπηπγκέλεο βηνκεραληθά θαη ηερλνινγηθά, αιιά κε ηεξάζηηνπο πφξνπο θαη δπλαηφηεηεο. Η αξρηθή αληίιεςε ηνπ επηηειείνπ ηνπ Ρνχζβειη έβιεπε ηελ «εζληθηζηηθή» Κίλα σο έλαλ απφ ηνπο κεηαπνιεκηθνχο Μεγάινπο ηνπ δηεζλνχο ζπζηήκαηνο γη απηφ θαη ε πξφβιεςε κφληκεο ζέζεο ζην πκβνχιην Αζθαιείαο ηνπ ΟΗΔ γηα ηε ρψξα ηνχηε. Χζηφζν, κηα ζεηξά απφ εμειίμεηο (πνπ αθνξνχζαλ ηηο ηξνκεξέο θπβεξλεηηθέο απνηπρίεο ηνπ Κνπνκηηάλγθ φζν θαη ηηο ζεκαληηθέο νξγαλσηηθέο δπλαηφηεηεο ησλ θνκκνπληζηψλ) θαηέζηεζαλ ηελ Κίλα κηα «γθξίδα δψλε» (ην 1945-47) θαη δηαζθάιηζαλ ηελ λίθε ησλ θνκκνπληζηψλ ην 1949. Καη ζηελ πεξίπησζε ηεο Κίλαο, ην θελφ εμνπζίαο εδξαδφηαλ ζε εμειίμεηο πνπ είραλ ζεκεησζεί απφ ην ηέινο ηνπ 19νπ αηψλα ηελ παξαθκή ηεο Απηνθξαηνξίαο, ηελ πηψζε ηεο, ηελ νπζηαζηηθή δηάιπζε ηεο ρψξαο. Πάλησο, ζηελ πεξίπησζε ηεο Κίλαο ην θελφ εμνπζίαο πιεξψζεθε μεθάζαξα απφ ηνλ Μάν θαη ηνπο θνκκνπληζηέο, δίλνληαο κηα αξρηθή εληχπσζε κεγάιεο ζνβηεηηθήο λίθεο θαη κείδνλνο ακεξηθαληθήο απνηπρίαο. Αιιά απηή ηε θνξά, ζην ζηξαηεγηθφ εξψηεκα «πνηνο ζα έιεγρε ηελ Άπσ Αλαηνιή», ε απάληεζε έκειε (κεζνπξφζεζκα) λα είλαη «θαλείο», αθνχ ε καντθή εγεζία ζχληνκα επηδήηεζε ηε δηθή ηεο απηφλνκε πνξεία, επηθέξνληαο, απφ ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 60, κηα ηξνκαθηηθή ξσγκή ζην παγθφζκην θνκκνπληζηηθφ θίλεκα. Η ζεκαληηθφηεξε επίδξαζε ηνπ θηλεδηθνχ εκθχιηνπ, πάλησο, δελ βξηζθφηαλ ηφζν ζην πεδίν ησλ ζπζρεηηζκψλ ηζρχνο, αιιά ζην ςπρνινγηθφ. Η πνιηηηθή ησλ «αλνηθηψλ ζπξψλ» θαη ην ειεχζεξν εκπφξην ζηελ Κίλα είραλ απνηειέζεη πξνηεξαηφηεηεο ηεο ακεξηθαληθήο δηπισκαηίαο εδψ θαη δεθαεηίεο. Οη ζηφρνη απηνί είραλ σζήζεη ηελ Οπάζηγθηνλ αθφκε θαη ζε ελέξγεηεο πνπ είραλ πξνθαιέζεη ηελ ηαπσληθή επίζεζε ηνπ Γεθεκβξίνπ 1941. Η «απψιεηα» ηεο Κίλαο ππήξμε ηεξάζηην πιήγκα γηα ηελ ακεξηθαληθή θνηλή γλψκε, γηα ηελ εγεζία ηνπ Υάξξπ Σξνχκαλ, γηα ηνλ Σδσξηδ Κέλλαλ θαη γηα ηε ζρνιή ζθέςεο πνπ απηφο εθπξνζσπνχζε ζην πιαίζην ηεο ακεξηθαληθήο πνιηηηθήο. Ο Κέλλαλ είρε πξνβιέςεη ζε επαξθή βαζκφ, ήδε απφ ην 1948-49, ηελ «επέθηαζε ηνπ ηηηντζκνχ ζηελ Αζία». Χζηφζν, ε επηθξάηεζε ηνπ Μάν πξνθάιεζε έλα κείδνλ ςπρνινγηθφ ζνθ ζηελ ακεξηθαληθή πνιηηηθή ειίη θαη ζηελ θνηλσλία, θαη ζπλέβαιε θαηαιπηηθά ζηνλ παξακεξηζκφ ηνπ Κέλλαλ.

6 Δίλαη επνκέλσο ζαθέο φηη ν Φπρξφο Πφιεκνο απνηέιεζε ηνλ θαξπφ επάιιεισλ θαη δχζθνια επηιχζηκσλ ζηξαηεγηθψλ δηιεκκάησλ πνπ ζρεηίδνληαλ κε ηελ δηαδνρή ηνπ Άμνλα κεηά ηελ ήηηα ηνπ. Ήηαλ απαξαίηεηε ε ζπλδξνκή ηνπ ζηξαηεγηθνχ ζηνηρείνπ, ψζηε λα δεκηνπξγεζεί ε θαηάζηαζε ηεο αδπλακίαο θαη ησλ δχν πιεπξψλ λα ππνρσξήζνπλ (ζην δήηεκα ηεο Γεξκαλίαο) ε θαηάζηαζε δειαδή πνπ «θαλνληθά» ζα έπξεπε λα είρε νδεγήζεη ζε έλνπιε ζχγθξνπζε, αιιά ζηηο ζπλζήθεο ηνπ 1947-49 νδήγεζε ζε κία έλνπιε εηξήλε ή ζε έλα ειεγρφκελν εκηπνιεκηθφ αληαγσληζκφ. Μφλν ηνπ, ην ζηνηρείν ηεο ηδενινγηθήο αληηπαιφηεηαο ζα ήηαλ αδχλαηνλ λα πξνθαιέζεη ηνλ Φπρξφ Πφιεκν φπσο θαη δελ ηνλ είρε πξνθαιέζεη απφ ην 1917 έσο ην 1945. Αιιά, απφ ηελ άιιε πιεπξά, δελ ζα πξέπεη λα αγλνήζνπκε ηε ζπλδξνκή ηνπ παξάγνληα ηεο ηδενινγίαο ζηε δηακφξθσζε ηνπ φινπ ςπρξνπνιεκηθνχ ζθεληθνχ. ε απηφλ ηνλ παξάγνληα ζα πξέπεη λα ζηξέςνπκε ηψξα ηελ πξνζνρή καο. ΙΙ Η δηακάρε θαπηηαιηζκνχ θαη θνκκνπληζκνχ είλαη πνιχ πξφζθαηε ηζηνξία κία ππφζεζε ηνπ 20νχ αηψλα. Χζηφζν, απνηέιεζε ηε ζπλέρεηα ηνπ κεγάινπ εξσηήκαηνο ηεο λνκηκνπνίεζεο ηεο εμνπζίαο, πνπ δηαπέξαζε ηε λεφηεξε επνρή: πψο πξέπεη λα είλαη νξγαλσκέλε ε αλζξψπηλε θνηλσλία; Πψο λνκηκνπνηείηαη ε εμνπζία; Σν εξψηεκα απηφ αλέθπςε ζηηο βαζηθέο ηνπ κνξθέο απφ ηελ απγή ησλ λεφηεξσλ ρξφλσλ. Έσο ηφηε, νη θνηλσλίεο ηηο νπνίεο απνθαινχκε «κεζαησληθέο» βαζίδνληαλ ζε κηα λνκηκνπνίεζε πνπ πξνεξρφηαλ αθελφο απφ ηε ζξεζθεία θαη αθεηέξνπ απφ ηελ θιεξνλνκηθή δηαδνρή ζηηο ηάμεηο κηαο πεξηνξηζκέλεο ηάμεο αξηζηνθξαηψλ. Απηή ε λνκηκνπνίεζε θινλίζηεθε, ζηαδηαθά φιν θαη πεξηζζφηεξν, απφ ηελ άλνδν ησλ ηδεψλ πνπ ζήκεξα νλνκάδνπκε «θηιειεχζεξεο»: ηελ Αλαγέλλεζε, ηνλ Γηαθσηηζκφ, ηηο δχν κεγάιεο επαλαζηάζεηο ηνπ 18νπ αηψλα (ηελ ακεξηθαληθή θαη ηε γαιιηθή), ηελ άλνδν ηεο εζληθήο ηδέαο. Ο θηιειεπζεξηζκφο έζεζε ζην πξνζθήλην ηελ ηδέα ηεο λνκηκνπνίεζεο ηεο εμνπζίαο κέζσ ηεο ζπλαίλεζεο ησλ θπβεξλσκέλσλ αξγφηεξα θαη ηεο ζπκκεηνρήο ηνπο, κε ηελ θαζνιηθή ςεθνθνξία. ηνλ 19ν αηψλα, ε Βηνκεραληθή Δπαλάζηαζε αλέδεημε λέεο θνηλσληθέο δπλάκεηο ηε ξαγδαία αζηηθνπνίεζε, ηε κεγάιε επηρείξεζε, ηνπο βηνκεραληθνχο εξγάηεο. ηνλ 20φ αηψλα, ε καδηθή πνιηηηθή, ε άλνδνο ηεο βηνκεραληθήο θνηλσλίαο, ν εζληθηζκφο, ε θηλεηνπνίεζε ησλ θνηλσληψλ ζε κεγάια πξνγξάκκαηα (εζληθήο αλεμαξηεζίαο, επέθηαζεο, αλάπηπμεο), ε εκπεηξία ηνπ Πξψηνπ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ, πξνθάιεζαλ αξρηθά

7 (ζηνλ Μεζνπφιεκν) ηελ ηδενινγηθή ηξηρνηφκεζε ηεο Δπξψπεο ζε θαζηζκφ/λαδηζκφ, θνκκνπληζκφ θαη θηιειεπζεξηζκφ, θαη κεηά ην 1945 ηελ αλάδπζε ηνπ δίπνινπ θαπηηαιηζκφο-θνκκνπληζκφο. Τπφ απηή ηελ έλλνηα, ν ηδενινγηθά θνξηηζκέλνο κεηαπνιεκηθφο θφζκνο επέθεξε ηελ θνξχθσζε ηεο θξίζεο λνκηκνπνίεζεο ηεο λεσηεξηθφηεηαο. Απφ ηε ζθνπηά ησλ Γηεζλψλ ρέζεσλ είηε ηεο ζεσξίαο, είηε ηεο ηζηνξίαο ηνπο ε καδηθή πνιηηηθή θαη ε ηδενινγηθνπνίεζε πξνθαινχζαλ παξελέξγεηεο. Κπξίσο, πξνθαινχζαλ ηελ εηζαγσγή λέσλ (θαη νπζηαζηηθά κε ειέγμηκσλ) παξακέηξσλ ζηε δηαδηθαζία ηεο ιήςεο απνθάζεσλ εμσηεξηθήο πνιηηηθήο. Η επηξξνή ηεο θνηλήο γλψκεο ζηε δηαδηθαζία ιήςεο απνθάζεσλ ήηαλ έλα θαηλφκελν παιαηφηεξν εθδειψζεθε αθφκε θαη ζηελ πεξίπησζε ηεο Διιεληθήο Δπαλάζηαζεο ζηε δεθαεηία ηνπ 1820. Χζηφζν, ην θαηλφκελν γηγαληψζεθε ζηελ επνρή ηεο κεγάιεο ζχγθξνπζεο ησλ ηδενινγηψλ ζηνλ 20φ αηψλα. Οπζηαζηηθά, παξαβηάδνληαλ βαζηθνί θαλφλεο ζηε δηακφξθσζεο ηεο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο. «Surtout pas de zèle», ζπκβνχιεπε ν Σαιιευξάλδνο ζε κηα επνρή φρη ηφζν παιαηφηεξε θαη αξθεηά ηδενινγηθή απφ κφλε ηεο. Ήηαλ φκσο δχζθνιν λα γίλεη ζεβαζηή απηή ε αξρή ζην θιίκα ηνπ 1945-47. Δθαηνκκχξηα άλζξσπνη ζε φιν ηνλ θφζκν ήηαλ θηλεηνπνηεκέλνη ζε πνιηηηθνχο αγψλεο. Οη άλζξσπνη απηνί ζεσξνχζαλ φηη ε ηδενινγία ηνπο εθπξνζσπνχζε ηνλ θαιχηεξν ηξφπν νξγάλσζεο ηεο αλζξψπηλεο θνηλσλίαο, θαη επνκέλσο φηη νη ζπλαθείο εμειίμεηο αθνξνχζαλ άκεζα ηνπο ίδηνπο, ηε δσή ηεο νηθνγέλεηάο ηνπο, ην κέιινλ ηνπ έζλνπο ηνπο. Πνηα είλαη, φκσο, ε αθξηβήο ζρέζε κεηαμχ ηεο ηδενινγίαο θαη ησλ ζηξαηεγηθψλ δηιεκκάησλ πνπ φπσο ππνζηεξίρζεθε παξαπάλσ πξνθάιεζαλ ηνλ Φπρξφ Πφιεκν; ην ζεκείν απηφ πξέπεη λα είκαζηε αθξηβείο. Η ίδηα ε ηδενινγία δελ πξνθάιεζε ηα ζηξαηεγηθά δηιήκκαηα. Έπαημε φκσο ζεκαληηθφ ξφιν ζην λα ηα επηηείλεη. Καη κεηά ηελ έλαξμε ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ, έπαημε ζεκαληηθφ ξφιν ζηε ζπληήξεζή ηνπ σο δηεζλνχο πξαγκαηηθφηεηαο. Σξία είλαη ηα επίπεδα ζηα νπνία ην ηδενινγηθφ ζηνηρείν επέδξαζε ζηελ αιπζίδα ησλ γεγνλφησλ πνπ πξνθάιεζαλ ηνλ Φπρξφ Πφιεκν. Πξψηνλ, ε ηδενινγία δηακφξθσζε δηαθνξεηηθέο αηδέληεο γηα ηνλ κεηαπνιεκηθφ θφζκν, νη νπνίεο απνδείρζεθαλ αζχκβαηεο κεηαμχ ηνπο. Έηζη, ε ακεξηθαληθή αηδέληα ηεο πνιηηηθήο ησλ «αλνηθηψλ ζπξψλ» είηε ζηελ Αλαηνιηθή Δπξψπε είηε ζηελ Κίλα, ήηαλ πξνθαλψο αζχκβαηε κε ηε ινγηθή ηνπ πιήξνπο ειέγρνπ πνπ πξνσζνχζε ν ηάιηλ ζηηο πεξηνρέο πνπ ειέγρζεθαλ απφ ηνλ Δξπζξφ ηξαηφ. Μάιηζηα, ε ακεξηθαληθή εκκνλή, ην 1945-

8 47, φηη ζα κπνξνχζαλ λα γίλνπλ ειεχζεξεο εθινγέο θαη λα ππάξρεη ειεχζεξν εκπφξην ζε κία Αλαηνιηθή Δπξψπε ε νπνία ζα παξέκελε ππφ ζνβηεηηθή επηξξνή (θάηη ην εγγελψο αδχλαηνλ) εθιακβαλφηαλ απφ ηνπο νβηεηηθνχο φρη σο αθέιεηα, αιιά κάιινλ σο θνξντδία απφ ηελ πιεπξά ησλ Ακεξηθαλψλ. Γεχηεξνλ, ε ηδενινγηθή αληηπαιφηεηα ζπλεπαγφηαλ φηη νη ληθεηέο ηνπ πνιέκνπ Αγγινακεξηθαλνί απφ ηε κία θαη νβηεηηθνί απφ ηελ άιιε δελ θαηαλννχζαλ ν έλαο ηνλ ηξφπν ζθέςεο ηνπ άιινπ. Άιισζηε, νη Ακεξηθαλνί θαη νη νβηεηηθνί δελ είραλ θαλ ζπλάςεη δηπισκαηηθέο ζρέζεηο έσο ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 30. Οη ελέξγεηεο ηεο θάζε πιεπξάο παξεξκελεχνληαλ απφ ηελ άιιε. Σνχην έπαημε ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ αιπζίδα ησλ δηαδνρηθψλ παξαλνήζεσλ πνπ επέθεξαλ ηελ έλαξμε ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ, αιιά θαη ηνλ ζπληήξεζαλ ζην εμήο. Σξίηνλ, ε ηδενινγία ζπλεπαγφηαλ φηη ε ζχγθξνπζε ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ δελ είρε κφλνλ εζληθά θαη δηεζλή (international) ζηνηρεία, αιιά θαη δη-εζληθά (transnational): νη ηδενινγηθέο ηαπηφηεηεο δηαπεξλνχζαλ εζληθά ζχλνξα ή ηα φξηα ησλ δχν ζπλαζπηζκψλ. Έηζη, ν «θαζνιηθφο Πνισλφο» ήηαλ ν πνιίηεο ηνπ θνκκνπληζηηθνχ θφζκνπ, ν νπνίνο φκσο εθιακβαλφηαλ σο εμ νξηζκνχ επαίζζεηνο πξνο ηε Γχζε ιφγσ ηνπ δη-εζληθνχ ηδενινγηθνχ ζηνηρείνπ ηεο ζξεζθείαο. Αληίζηνηρα, ν «Ιηαιφο θνκκνπληζηήο» ζεσξείην επαίζζεηνο πξνο ηελ πιεπξά ηεο Μφζραο ν δε Έιιελαο θνκκνπληζηήο ζεσξείην ηφζν επαίζζεηνο ψζηε λα πνιεκήζεη ην ίδην ηνπ ην θξάηνο γηα ηνλ ιφγν απηφλ. Με άιια ιφγηα, ζηελ έλαξμε ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ θαη ζε φιε ηε δηάξθεηά ηνπ, θαη νη δχν πιεπξέο γλψξηδαλ φηη, ιφγσ ηεο ζπλδξνκήο ηεο ηδενινγίαο, θαινχληαλ λα αληηκεησπίζνπλ φρη κφλνλ ηνλ αληίπαιν «ζπλαζπηζκφ» (ζε έλαλ θιαζηθφ δηεζλή αληαγσληζκφ ηζρχνο), αιιά θαη ζεηξά «εζσηεξηθψλ ερζξψλ»: νη Γπηηθνί είραλ λα αληηκεησπίζνπλ ηνπο «θνκκνπληζηέο» ή ηνπο «ζπλνδνηπφξνπο». Σα ζνβηεηηθά θαζεζηψηα φθεηιαλ λα αληηκεησπίζνπλ ηνπο «ρξηζηηαλνχο», ηελ ηληειηγθέληζηα, ηνπο «αλαζεσξεηέο». Σνχην είλαη έλα ζηνηρείν πνπ πεξηέπιεθε αθφκε πεξηζζφηεξν ηνλ Φπρξφ Πφιεκν θαη έζεηε εξσηήκαηα ζρεηηθά κε ηε θχζε ηεο ζπγθεθξηκέλεο ζχγθξνπζεο: δελ ήηαλ κφλνλ κηα δηεζλήο, αιιά θαη κηα εζσηεξηθή δηακάρε κέζα ζηηο θνηλσλίεο ηνπ «πξψηνπ» θαη ηνπ «δεχηεξνπ» θφζκνπ. ΙΙΙ Δίλαη βέβαην φηη ε ηδενινγία δηαδξακαηίδεη θαηαιπηηθφ ξφιν ζηελ δηακφξθσζε ηεο θνζκναληίιεςεο ησλ ειίη θαη ηεο θνηλήο γλψκεο. Χζηφζν, γηα λα πξνθιεζεί κηα ζχγθξνπζε, απαηηείηαη ε εκθάληζε ζηξαηεγηθψλ αδηεμφδσλ, απφ ηα νπνία λα είλαη

9 αδχλαηνλ θαη ζηηο δχν πιεπξέο λα απεκπιαθνχλ, θάηη πνπ δελ κπνξεί λα γίλεη κε ηε ζπλδξνκή κφλνλ ησλ ηδενινγηθψλ ή ησλ ςπρνινγηθψλ παξακέηξσλ. Απηφ θαηαδεηθλχεηαη θαη ζηελ πεξίπησζε ηεο έλαξμεο ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ. χγθξνπζε ηέηνηα δελ πξνθιήζεθε απφ ηελ ίδηα ηελ χπαξμε ηνπ ζνβηεηηθνχ θαζεζηψηνο ην 1917-45. Πξνθιήζεθε φκσο φηαλ ηέζεθαλ επί ηάπεηνο δεηήκαηα ειέγρνπ ηεο Γεξκαλίαο, ηεο Δπξψπεο, ηεο Δπξαζίαο. Απηά «ηξάβεμαλ ηε ζθαλδάιε», επεηδή αθξηβψο ήγεηξαλ ηελ αίζζεζε ηεο άκεζεο απεηιήο θαη γηα ηνπο δχν ληθεηέο ηνπ πνιέκνπ (Αγγινακεξηθαλνχο θαη νβηεηηθνχο). Καη κφλνλ ζε έλα πεξηβάιινλ ζην νπνίν είρε ήδε αλαθχςεη ην ζηξαηεγηθφ δίιεκκα επελέξγεζε κε έλαλ πξάγκαηη ηδηαίηεξα επηβαξπληηθφ ηξφπν ε ηδενινγηθή δηαθνξά. Δίλαη θαλεξφ φηη ε αλάιπζε ηνχηε απνζηαζηνπνηείηαη απφ εθδνρέο ηνπ ακεξηθαληθνχ δηεζλνπνιηηηθνχ ηδεαιηζκνχ, πνπ ζεσξεί φηη ε ηδενινγία δηαδξακαηίδεη έλαλ δηαπιαζηηθφ ξφιν ζηηο δηεζλείο ζρέζεηο, θαη φηη νη δεκνθξαηίεο δελ πνιεκνχλ κεηαμχ ηνπο. Δπνκέλσο νινθιεξψλεη ην ζπιινγηζκφ ηνπ ν ακεξηθαληθφο ηδεαιηζκφο ε επέθηαζε ησλ δεκνθξαηηθψλ ζεζκψλ ζηνλ θφζκν ηνλ θάλεη αζθαιέζηεξν θαη πην εηξεληθφ. Γελ αληηιέγσ φηη πξάγκαηη, έλαο θφζκνο αληηπξνζσπεπηηθψλ δεκνθξαηηψλ ζα πξέπεη, ινγηθά (αλ θαη θαλείο πνηέ δελ μέξεη ), λα είλαη έλαο αζθαιέζηεξνο θαη εηξεληθφηεξνο θφζκνο. Χζηφζν, ζεσξψ φηη ηνχην κία πθήιηνο αληηπξνζσπεπηηθψλ, δειαδή θαηά βάζε δπηηθψλ, δεκνθξαηηψλ είλαη κηα ππφζεζε, έλα ζεσξεηηθφ κνληέιν ηεο ζθαίξαο ησλ ηδεψλ, θαη φρη κηα ξεαιηζηηθή πξφηαζε ή πξννπηηθή. Η ζπγθξφηεζε ελφο ηέηνηνπ θφζκνπ πξνυπνζέηεη κηα παγθφζκηα επέθηαζε ηνπ δπηηθνχ κνληέινπ δηαθπβέξλεζεο ζπλαθφινπζα, θαη ηνπ δπηηθνχ πνιηηηζκνχ ψζηε λα είλαη ακθίβνιν εάλ είλαη πξαγκαηνπνηήζηκν. Δπνκέλσο, ππνζηεξίδσ φηη ηα αίηηα ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ φπσο θαη θάζε δηεζλνχο ζχγθξνπζεο πξέπεη πξψηηζηα λα αλαδεηεζνχλ ζηε ζθαίξα ηνπ ζηξαηεγηθνχ αδηεμφδνπ, κε ηελ ηδενινγία λα παίδεη έλαλ νπζηψδε, αλ θαη δηαθξηηά δεπηεξεχνληα, ξφιν. Αληηιακβάλνκαη φηη πνιινί κειεηεηέο κπνξεί λα ππνζηεξίμνπλ κηα αληίζεηε άπνςε, ζε κία ζπδήηεζε ζρεηηθά κε ηα αίηηα ησλ ζπγθξνχζεσλ πνπ, ζηε δηαλφεζε, καίλεηαη εδψ θαη ρηιηεηίεο. ε ηειηθή αλάιπζε, φκσο, ην ζεκαληηθφηεξν δελ είλαη ην πνηα άπνςε ζα ππνζηεξίμεη ν θαζέλαο καο. Δίλαη ην λα ηελ ππνζηεξίμεη κε ζηνηρεία θαη κε ιφγν επηζηεκνληθφ, απνθεχγνληαο ηηο «κφδεο» κηαο επηθαλεηαθήο εκηκάζεηαο κφδα πνπ δπζηπρψο γίλεηαη φιν θαη πην δηαδεδνκέλε θαη ζηελ Διιάδα θαη ζην εμσηεξηθφ ζηηο εκέξεο καο. Καη εηδηθά ζην ζεκείν απηφ, ζπγθιίλνπλ νη ζέζεηο θαη ησλ δηεζλνιφγσλ θαη ησλ ηζηνξηθψλ ησλ δηεζλψλ ζρέζεσλ.