Πολιτική και Οικονομία της Κρίσης και Ψυχική Υγεία. Γιάννης Κυριόπουλος, MD,MPH,MSc, PhD Τομέας Οικονομικών της Υγείας Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας

Πολιτική και Οικονομία της Κρίσης και Ψυχική Υγεία Γιάννης Κυριόπουλος, MD,MPH,MSc, PhD Τομέας Οικονομικών της Υγείας Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας 1 Περίγραμμα Εισαγωγή Οικονομική κρίση και επίδραση στο επίπεδο υγείας Οικονομική κρίση και ψυχική υγεία Το φορτίο των ψυχικών νοσημάτων Το κόστος της ψυχικής υγείας Συμπεράσματα 2 1

Εισαγωγή Η ψυχική υγεία, σύμφωνα με τον ορισμό του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, είναι η κατάσταση της υγείας, κατά την οποία ένα άτομο συνειδητοποιεί τις δυνατότητές του, μπορεί να αντεπεξέρχεται στο άγχος που προκύπτει από την καθημερινότητα, είναι παραγωγικό και συνεισφέρει στο κοινωνικό σύνολο. 3 Εισαγωγή Ηεμφάνισηψυχικώννόσωνσυναρτάται με πλήθος κοινωνικών, οικονομικών, περιβαλλοντικών και συμπεριφορικών παραγόντων οι οποίοι επιδρούν στην ψυχοσύνθεση του ατόμου (WHO, 2011). Τα ψυχικά νοσήματα αποτελούν πεδίο ιδιαίτερης σημασίας για τη δημόσια υγεία καθώς κατατάσσονται ανάμεσα στις πρώτες αιτίες που προκαλούν ανικανότητα και απώλεια της παραγωγής. Πηγή: WHO (2011). Impact of economic crises on mental health. World Health Organization. 4 2

Η οικονομική κρίση στην Ελλάδα Τον Μάιο του 2010 η Ελλάδα τέθηκε υπό επιτήρηση από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, την Ευρωπαϊκή Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο εξαιτίας δημόσιων ελλειμμάτων, του δημόσιου χρέους και της κρίσης δανεισμού. Το δημόσιο χρέος της χώρας αυξήθηκε μεταξύ 2006 και 2011 από 104,3% σε 144,9% του ΑΕΠ και προβλέπεται να είναι 158,0% το 2012. Πηγή: Kentikelenis A., Karanikolos M., Papanicolas I., Basu S., Mckee M., Stucler D. (2011). Health effects of financial crisis: omens of a Greek tragedy. The Lancet.Published online October 10, doi:10.1016/s0140 6736(11)61556 0 5 Η οικονομική κρίση στην Ελλάδα Στην Ελλάδα, η οικονομική ύφεση είχε ως αποτέλεσμα την απώλεια θέσεων εργασίας και την αύξηση του δείκτη ανεργίας κατά 10 ποσοστιαίες μονάδες σε χρονικό διάστημα μόλις τριών ετών (2008 2011). Το ποσοστό ανεργίας τον Νοέμβριο του 2011 ανήλθε σε 20,9% έναντι 11,6% τον Ιούνιο του 2010, ενώ αντίστοιχα η ανεργία στους νέους αυξήθηκε από 18,6% σε 45,1%. Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, 2011 6 3

Εξέλιξη του ποσοστού ανεργίας, κατά μήνα Ιανουάριος 2006 Νοέμβριος 2011 Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, 2012 7 Διάγραμμα. Εξέλιξη του ΑΕΠ και της ανεργίας στην Ελλάδα, 1995 2011 [1] Τα στοιχεία είναι διαθέσιμα στη βάση δεδομένων της Eurostat: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/statistics/search_database 8 4

Οικονομική κρίση και υγεία Η αύξηση των ψυχικών διαταραχών, των προβλημάτων εθισμού και εξάρτησης από ουσίες, των αυτοκτονιών και της θνησιμότητας από ισχαιμική καρδιοπάθεια είναι οι πιο εμφανείς επιπτώσεις της κρίσης στην υγεία του πληθυσμού, οι οποίες επηρεάζουν κυρίως τις χαμηλότερα κοινωνικές τάξεις (Τσιάντου, 2010). Η οικονομική κρίση δημιουργεί επίσης, προβλήματα στη χρηματοδότηση των συστημάτων υγείας, απειλεί τη βιωσιμότητα των ιδιωτικών ασφαλιστικών εταιρειών και επιβαρύνει τη λειτουργία των δημόσιων μονάδων παροχής υπηρεσιών υγείας λόγω αυξημένης ζήτησης. Παράλληλα, η οικονομική κρίση συνοδεύεται από μείωση των επισκέψεων σε γιατρούς και οδοντιάτρους, μολονότι υπάρχει ανάγκη, σε μία προσπάθεια εξοικονόμησης πόρων από τους οικογενειακούς προϋπολογισμούς (Kentikelenis, 2011). Πηγή: Τσιάντου Β, Κυριόπουλος Γ (2010). Η Οικονομική Κρίση και οι Επιπτώσεις της στην Υγεία και την Ιατρική Περίθαλψη, Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 27(5):834 840. Kentikelenis A., Karanikolos M., Papanicolas I., Basu S., Mckee M., Stucler D. (2011). Health effects of financial crisis: omens of a Greek tragedy. 9 The Lancet.Published online October 10, doi:10.1016/s0140 6736(11)61556 0 Οικονομική κρίση και ψυχική υγεία Η απασχόληση είναι ένας από τους βασικότερους τομείς οι οποίοι πλήττονται κατά τη διάρκεια μιας οικονομικής κρίσης. Έχει ως συνέπεια την απώλεια θέσεων εργασίας, τη μείωση του εισοδήματος και την εργασιακή ανασφάλεια. Η απώλεια της εργασίας συνοδεύεται από ψυχικές διαταραχές, προβλήματα εξάρτησης και εθισμού σε ουσίες καθώς και υιοθέτηση μη υγιεινού τρόπου ζωής με αυξανόμενη κατανάλωση τροφής χαμηλής διατροφικής αξίας, καπνού και οινοπνεύματος (Stuckler et al, 2009). Πηγή: Weehuizen R. Mental capital. The economic significance of mental health. Maastricht, Universitaire Pers Maastricht, 2008. Stuckler D et al. The public health effect of economic crises and alternative policy responses in Europe: an empirical analysis. Lancet, 2009, 374:315 323. 10 5

Οικονομική κρίση και ψυχική υγεία Ο απουσιασμός από την εργασία και η αποχή από την παραγωγική εργασία έχουν αυξηθεί σημαντικά εξαιτίας του στρες, του άγχους και της κατάθλιψης που σχετίζονται με ψυχικές διαταραχές (Jarvisalo, 2005). Σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, περίπου το ένα τρίτο των παροχών και επιδομάτων αναπηρίας οφείλονται σε διαταραχές οι οποίες αποδίδονται στις ψυχικές ασθένειες, ενώ το μερίδιο αυτό διαρκώς αυξάνεται (OECD, 2010), ενώ σύμφωνα με έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, τα προβλήματα ψυχικής υγείας αφορούν το 25% των επιδομάτων αναπηρίας σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση. Πηγή: Järvisalo J et al., eds. Mental disorder as a major challenge in prevention of work disability. Helsinki, Social Security Institution, 2005. Mental health, disability and work. Issues for discussion. OECD Expert Meeting 26 28 April 2010. Paris, Organisation for Economic Co operation and Development, 2010. 11 Οικονομική κρίση και ψυχική υγεία Η οικονομική κρίση και η μακρόχρονη ανεργία οδηγεί πολλά άτομα στον κοινωνικό αποκλεισμό και στη φώ φτώχεια, με αποτέλεσμα αυξημένο κίνδυνο για πρόωρη θνησιμότητα και υψηλή νοσηρότητα κυρίως σε άτομα, τα οποία ανήκουν σε μειονότητες, στους μετανάστες και τους χρονίως πάσχοντες από ψυχικά ήσωματικάνοσήματα(power 1994, Wilkinson 1996, van Doorslaer 1997). Van Doorslaer E. et al. Income related inequalities in health: some international comparisons. Journal of health economics 1997;16:93 112 Wilkinson RG, Unhealthy societies: the affliction of inequality. London Routledge 1996 Power C. Health and social inequality in Europe. BMJ 1994; 309:1153 1160 12 6

Οικονομική κρίση και ψυχική υγεία Σύμφωνα με μελέτες, τα άτομα με χαμηλό εισόδημα, έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να εμφανίσουν κάποια ψυχική διαταραχή. Το χαμηλό εισόδημα και τα χρέη συνδέονται με την εμφάνιση ψυχικών νοσημάτων. Το υψηλό ποσοστό δανεισμού συνεπάγεται την αύξηση των πιθανοτήτων εμφάνισης ψυχικών νοσημάτων. Από το σύνολο των ατόμων που πάσχουν από κάποιο ψυχικό νόσημα, το 23% έχει χρέη από δανεισμό, ενώ συγκριτικά γρ με ταάτομα χωρίς ψυχικό νόσημα μόλις το 8% έχει οφειλές από δανειακές συμβάσεις. Ο παράγοντας των χρεών υπερισχύει συγκριτικά με εκείνον του χαμηλού εισοδήματος. Πηγή: Jenkins R et al. Debt, income and mental disorder in the general population, Psycological Medicine, 2008, 38: 1485 1493 13 Εμφάνιση ψυχικών διαταραχών σε συσχέτιση με προσωπικό δανεισμό ατόμου Πηγή: Jenkins R et al. Debt, income and mental disorder in the general population, Psycological Medicine, 2008, 38: 1485 1493 14 7

Η ψυχική υγεία ως οικονομικός παράγοντας Η ψυχική υγεία είναι ένας σημαντικός οικονομικός παράγοντας. Η μετάβαση από την κοινωνία της παραγωγής στην κοινωνία της γνώσης υπερθεματίζει τη σημασία της ψυχικής υγείας για τη διατήρηση της παραγωγικότητας, της οικονομίας και της ευημερίας, γεγονός γγ που καθιστά την ανάπτυξη πολιτικών για την προαγωγή της ψυχικής υγείας σε ζωτικής σημασίας θέμα για την οικονομική ανάπτυξη. 15 Ψυχικά νοσήματα και θνησιμότητα Ο δείκτης αυτοκτονιών χρησιμοποιείται συχνά ως μέτρο των ψυχικών νοσημάτων, καθώς συνήθως σε κάθε αυτοκτονία ενυπάρχουν στοιχεία ψυχικής διαταραχής του ατόμου. Σύμφωνα με μελέτες αποδεικνύεται η στατιστικά σημαντική σχέση της ανεργίας και της θνησιμότητας. Τα πορίσματα των ερευνών τεκμηριώνουν αύξηση των αυτοκτονιών κατά 0,79% όταν αυξάνεται η ανεργία κατά 1% στις 26 χώρες της ΕΕ. Σε κλίμακα 13 χωρών της ΕΕ, η αύξηση της ανεργίας κατά 1% συνεπάγεται αύξηση στο δείκτη θνησιμότητας κατά 2,18 (δηλαδή 2,18 θανάτους/100.000) (Economou, 2007). Πηγή: Economou A, Nikolaou A, Theodossiou I. Are recessions harmful to health after all? Evidence from the European Union. Centre for European Labour Market Research (2007) Διαθέσιμο στο http://auraserv.abdn.ac.uk:9080/aura/bitstream/2164/129/1/issn+0143 07 18.pdf 16 8

Ψυχικά νοσήματα και θνησιμότητα Στην περίπτωση κατά την οποία ο δείκτης ανεργίας αυξάνεται πλέον του 3% για μακρά περίοδο η επίπτωση στη θνησιμότητα από αυτοκτονίες ανέρχεται σε 4% έως 4,5%. Επίσης, παρατηρείται υψηλή θνησιμότητα από κατάχρηση οινοπνεύματος, διαπίστωση η οποία θεμελιώνει αρκούντως την υπόθεση ότι η ανεργία συνδέεται με ψυχολογικές διαταραχές. 17 Παράγοντες που επιδρούν στην αυτοεκτίμηση του επιπέδου υγείας 18 9

Ποσοστό αυτοκτονιών σε επιλεγμένες χώρες του ΟΟΣΑ, 1980 2006 Πηγή: OECD, Health data, 2008 19 Συσχέτιση μεταβολής ρυθμού αυτοκτονιών και εισοδηματικών ανισοτήτων (Gini coefficient), σε επιλεγμένες χώρες της Ευρώπης Πηγή: De Vogli R, Gimeno D. Changes in income inequality and suicide rates after shock therapy : evidence from Eastern Europe. Journal of Epidemiology and Community Health, 2009, 63: 956 20 10

Ψυχικά νοσήματα και θνησιμότητα Στην Ελλάδα παρατηρείται αύξηση κατά 17% στο ποσοστό των αυτοκτονιών το 2009, συγκριτικά με τα στοιχεία του 2007 (Stuckler 2011). Σύμφωνα με στοιχεία του ΥΥΚΑ, ο ετήσιος δείκτης αυτοκτονιών έχει αυξηθεί το πρώτο εξάμηνο του 2011 κατά 40% συγκριτικά με το πρώτο εξάμηνο του 2010. Αύξηση κατά 36% των αυτοαναφερόμενων απόπειρων αυτοκτονίας από το 2007 έως το 2011 (Madianos 2011). Stuckler D. Meissner C, Fishback P, Basu S, McKeeM., Banking crises and mortality during the Great Depression: evidence from US urban populations, 1927 1939.J Epidemiol Community Health 2011;published online March 24.DOI:101136/jech2010.121376 Madianos M, Economou M, Alexiou T Stefanis C Depression and economic hardship across Greece in 2008 and 2009: two crosssectional surveys nationwide. Soc Psychiatry Psychatr Epidemiol 2011;46 943 52 21 Διάγραμμα Παράγοντες επίδρασης στην αυτοαναφερόμενη κατάθλιψη 22 11

Το φορτίο των ψυχικών νοσημάτων Ετησίως σχεδόν 165 εκατομμύρια Ευρωπαίοι (38,2%) εμφανίζουν κάποια ψυχική διαταραχή (Gustavsson et al, 2011) Τον υψηλότερο επιπολασμό εμφανίζουν οι αγχώδεις διαταραχές (14,0%), η αϋπνία (7,0%), η μείζονα κατάθλιψη (6,9%), οι σωματομορφικές διαταραχές (6,3%), δηλαδή οι ψυχικές διαταραχές με σωματικά συμπτώματα, ηεξάρτησηαπότοοινόπνευμα ή άλλες ουσίες (>4,0%), οι διαταραχές ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας (5,0% στα παιδιά) και η άνοια (30% στις ηλικίες άνω των 85 ετών) Gustavsson, A., et al., Cost of disorders of the brain in Europe 2010, Eur. Neuropsychopharmacol. (2011), doi:10.1016/j.euroneuro.2011.08.008 23 Το κόστος της ψυχικής υγείας Το κόστος των προβλημάτων ψυχικής υγείας στην κοινωνία είναι σημαντικό. Σύμφωνα με συντηρητική εκτίμηση από τη Διεθνή Οργάνωση Εργασίας, τα προβλήματα ψυχικής υγείας υπολογίζεται ότι προκαλούν απώλεια 3% 4% του ΑΕΠ στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Μελέτες για το κόστοςτωνασθενειώνπουπραγματοποιήθηκανσε επτά χώρες του ΟΟΣΑ κατά τη διάρκεια των προηγούμενων δέκα ετών δείχνουν ότι η φροντίδα για τις ψυχικές και συμπεριφορικές διαταραχές αποτέλεσε το 9% τηςσυνολικήςδαπάνηςγιατην υγεία κατά μέσον όρο. 24 12

Το κόστος της ψυχικής υγείας Στις Ηνωμένες Πολιτείες, η εθνική δαπάνη για τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας και για τη θεραπεία των εξαρτημένων ατόμων από τη χρήση ουσιών ανερχόταν συνολικά στα 121 δισεκατομμύρια δολάρια το 2003, ή σε 7,5% της συνολικής δαπάνης για την υγεία. Το μεγαλύτερο μέρος της δαπάνης αυτής αφορά κυρίως τη ιατρική περίθαλψη, συμπεριλαμβανομένης της ενδονοσοκομειακής και εξωνοσοκομειακής φροντίδας των ασθενών (27%), ακολουθούμενη από τις πληρωμές των ιατρών και άλλων επαγγελματιών υγείας (22%), τη δαπάνη για συνταγογραφούμενα φάρμακα (19%) και τους οργανισμούς παροχής πολλαπλών υπηρεσιών ψυχικής υγείας όπως οι ψυχιατρικές κλινικές (12%). Πηγή: National Institute of Mental Health, 2011, http://nimh.nih.gov/statistics/index.shtml 25 Το κόστος της ψυχικής υγείας Το έμμεσο κόστος συνδέεται με την ανάγκη παροχής υποστήριξης στους ανθρώπους που υποφέρουν από ψυχικές διαταραχές και το οποίο μεταφέρεται κατά κύριο λόγο στις οικογένειες τους. Ο οικονομικός αντίκτυπος αντισταθμίζει το άμεσο κόστος της θεραπείας, και αποτελεί το 60% 80% της συνολικής δαπάνης για τη διαχείριση των προβλημάτων ψυχικήςυγείας. 26 13

Το κόστος της ψυχικής υγείας Το κόστος από την απώλεια παραγωγικότητας λόγω των προβλημάτων ψυχικής υγείας είναι 2,5 φορές μεγαλύτερο από εκείνο που σχετίζεται με τις καρδιαγγειακές παθήσεις στην ΕΕ. Τοσυνολικόκόστοςτηςσυστηματικήςαποχήςαπότην εργασία και της πρόωρης συνταξιοδότησης λόγω των ψυχικών διαταραχών στις χώρες ΕΕ 25 (συν τη Νορβηγία, την Ισλανδία και την Ελβετία) ήταν 136.3 δισεκατομμύρια το 2007, συμπεριλαμβανομένων των 99.3 δισεκατομμυρίων για την κατάθλιψη και τις αγχώδεις διαταραχές. 27 Το κόστος της κατάθλιψης Ηκατάθλιψηείναιαπότιςπλέον δαπανηρές ψυχικές διαταραχές, λόγωτουμεγάλουαριθμούανθρώπωνπου πάσχουν από αυτήν και ως εκ τούτου της επιρροής στη δυναμική και το εύρος του εργατικού δυναμικού. Περίπου 21 εκατομμύρια άνθρωποι σε 28 ευρωπαϊκές χώρες (4,5% του συνολικού πληθυσμού) πάσχουν από κατάθλιψη. Το κόστος διαχείρισης των ασθενών αυτών ανέρχεται σε 253 ανά κάτοικο, ισοδύναμο δηλαδή με 1% του ΑΕΠ των 22 χωρών της ΕΕ 22. Συνολικά η δαπάνη εκτιμάται μεγαλύτερη των 118 δισεκατομμυρίων. Πηγή: Sobocki, P. B. et al. (2006), Cost of Depression in Europe, Journal of Mental Health Policy and Economics 9: 87 98. 28 14

Το κόστος της κατάθλιψης Το άμεσο κόστος υπολογίζεται σε 42 δισεκατομμύρια, αποτελούμενο από 22 δισεκατομμύρια για τη φροντίδα του ασθενή, 9δισεκατομμύρια για την φαρμακευτική αγωγή και περίπου 10 δισεκατομμύρια από τις εισαγωγές σε νοσοκομεία και μονάδες φροντίδας. Το έμμεσο κόστος εξαιτίας του απουσιασμού από την εργασία και τη πρόωρη θνησιμότητα αποτελεί τα 76 δισεκατομμύρια, δηλαδή τα δύο τρίτα του συνολικού κόστους. Πηγή: Sobocki, P. B. et al. (2006), Cost of Depression in Europe, Journal of Mental Health Policy and Economics 9: 87 98. 29 Φάρμακα για ψυχικές διαταραχές Το φάρμακο, είναι σημαντικό για την αντιμετώπιση των προβλημάτων ψυχικής υγείας, καθώς σύμφωνα με τις σύγχρονες αντιλήψεις για τη διαχείριση της νόσου, δεν ενδείκνυται η γενικευμένη εισαγωγή και παραμονή σε μονάδες υγείας. Μεταξύ 18 χωρών του ΟΟΣΑ, η Ισλανδία, η Αυστραλία, η Σουηδία και η Δανία έχουν υψηλότερη χρήση αντικαταθλιπτικών χαπιών, με πάνω από 60 DDD/1000 άτομα/ημέρα το 2006. Μεταξύ 2000 και 2006, η χρήση των αντικαταθλιπτικών χαπιών σε όλες τις χώρες αυξήθηκε με μέσο όρο 32 έως 50 DDD/1 000 άτομα/ημέρα. Πηγή: WHO, Mental Health in OECD countries. Policy Brief, 2008. 30 15

Φάρμακα για ψυχικές διαταραχές Οι πωλήσεις των φαρμάκων που χρησιμοποιήθηκαν για τη θεραπεία των ψυχικών και συμπεριφορικών προβλημάτων (αντικαταθλιπτικά, αγχολυτικά, και υπνωτικά & ηρεμιστικά) ανήλθαν συνολικά σε 4.7 δισεκατομμύρια δολάρια σε 16 χώρες του ΟΟΣΑ το 2006. Αυτό αποτέλεσε το 5,9% των συνολικών πωλήσεων φαρμάκων που καταγράφηκαν σε αυτές τις χώρες. Τη μεγαλύτερη κατανάλωση σημείωσαν η Ισπανία, η Γερμανία και η Γαλλία, οι οποίες ξόδεψαν 678, 662 και 540 εκατομμύρια, αντίστοιχα, σε αντικαταθλιπτικά χάπια μόνο. Λαμβάνοντας υπόψη το αυξανόμενο κόστος που σχετίζεται με τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας και τα φάρμακα που χρησιμοποιούνται στη θεραπεία διαφόρων ψυχικών προβλημάτων, πολλές χώρες του ΟΟΣΑ επεκτείνουν τις προσπάθειές τους να ελέγξουν την ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών και των συνταγογραφούμενων φαρμάκων. Πηγή: WHO, Mental Health in OECD countries. Policy Brief, 2008. 31 Κατανάλωση φαρμάκων για ψυχικές νόσους (καθορισμένη ημερήσια δόση DDD) την περίοδο 2006 2011. 2006 2011 % μεταβολή 2006 2011 65.689.555,7 75.108.018,75 Αντιψυχωσικά 16,08DDD/1000 19,07DDD/1000 18,59 % άτομα άτομα Ηρεμιστικά 125.309.735 121.549.353 30,7DDD/1000 άτομα 30,87DDD/1000 άτομα 00,52 % Αντικαταθλιπτικά 165.521.219 215.343.679,5 40,57DDD/1000 άτομα 54,69DDD/1000 άτομα 34,80 % 32 16

Συμπεράσματα Τα ψυχικά νοσήματα εξελίσσονται σε παγκόσμια επιδημία, καθώς περίπου το 10% του ενήλικου πληθυσμού θα αναφέρουν κάποιο είδος ψυχικής ή συμπεριφορικής διαταραχής σε κάποια στιγμή της ζωής τους. Η οικονομική ύφεση επιδρά κατά τρόπο πολλαπλό στην υγεία του ατόμου, καθώςαφενόςσεπεριόδουςύφεσης μειώνονται οι πόροι για την υγεία και τις δομές πρόνοιας, αφετέρου οι επιπτώσεις στο εργασιακό περιβάλλον με τη μείωση των αποδοχών, την εργασιακή ανασφάλεια και την απώλεια θέσεων εργασίας, έχει ως συνέπεια την αύξηση του επιπολασμού των ψυχικών διαταραχών. 33 Συμπεράσματα Δεδομένου του κινδύνου για την ψυχική υγεία του ατόμου από τις οικονομικές μεταβολές, η πολιτεία καλείται να αναπτύξει δομές και πολιτικές προστασίας. Η ανάγκη σχεδιασμού ενιαίας πολιτικής για την προαγωγή της εργασίας και της οικονομικής ανεξαρτησίας του ατόμου, καθώς και υποβοήθηση μέσω προγραμμάτων εργασιακής απασχόλησης τα οποία θα επιδοτούνται επιμέρους από το κράτος ή θα δίνουν κίνητρα στον εργοδότη για την αύξηση των θέσεων εργασίας και όχι μείωσης αυτών. Επιπρόσθετα, καθώς κάθε κρίση αποτελεί παράλληλα ευκαιρία για διαρθρωτικές αλλαγές, ο στρατηγικός σχεδιασμός για την ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναμικού οφείλει να γίνεται με γνώμονα το μικρότερο ποσοστό απώλειας εργασιακών θέσεων, μέσω μετακινήσεων, μείωση ωρών κα. 34 17

Συμπεράσματα Η κοινωνική συνοχή μπορεί να αποτελέσει άτυπη μορφή πρόνοιας για την προαγωγή της ψυχικής υγείας Δεδομένου ότι, η ευημερία και η κοινωνική συνοχή δεν αποτελούν αποκλειστικά χρηματικό ζήτημα και δεν εξασφαλίζονται μόνο μέσω μεταβιβάσεων σε χρήμα, πολιτική η οποία καθίσταται ακόμη δυσκολότερη στην εφαρμογή της λόγω δημοσιονομικής στενότητας, είναικρίσιμηηεφαρμογή εναλλακτικών τρόπων παραγωγής κοινωνικής προστασίας (Rose, 1989). Πηγή: Μυλωνά Κ, Τσιάντου Β., Κυριόπουλος Γ, (2011). Η Ανάπτυξη του Κοινωνικού Δικτύου ως ΣυνιστώσατηςΚοινωνικήςΣυνοχήςσεΣυνθήκες Οικονομικής Κρίσης, Κοινωνική Εργασία Επιθεώρηση Κοινωνικών Λειτουργών, 101: 17 27 Rose R. (1989). Welfare: The Public/Private Mix, στο Kamerman S. anda. Kahn, Privatization and the Welfare State, Princeton University Press. 35 Συμπεράσματα Τέτοιοι φορείς είναι τα κοινωνικά δίκτυα τα οποία χαρακτηρίζονται από ευελιξία και αμεσότητα, διαθέτουν μηχανισμούς άμεσης προσαρμογής στις εξελίξεις και τα σύγχρονα κοινωνικά και οικονομικά δεδομένα ενώ δύνανται να αποτελούν, σε συνδυασμό με το κράτος, την αγορά και τα νοικοκυριά, φορείς παραγωγής και κατανάλωσης κοινωνικής προστασίας (Μυλωνά, 2011). Η ύπαρξη δικτύου και προγραμμάτων κοινωνικής προστασίας έχει αποδειχθεί ότι συμβάλλει στη συρρίκνωση των κοινωνικών ανισοτήτων και την καθιέρωση ενός κοινωνικού consensus το οποίο συσχετίζεται άμεσα με τοεπίπεδουγείας του πληθυσμού (Berkman, 2000). Πηγή: Μυλωνά Κ, Τσιάντου Β., Κυριόπουλος Γ, (2011). Η Ανάπτυξη του Κοινωνικού Δικτύου ως ΣυνιστώσατηςΚοινωνικήςΣυνοχήςσεΣυνθήκες Οικονομικής Κρίσης, Κοινωνική Εργασία Επιθεώρηση Κοινωνικών Λειτουργών, 101: 17 27 Berkman LF, Glass T. (2000). Social integration, social networks, social support and health, στο Berkman LF, Kawachi I., (επιμ.), Social epidemiology, NewYork, Oxford University Press, 137 173 36 18

Ευχαριστώ για την προσοχή σας! 37 19