ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΜΕΛΕΤΗ ΦΥΣΙΚΟΥ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Μέρος Β: Γεωγραφία Νίκος Λαμπρινός Θεσσαλονίκη

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΠΗΓΕΣ ΑΝΤΛΗΣΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΧΑΡΤΕΣ ΑΕΡΟΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΔΟΡΥΦΟΡΙΚΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ Νίκος Λαμπρινός Αναπληρωτής Καθηγητής ΠΤΔΕ, ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2012

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΧΑΡΤΩΝ ΚΑΙ ΑΕΡΟΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ. ΜΙΑ ΠΡΩΤΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΩΝ ΔΟΡΥΦΟΡΙΚΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ Δορυφορική εικόνα της περιοχής της λίμνης του Πολυφύτου (Νομός Κοζάνης). Η εικόνα λήφθηκε από τον δορυφόρο LANDSAT -5TM

1.1. Χάρτες 1. Ορισμός Ως χάρτη ορίζουμε την οποιαδήποτε αποτύπωση (αναπαράσταση) των φυσικών και τεχνητών γνωρισμάτων ενός τμήματος της επιφάνειας της γης σε ένα επίπεδο φύλλο χαρτιού και υπό ορισμένη κλίμακα. Βασική παρατήρηση: Όλοι οι χάρτες που ακολουθούν τον παραπάνω ορισμό (εκτός των τρισδιάστατων) αποτελούν προβολή της επιφάνειας της γης στο οριζόντιο επίπεδο (που σ αυτήν την περίπτωση είναι το φύλλο του χαρτιού). Η παρατήρηση αυτή είναι σημαντική γιατί οποιαδήποτε απόσταση ή επιφάνεια μετρήσουμε σ ένα χάρτη δεν είναι η πραγματική (αυτή δηλαδή που παρατηρείται στο ύπαιθρο) αλλά η προβολή αυτής στο οριζόντιο επίπεδο. Έτσι, οι επιφάνειες και οι αποστάσεις που μετράμε σ ένα χάρτη είναι μικρότερες (ή στην ιδανική περίπτωση ίσες, όταν η περιοχή είναι απολύτως επίπεδη) από τις πραγματικές. Για να προσεγγίσουμε τις πραγματικές τιμές πρέπει να υπολογίσουμε και τη μεταβολή της κλίσης από σημείο σε σημείο πάνω στο χάρτη. 1) Τοπογραφικοί χάρτες. Τοπογραφικοί χάρτες με τη στενή έννοια του όρου είναι χάρτες μεγάλης ή μεσαίας κλίμακας, των οποίων η κατασκευή βασίζεται σε πραγματικές και ακριβείς μετρήσεις τμημάτων της γήινης επιφάνειας. 2. Περιγραφή ενός τοπογραφικού χάρτη. α) Ονομασία του χάρτη. Κάθε χάρτης της Γ.Υ.Σ. (Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού), με συγκεκριμένη κλίμακα, φέρει ένα και μοναδικό όνομα. Αυτό είναι γραμμένο με κεφαλαία γράμματα στο κέντρο του επάνω τμήματος του χάρτη. Είναι απαραίτητο να γνωρίζουμε το όνομα του χάρτη για να μπορούμε να ζητάμε το κάθε φύλλο χάρτη με το όνομά του αλλά, και για να μπορεί ο κάθε ενδιαφερόμενος να γνωρίζει σε ποιο σημείο (της Ελλάδας π.χ.) βρίσκεται η περιοχή που εξετάζουμε. Εκτός από το κέντρο του επάνω τμήματος του χάρτη, το όνομά του βρίσκεται, πολλές φορές, και στο κάτω δεξιό τμήμα του. 5

β) Προσανατολισμός του χάρτη. Σε όλους τους χάρτες το επάνω τμήμα τους είναι προσανατολισμένο να απεικονίζει τον Βορρά, το δεξί την Ανατολή, το κάτω τον Νότο και το αριστερό τη Δύση, εκτός αν υπάρχει κάποια ένδειξη πάνω στον χάρτη που διαφοροποιεί αυτή τη σειρά. Σ αυτή την περίπτωση υπάρχει πάντοτε ένα διάγραμμα (συνήθως ένα βέλος) που δείχνει προς τα πού βρίσκεται ο Βορράς. Έτσι, όταν βρισκόμαστε στο ύπαιθρο και γνωρίζουμε προς τα πού βρίσκεται ο Βορράς (συνήθως με τη βοήθεια μιας πυξίδας) δεν έχουμε παρά να στρέψουμε τον χάρτη έτσι ώστε, τα κάθετα περιθώρια του χάρτη να είναι παράλληλα προς την μαγνητική βελόνα της πυξίδας και το επάνω μέρος του χάρτη να είναι στραμμένο προς τον Βορρά. Κατ αυτόν τον τρόπο έχουμε πετύχει να προσανατολίσουμε τον χάρτη μας. γ) Περιθώρια του χάρτη. Είναι τα πλαίσια μέσα στα οποία απεικονίζεται ένα συγκεκριμένο τμήμα της επιφάνειας της γης. δ) Γεωγραφικές συντεταγμένες. Ως γεωγραφικές συντεταγμένες ορίζονται το γεωγραφικό πλάτος και το γεωγραφικό μήκος κάθε τόπου. Κάθε σημείο του χάρτη (και κατ επέκταση κάθε σημείο της επιφάνειας της γης) έχει συγκεκριμένες και μοναδικές γεωγραφικές συντεταγμένες. i) Γεωγραφικό μήκος (γ.μ.). Μεταβάλλεται κατά μήκος των οριζόντιων περιθωρίων του χάρτη (δηλ. των παραλλήλων). Η τιμή του αναγράφεται στην κάτω αριστερή και κάτω δεξιά γωνία του χάρτη και δίνεται σε μοίρες, πρώτα και δεύτερα λεπτά της μοίρας. Η κάτω οριζόντια ευθεία είναι διαιρεμένη σε πρώτα λεπτά της μοίρας. Το γεωγραφικό μήκος μεταβάλλεται (στους χάρτες της ΓΥΣ κλίμακας 1:50000) κατά 15 πρώτα λεπτά της μοίρας από αριστερά προς τα δεξιά (από τη Δύση προς την Ανατολή). Όλα τα παραπάνω ισχύουν ακριβώς τα ίδια και για την επάνω οριζόντια ευθεία. Το γεωγραφικό μήκος μέσα στο οποίο «βρίσκεται» η Ελλάδα είναι: από 190 22 41 (Νήσοι Οθωνοί: δυτικό άκρο της Ελλάδας) έως 29 0 38 39 (Νήσος Στρογγύλη: ανατολικό άκρο της Ελλάδας). 6

1. Γεωγραφικό πλάτος (γ.π.). Μεταβάλλεται κατά μήκος των κάθετων περιθωρίων του χάρτη (δηλ. των μεσημβρινών). Η τιμή του αναγράφεται στην κάτω αριστερή και πάνω αριστερή γωνία του χάρτη και δίνεται σε μοίρες, πρώτα και δεύτερα λεπτά της μοίρας. Η αριστερή ευθεία είναι διαιρεμένη σε πρώτα λεπτά της μοίρας. Το γεωγραφικό πλάτος (γ.π.) μεταβάλλεται στους χάρτες της ΓΥΣ κλίμακας 1:50000) κατά 15 πρώτα λεπτά της μοίρας από κάτω προς τα πάνω (από Νότο προς Βορρά). Όλα τα παραπάνω ισχύουν ακριβώς και τη δεξιά ευθεία. Το γεωγραφικό πλάτος μέσα στο οποίο «βρίσκεται» η Ελλάδα είναι: από 240 07 25 (Νήσος Γαύδος: Νότιο άκρο της Ελλάδας) έως 41 0 45 02 (Ορμένιο: Βόρειο άκρο της Ελλάδας). Οι ευθείες αυτές (δεξιά, αριστερή, πάνω, κάτω) αποτελούν και την απεικόνιση των δύο μεσημβρινών (κάθετες ευθείες) και των δύο παραλλήλων (οριζόντιες ευθείες), μέσα στις οποίες περικλείεται η συγκεκριμένη περιοχή. iii) Υπολογισμός γεωγραφικών συντεταγμένων κάποιου σημείου του χάρτη(σχ. 1). Για τον υπολογισμό των γεωγραφικών συντεταγμένων (γ.σ.) ενός σημείου (σημείο 1 του σχ. 1) στο εσωτερικό του χάρτη ακολουθούμε την εξής διαδικασία: Φέρουμε από το σημείο δύο ευθείες, η πρώτη παράλληλη προς το κάθετο περιθώριο του χάρτη (άξονας Ψ ή άξονας μέτρησης του γ.π.) και η δεύτερη παράλληλη προς το οριζόντιο περιθώριο του χάρτη (άξονας Χ ή άξονας μέτρησης του γ.μ.). Σημειώνουμε τα σημεία που οι ευθείες τέμνουν τους δύο άξονες. Κατόπιν, για να υπολογίσουμε το γεωγραφικό μήκος του σημείου του χάρτη παίρνουμε ένα υποδεκάμετρο και μετράμε την απόσταση από την αρχή των δύο αξόνων (Χ και Ψ) μέχρι το σημείο που η παράλληλη που έχουμε φέρει τέμνει τον οριζόντιο άξονα. Έστω ότι η απόσταση αυτή βρέθηκε ότι είναι α. Μετράμε ύστερα την απόσταση μεταξύ δύο ενδείξεων πάνω στον ίδιο άξονα, οι οποίες ενδείξεις δείχνουν μεταβολή 5 πρώτων λεπτών της μοίρας, και έτσι γνωρίζουμε σε πόση απόσταση αντιστοιχούν στο χάρτη τα 5 πρώτα λεπτά της μοίρας. Έστω ότι η απόσταση αυτή είναι α. Κατόπιν, εφαρμόζουμε μία απλή μέθοδο των τριών λέγοντας: 7

η απόσταση α αντιστοιχεί σε μεταβολή 5 πρώτων λεπτών της μοίρας «α ««; ««Αφού βρούμε σε πόσα πρώτα λεπτά της μοίρας αντιστοιχεί, τα προσθέτουμε στα πρώτα λεπτά που γράφει ο χάρτης για το σημείο της αρχής των αξόνων (με την προϋπόθεση ότι μετράμε τις αποστάσεις από το αριστερό σημείο. Διαφορετικά, αν μετράμε τις αποστάσεις από το δεξιό σημείο του χάρτη τότε, αφαιρούμε). Έτσι, βρίσκουμε το γεωγραφικό μήκος του σημείου μας στο χάρτη. Για να βρούμε το γεωγραφικό πλάτος κάνουμε την ίδια ακριβώς διαδικασία αλλά, στο άξονα Ψ (δηλ. τον κατακόρυφο άξονα όπου φαίνεται η μεταβολή του γεωγραφικού πλάτους). ε) Κλίμακα του χάρτη. Κλίμακα ονομάζουμε το λόγο του μήκους μιας συγκεκριμένης απόστασης που μετριέται πάνω στο χάρτη προς το μήκος της ίδιας απόστασης μετρημένης στο ύπαιθρο. Μας δείχνει π.χ. σε πόσα μέτρα στο ύπαιθρο αντιστοιχεί ένα εκατοστό του χάρτη. Βρίσκεται στο κάτω και κεντρικό τμήμα του χάρτη. Υπάρχουν δύο ειδών κλίμακες στους χάρτες της ΓΥΣ: - Κλασματική κλίμακα: Είναι ο λόγος του μήκους που μετρήθηκε πάνω στο χάρτη προς το μήκος που αντιστοιχεί στο ύπαιθρο για την ίδια απόσταση. Κ=μ/Μ, όπου μ: το μήκος που μετρήθηκε στο χάρτη και Μ: το μήκος που μετρήθηκε στο ύπαιθρο, π.χ. κλίμακα 1:50000 σημαίνει ότι 1 εκ. στο χάρτη αντιστοιχεί σε 50000 εκ. στο ύπαιθρο ή σε 500 μέτρα. 8

Σχ. 1. Υπολογισμός Γεωγραφικού Μήκους του σημείου 1 Το σημείο 1 απέχει από την αρχή των αξόνων απόσταση α Η απόσταση α αντιστοιχεί σε 5 λεπτά της μοίρας Η απόσταση α σε ; λεπτά της μοίρας αντιστοιχεί Έστω ότι αντιστοιχεί σε Χ λεπτά. Τότε το γ.μ. του σημείου 1 είναι: 23 00 + Χ λεπτά Ομοίως υπολογίζεται το γ.π. 9

ii) Γραφική κλίμακα: Είναι μία ευθεία γραμμή με υποδιαιρέσεις που έχουν γίνει με συγκεκριμένη αναλογία (την αναλογία που υποδηλώνεται από την κλασματική κλίμακα) και αντιπροσωπεύουν μέτρα ή χιλιόμετρα. -1000000 0 1000000 2000000 3000000 Μέτρα Κλίμακα 1:50.000.000 Η γραφική κλίμακα είναι απαραίτητη σε κάθε χάρτη γιατί αν ο χάρτης υποστεί οποιαδήποτε μεταβολή (μεγέθυνση ή σμίκρυνση) θα μεταβληθεί και αυτή κατά τον ίδιο με τον υπόλοιπο χάρτη τρόπο. Έτσι, μετρώντας την γραφική κλίμακα στον καινούργιο χάρτη θα μπορούμε να υπολογίσουμε την κλίμακά του, π.χ. Αρχική Κλίμακα 1:50.000.000 αυτό σημαίνει ότι τα 2εκ. στον χάρτη αντιστοιχούν σε 1000 χιλιόμετρα στο ύπαιθρο. Αν ο χάρτης σμικρυνθεί τότε, θα σμικρυνθεί μαζί του και η γραφική κλίμακα. Έστω ότι ο χάρτης σμικρύνθηκε στο μισό, δηλ. η κλίμακα υποδιπλασιάστηκε: Κλίμακα μετά τη σμίκρυνση -1000000 0 1000000 2000000 3000000 Μέτρα Κλίμακα 1:50.000.000 Ενώ λοιπόν αυτή η γραφική κλίμακα δείχνει ότι τα 2 εκ. αντιστοιχούν σε 1000 χιλιόμετρα, αν μετρήσουμε με το υποδεκάμετρο θα διαπιστώσουμε ότι τα 1000 χιλιόμετρα αντιστοιχούν σε λιγότερο από 2 εκ., π.χ. σε 1 εκ. Έτσι, η κλίμακα του νέου χάρτη έπαψε να είναι 1:50000000 και έγινε 1:100000000. 10

Αν στον αρχικό χάρτη είχαμε μόνο κλασματική κλίμακα τότε δεν θα μπορούσαμε να υπολογίσουμε πόσο σμικρύνθηκε ο χάρτης μας (στο συγκεκριμένο παράδειγμα χρησιμοποιήθηκε σμίκρυνση στο μισό για χάρη ευκολίας, οπότε κι αν ακόμη δεν υπήρχε γραφική κλίμακα θα μπορούσαμε να βρούμε την νέα κλίμακα, με την προϋπόθεση ότι η σμίκρυνση δεν θα είχε σφάλματα. Τί θα γινόταν όμως αν η σμίκρυνση γινόταν κατά ένα άγνωστο ποσοστό ή κάναμε διαδοχικές σμικρύνσεις μέχρι να πετύχουμε το σκοπό μας, χωρίς να έχουμε προβλέψει να βάλουμε μία γραφική κλίμακα;). Γιαυτό το λόγο είναι απαραίτητο να υπάρχει πάντοτε γραφική κλίμακα σε όλους τους χάρτες. Τα ίδια ισχύουν και για την περίπτωση της μεγέθυνσης και φυσικά για κάθε μεταβολή του αρχικού χάρτη. i) Επιπτώσεις στο εμβαδόν της απεικονιζόμενης περιοχής του χάρτη από την οποιαδήποτε μεταβολή της κλίμακάς του. Κανόνας: Το εμβαδόν ενός χάρτη, με συγκεκριμένες εξωτερικές διαστάσεις, μεταβάλλεται αντιστρόφως ανάλογα προς το τετράγωνο της μεταβολής της κλίμακάς του. Παράδειγμα: Δίδεται η κλίμακα 1:40000 ενός χάρτη και το εμβαδόν του 200 Km2. Να βρεθούν οι: (υπό) διπλάσια, (υπό) τριπλάσια και (υπό) τετραπλάσια κλίμακά του και τα αντίστοιχα εμβαδά. ΥΠΟΠΟΛΛΑΠΛΑΣΙΑ ΠΟΛΛΑΠΛΑΣΙΑ 1/4 1/3 1/2 1/1 2 3 4 1 1 1 1 1 1 1 160000 120000 80000 40000 20000 13333 10000 (4)2 (3)2 (2)2 1 (1/2)2 (1/3)2 (1/4)2 800Km2 200Km2 50Km2 22.2Km2 12.5Km2 Κ Λ Ι Μ Α Κ Α Ε Μ Β Α Δ 3200Km2 1800Km2 Ο Ν 11

ζ) Ισοϋψείς καμπύλες - Είδη και ιδιότητες. Ορισμός: Ισοϋψής καμπύλη ονομάζεται η καμπύλη εκείνη που ενώνει όλα τα σημεία που βρίσκονται στο ίδιο υψόμετρο από την επιφάνεια της θάλασσας ή από άλλη επιφάνεια, η οποία ορίζεται ως επίπεδο αναφοράς. Ισοδιάσταση ονομάζεται η κατακόρυφη απόσταση που χωρίζει δύο διαδοχικές ισοϋψείς καμπύλες και παραμένει πάντοτε σταθερή σε ένα χάρτη. Το πόσο είναι η ισοδιάσταση του χάρτη είναι γραμμένο στο κάτω και κεντρικό τμήμα του χάρτη, κάτω από την γραφική κλίμακα. Η τιμή της ισοδιάστασης εξαρτάται από τη μορφολογία του ανάγλυφου (έντονο ή ήπιο) και την κλίμακα του χάρτη. Στους χάρτες της ΓΥΣ κλίμακας 1:50000 η ισοδιάσταση είναι 20 μέτρα. Οι ισοϋψείς καμπύλες διακρίνονται στα εξής είδη (Σχ. 2, 3): iii) Κύριες ισοϋψείς: Αντιστοιχούν στις εκατοντάδες των μέτρων και έχουν πιο έντονο καφέ χρώμα. iv) Δευτερεύουσες ισοϋψείς: Αντιστοιχούν στην ισοδιάσταση του χάρτη. Έχουν πιο ανοικτό καφέ χρώμα και είναι πιο λεπτές από τις κύριες. v) Ενδιάμεσες ισοϋψείς: Είναι διακεκομμένες με ανοικτό καφέ χρώμα και το ίδιο λεπτές με τις δευτερεύουσες. Συνήθως εντοπίζονται σε περιοχές πολύ πεδινές (μεγάλες πεδινές καλλιεργούμενες εκτάσεις, δέλτα ποταμών) όπου, οι δευτερεύουσες ισοϋψείς απέχουν πολύ μεταξύ τους. Στις ισοϋψείς αυτής της κατηγορίας αναγράφεται πάντοτε το υψόμετρό τους το οποίο, συνήθως είναι το μισό της ισοδιάστασης. vi) Καταπτώσεων: Αποτελούν ιδιαίτερο τύπο ισοϋψών που χρησιμοποιούνται όταν θέλουμε να απεικονίσουμε λεκανοειδούς μορφής βυθίσματα της επιφάνειας του εδάφους (π.χ. δολίνες, ουβάλες) αλλά και κάθε μορφής βύθισμα (π.χ. κρατήρες ηφαιστείων). Παρουσιάζονται όπως και οι δευτερεύουσες ισοϋψείς με τη διαφορά ότι φέρουν στο εσωτερικό τους μικρές χαραγές κάθετες προς το εσωτερικό της καμπύλης. Το υψόμετρο μιας ισοϋψούς καταπτώσεως είναι κατά μία ισοδιάσταση μικρότερο από εκείνο της ισοϋψούς που την περιβάλλει. 12

Σχ. 2. Τα είδη των ισοϋψών καμπυλών Σχ. 3. Οι ισοϋψείς όπως παρουσιάζονται σε χάρτη Οι ισοϋψείς καμπύλες έχουν τις εξής ιδιότητες: ii) Είναι πάντοτε οριζόντιες iii) Είναι κάθετες προς την κλίση του εδάφους iv) Είναι ομαλές και πάντοτε κλειστές καμπύλες v) Είναι παράλληλες μεταξύ τους και ποτέ δεν τέμνονται, εκτός ειδικών περιπτώσεων όπως η περίπτωση απότομων βράχων, καταρρακτών κ.α. Στις περιπτώσεις αυτές φαίνονται ότι τέμνονται αλλά στην πραγματικότητα δεν συμβαίνει αυτό. Απλά, 13

είναι πάρα πολύ πυκνές και λόγω σχεδιαστικής αδυναμίας ( η οποία προκύπτει από την κλίμακα και την ισοδιάσταση του χάρτη) πέφτουν η μία πάνω στην άλλη. vi) Η πυκνότητά τους είναι ανάλογη της κλίσης της επιφανείας του εδάφους (μεγαλύτερη κλίση πυκνότερες ισοϋψείς, μικρότερη κλίση αραιότερες ισοϋψείς). vii) Στις κοιλάδες έχουν τη μορφή V με την κορυφή στραμμένη προς τα σημεία με το μεγαλύτερο υψόμετρο viii) Στις ράχες έχουν τη μορφή U με την κορυφή στραμμένη προς τα σημεία με το μικρότερο υψόμετρο. η) Κλίση Κλίση της επιφάνειας του εδάφους ονομάζουμε τη γωνία που σχηματίζεται μεταξύ της επιφανείας και του οριζόντιου επιπέδου. Η κλίση μπορεί να δίνεται είτε ως γωνία σε μοίρες είτε ως %. Σε περίπτωση που εκφράζεται ως % τότε 100% κλίση σημαίνει 450 γωνία. Η κλίση υπολογίζεται από τον τύπο φ = Υ.Δ./Ο.Α. όπου Υ.Δ.: η υψομετρική διαφορά μεταξύ του χαμηλότερου και του υψηλότερου σημείου της επιφανείας και Ο.Α. : η οριζόντια απόσταση μεταξύ των δύο σημείων, όπως μετριέται αυτή στον χάρτη (δηλ. η προβολή στον χάρτη της πραγματικής απόστασης στο ύπαιθρο). Για την μετατροπή της κλίσης σε % χρησιμοποιείται ο τύπος Υ.Δ,/Ο.Α. Χ 100, π.χ. 10% κλίση σημαίνει ότι σε 100 μέτρα οριζόντια απόσταση το υψόμετρο μεταβάλλεται κατά 10 μέτρα. θ) Μορφολογική τομή (σχ. 2). Ως μορφολογική τομή χαρακτηρίζεται η γραμμή που προκύπτει από την τομή ενός τμήματος της γήινης επιφάνειας και ενός κάθετου προς αυτήν επιπέδου. Μέσω μιας μορφολογικής τομής μπορούμε πιο εύκολα να κατανοήσουμε την μορφολογία του 14

ανάγλυφου και να υπολογίσουμε σχετικά εύκολα την πραγματική απόσταση και την κλίση μεταξύ διαδοχικών σημείων της τομής. Η μορφολογική τομή, όταν γίνει ακολουθώντας την κλίμακα του χάρτη και στους δύο άξονες (άξονας υψομέτρου -Ψ, άξονας οριζόντιας απόστασης - Χ) λέγεται φυσική μορφολογική τομή (σχ. 2 Α). Πολλές φορές όμως, σε περιοχές όπου το ανάγλυφο δεν μεταβάλλεται έντονα ή η κλίμακα του χάρτη είναι πολύ μικρή, καταφεύγουμε σε μία τροποποίηση της κλίμακας του άξονα Ψ (άξονας υψομέτρου) και συγκεκριμένα μεγαλώνουμε την κλίμακα του άξονα Ψ ώστε να γίνουν εμφανείς οι ανωμαλίες του εδάφους πιο έντονα. Αυτού του είδους η τομή λέγεται υπερυψωμένη επειδή ακριβώς υπερυψώνει την επιφάνεια (σχ. 2 Β, C). Σοβαρό μειονέκτημα των τομών αυτών είναι μεταβάλλουν την πραγματική κλίση του ανάγλυφου, μεγαλώνοντάς την. Οι μορφολογικές τομές κάθε τύπου πρέπει να είναι πάντοτε προσανατολισμένες, δηλαδή να αναγράφεται από πού προς τα πού έχει η τομή, είτα με τα σημεία του ορίζοντα είτα με γράμματα της αλφαβήτου, που να αναγράφονται και στον χάρτη πάνω στην ευθεία της τομής. Σχ. 4. Φυσική (Α) και υπερυψωμένες (B, C) μορφολογικές τομές (Dickinson, 1969). ι) Υπόμνημα του χάρτη. Βρίσκεται στο κάτω και αριστερό μέρος του χάρτη. Είναι ένα βασικό βοήθημα για να γίνει δυνατή η ανάγνωση του χάρτη. Σ αυτό το τμήμα αναγράφονται όλοι οι 15

συμβολισμοί που χρησιμοποιούνται στο εσωτερικό του χάρτη, όπως τα διάφορα είδη δρόμων, οι κατοικημένες περιοχές, οι σιδηροδρομικές γραμμές, τα είδη των τριγωνομετρικών σημείων, κ.ά. κ) Διάγραμμα συνδέσμου φύλλων. Βρίσκεται στο κάτω και δεξιό μέρος του χάρτη. Αποτελείται από ένα ορθογώνιο παραλληλόγραμμο το οποίο είναι διαιρεμένο σε εννέα μικρότερα. Το κάθε ένα από αυτά φέρει ένα όνομα. Το μεσαίο από αυτά διακρίνεται από τα υπόλοιπα γιατί είναι χωρισμένο με πιο έντονη γραμμή και το όνομά του συμπίπτει με αυτό του χάρτη. Το διάγραμμα αυτό υπάρχει για να μπορεί ο χρήστης να γνωρίζει τα ονόματα των διπλανών χαρτών και να μπορεί να τους αναζητήσει με το όνομά τους, αν κάποιος από αυτούς του χρειαστεί π.χ. σε περίπτωση που η περιοχή που μας ενδιαφέρει καλύπτεται από δύο γειτονικά φύλλα. 1.2. Αεροφωτογραφίες. Οι αεροφωτογραφίες (α/φιες) χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: α) τις κατακόρυφες, όπου η κάμερα είναι έτσι τοποθετημένη ώστε να «σημαδεύει» το τμήμα του εδάφους που βρίσκεται ακριβώς κάτω από αυτήν και β) τις πλάγιες, όπου η κάμερα είναι έτσι τοποθετημένη ώστε ο άξονάς της να σχηματίζει γωνία με το έδαφος και οι φωτογραφίες που λαμβάνονται παρουσιάζουν την ίδια εικόνα που θα παρουσίαζε το ίδιο τοπίο αν το φωτογραφίζαμε από ένα πολύ ψηλό κτίριο. Το σχήμα τους μπορεί να είναι τετράγωνο ή ορθογώνιο παραλληλόγραμμο και μπορούν να είναι είτε ασπρόμαυρες είτε έγχρωμες. Τα στοιχεία που υπάρχουν πάνω σε μία α/φια είναι τα εξής: ix) α/α α/φιας. Βρίσκεται σε μία από τις πλευρές της α/φιας και είναι ο αύξοντας αριθμός της α/φίας κατά τη λήψη της. Κάθε πτήση για αεροφωτογράφηση έχει τους δικούς της αύξοντες αριθμούς. Οι αριθμοί αυτοί τυπώνονται πάνω στην 16

α/φία. Ο α/α μας διευκολύνει στη σωστή τοποθέτηση των α/φιων (σε σειρά) κατά την παρατήρηση. x) ημερομηνία λήψης. Είναι η ημερομηνία κατά την οποία λήφθηκε η α/φία και είναι τυπωμένη και αυτή στο ίδιο μέρος μαζί με τον α/α της α/φίας. Η ημερομηνία δείχνει: α) ποιο έτος έγινε η λήψη της α/φίας, ώστε να μπορούμε αν θέλουμε να παρακολουθούμε διαχρονικά από έτος σε έτος τη μεταβολή κάποιων χαρακτηριστικών (φυσικών και ανθρωπογενών) της επιφάνειας του εδάφους, β) ποιο μήνα έγινε η λήψη, ώστε να γνωρίζουμε την εποχή του έτους (αυτό έχει σημασία σε εργασίες που αφορούν τη βλάστηση) και γ) την ημέρα, ώστε να μπορούμε να ανατρέξουμε σε άλλες πηγές και να διαπιστώσουμε αν εκείνη την ημέρα είχε συμβεί κάποιο γεγονός που επηρέασε θετικά ή αρνητικά την συγκεκριμένη περιοχή (π.χ. μία απότομη και καταρρακτώδης βροχή που έπεσε το προηγούμενο βράδυ). xi) ώρα λήψης. Δείχνει την ώρα (ώρα-πρώτα λεπτά) κατά την οποία πάρθηκε η α/φία και βρίσκεται τυπωμένη στο ίδιο σημείο με τα προηγούμενα σημεία. Χρησιμεύει στο να γνωρίζουμε (ανάλογα με την ώρα) σε ποιο ύψος βρισκόταν ο ήλιος κατά την λήψη της φωτογραφίας, οπότε θα έχει δώσει και ανάλογο μήκος σκιών στα αντικείμενα παρατήρησης. xii) ύψος πτήσης (Η). Δείχνει σε τί ύψος πετούσε το αεροπλάνο την ώρα της λήψης της α/φίας. Χρησιμεύει για τον υπολογισμό της κλίμακας της α/φίας. xiii) εστιακή απόσταση (f). Είναι η εστιακή απόσταση των φακών της κάμερας και χρησιμεύει για τον υπολογισμό της κλίμακας της α/φίας. xiv) ύψος λήψης της α/φίας. Είναι το μέσο υψόμετρο της περιοχής που καλύπτει η α/φία. xv) ενδεικτικά σημεία. Στο μέσον κάθε μιας από τις τέσσερις πλευρές της α/φίας υπάρχει τυπωμένη μία εγκοπή ή μία παύλα. Οι εγκοπές αυτές αποτελούν τα ενδεικτικά σημεία της α/φίας. xvi) κύριο σημείο. Αν ενώσουμε με δύο ευθείες τα απέναντι ενδεικτικά σημεία τότε, οι δύο ευθείες τέμνονται στο κέντρο της α/φίας. Το σημείο αυτό λέγεται κύριο σημείο της α/φίας. xvii) φωτογραφικό ναδίρ. Στις κατακόρυφες α/φίες το φωτογραφικό ναδίρ συμπίπτει με το κύριο σημείο της α/φίας και αποτελεί το σημείο εκείνο της επιφάνειας της γης που φαίνεται ακριβώς κάθετα από το φακό της κάμερας. 17

xviii) συζυγές κύριο σημείο. Ονομάζεται το κύριο σημείο της διπλανής α/φίας, προβαλλόμενο στην προηγούμενη α/φία. xix) βασική απόσταση α/φίας. Είναι το μήκος της ευθείας που ενώνει το κύριο με το συζυγές σημείο σε μία α/φία. xx) γραμμή πτήσης του αεροπλάνου. Είναι η διεύθυνση που ακολούθησε το αεροπλάνο κατά την πτήση του. Βρίσκεται αν ενώσουμε με μία ευθεία όλα τα κύρια σημεία με τα συζυγή όλων των α/φιών της συγκεκριμένης πτήσης. xxi) πορεία πτήσης του αεροπλάνου (σχ. 5). Είναι η φορά που ακολούθησε το αεροπλάνο κατά την πτήση του σε συγκεκριμένη διεύθυνση. xxii) ζώνη α/φιών. Κατά την πτήση του το αεροπλάνο, πολλές φορές, δεν μπορεί να καλύψει την ζητούμενη επιφάνεια γιατί μπορεί να έχει πολύ μεγάλο πλάτος. Σ αυτήν την περίπτωση το αεροπλάνο είναι υποχρεωμένο να φωτογραφίζει την περιοχή καλύπτοντάς την κατά ζώνες παράλληλες μεταξύ τους. Έτσι, το αποτέλεσμα είναι να λαμβάνουμε πολλές σειρές α/φιών παράλληλες μεταξύ τους. Αυτές οι σειρές, λαμβανομένων ανά δύο, αποτελούν τις ζώνες των α/φιών. xxiii) επικάλυψη των α/φιών (σχ. 6). Χωρίζεται σε: 1) κατά μήκος επικάλυψη και 2) κατά πλάτος επικάλυψη 1. Κατά μήκος επικάλυψη. Κάθε α/φία απεικονίζει μία συγκεκριμένη επιφάνεια η οποία κατά ένα ποσοστό 60% ανήκει και στην επόμενη α/φία. Έτσι, πάντοτε ένα ποσοστό 60% κατά μήκος της επιφάνειας καλύπτεται από δύο γειτονικές α/φίες. 2. Κατά πλάτος επικάλυψη. Σε περίπτωση που για την κάλυψη μιας περιοχής χρειάστηκαν περισσότερες από μία ζώνες α/φιών τότε, οι α/φίες κάθε ζώνης παρουσιάζουν μία επικάλυψη κατά 25% με την επάνω και με την κάτω ζώνη. 18

Σχ. 5. Προγραμματισμένη και πραγματική πορεία του αεροσκάφους λόγω μετατοπίσεώς του από τον πλευρικό άνεμο. Προσπάθεια αποφυγής της εκτροπής της πορείας από τον πιλότο, κλίνοντας το αεροσκάφος ελαφρώς (100) προς τον άνεμο (Avery, 1977, από Αστάρα 1990). Την επικάλυψη αυτή των α/φιών την χρειαζόμαστε για να μπορούμε να παρατηρούμε στερεοσκοπικά (δηλ. τρισδιάστατα) τις περιοχές που φωτογραφήθηκαν, βάζοντάς τες κάτω από ένα στερεοσκόπιο κατοπτρικό ή τσέπης. Αυτό επιτυγχάνεται γιατί η τρισδιάστατη εντύπωση που μας δημιουργείται κάτω από συνθήκες ομαλούς όρασης, προέρχεται από το γεγονός ότι, κάθε μάτι είναι ικανό να αναπαραστήσει στο μυαλό μία ελαφρώς διαφορετική εικόνα του ίδιου αντικειμένου, επειδή το παρατηρεί από διαφορετική γωνία. Έτσι, με την αλλαγή της γωνίας, επιτυγχάνουμε έμμεσα την μετατόπιση του αντικειμένου. Η μετατόπιση του ίδιου αντικειμένου που προκαλείται έμμεσα από την αλλαγή της γωνίας παρατήρησης καλείται παράλλαξη. 19

Σχ. 6. Τυπική τοποθέτηση 6 α/φιών στο τέλος δύο γραμμών πτήσης. Φαίνεται η κατά μήκος και κατά πλάτος επικάλυψη των α/φιών. Η επιφάνεια των α/φιών 2 και 5 καλύπτεται εξ ολοκλήρου από τις α/φίες 1, 3, 4 και 6 (Dickinson, 1969, από Αστάρα, 1990). Τη διαφορά αυτή που προκύπτει από τις δύο εικόνες (δύο μάτια - δύο εικόνες) το μυαλό είναι ικανό να τη «μεταφράσει» σε «βάθος εικόνας» (τρίτη διάσταση) και έτσι να «κτίσει» μία τρισδιάστατη εικόνα. Με αυτό το σκεπτικό, αν πάρουμε δύο ελαφρώς διαφορετικές α/φίες με σημαντική επικάλυψη μεταξύ τους και αφήσουμε το αριστερό μάτι να βλέπει τη μία και το δεξί την άλλη (με τη βοήθεια του κατοπτρικού στερεοσκοπίου) τότε, στο μυαλό μας θα δημιουργηθεί μία καινούργια εικόνα που θα αποτελεί τη σύνθεση αυτών των δύο αλλά σε τρισδιάστατη απεικόνιση. Το κατοπτρικό στερεοσκόπιο είναι ένα οπτικό όργανο που αποτελείται από δύο προσοφθάλμιους φακούς, δύο κάτοπτρα (καθρέπτες) και δύο πρίσματα. Η διάταξη των κατόπτρων και των πρισμάτων είναι τέτοια ώστε να μας δίνεται η δυνατότητα να παρατηρούμε δύο διαφορετικές α/φίες συγχρόνως, οπότε μας δίνεται η εντύπωση της τρίτης διάστασης. xxiv) κλίμακα α/φίας. Η κλίμακα μιας α/φίας δίνεται από τον τύπο: K=f*10-3 / (H-h) όπου Κ: η κλίμακα, f : η εστιακή απόσταση των φακών της κάμερας, H: το 20

ύψος πτήσης του αεροπλάνου και h: το υψόμετρο της επιφάνειας που φωτογραφίζεται. Αν δεν υπάρχουν όλα αυτά τα στοιχεία στην α/φία τότε, δεν μπορεί να υπολογιστεί η κλίμακα με αυτόν τον τύπο. Σ αυτήν την περίπτωση βρίσκουμε το κύριο σημείο της α/φίας (το οποίο είναι το μοναδικό σημείο της α/φίας που απεικονίζεται χωρίς την παραμικρή παραμόρφωση, με την προϋπόθεση ότι η α/φία είναι κατακόρυφη) και επιλέγουμε χαρακτηριστικά σημεία της α/φίας εκατέρωθεν του κύριου σημείου, χωρίς να πλησιάζουμε στα περιθώρια της α/φίας (παρακάτω θα αναφέρουμε τον λόγο) και χωρίς αυτά να ανήκουν σε διαφορετικού υψομέτρου επίπεδα (π.χ. το ένα να βρίσκεται σε πεδιάδα και το άλλο πάνω σε βουνό). Τα ίδια σημεία πρέπει να εντοπιστούν και σε ένα χάρτη γνωστής κλίμακας. Μετρώντας πάνω στην α/φία την απόσταση μεταξύ αυτών των σημείων και γνωρίζοντας την απόστασή τους από τον χάρτη, κάνουμε μία απλή αναγωγή και βρίσκουμε την κλίμακα της α/φίας. Την ίδια διαδικασία την επαναλαμβάνουμε για όσα περισσότερα ζεύγη σημείων μπορούμε. Τέλος, βρίσκουμε τον μέσο όρο από όλες αυτές τις τιμές κλίμακας που υπολογίσαμε. Σε περίπτωση που το ανάγλυφο είναι ιδιαίτερα έντονο τότε, ακολουθούμε την ίδια διαδικασία αλλά, προσπαθούμε τα σημεία που επιλέγουμε να βρίσκονται ανά δύο περίπου στο ίδιο υψόμετρο. Πρέπει πάντοτε να έχουμε υπόψη μας ότι όταν παρατηρούμε μία α/φία, τα αντικείμενα δεν παρουσιάζουν το πραγματικό τους ύψος αλλά, υπόκεινται σε κάποια κατακόρυφη υπερύψωση. Αυτή μπορεί να υπολογιστεί από τον λόγο: Βασική απόσταση α/φίας / ύψος πτήσης του αεροπλάνου. Επίσης, όλα τα αντικείμενα υπόκεινται σε μία μετατόπιση λόγω ανάγλυφου. Η μετατόπιση αυτή διακρίνεται σε: α) ακτινωτή, όταν τα αντικείμενα φαίνονται να απομακρύνονται από το κέντρο της α/φίας ακτινωτά προς τα άκρα της, β) εγκάρσια προς την κατεύθυνση πτήσης του αεροπλάνου και από τις δύο πλευρές (αριστερά και δεξιά της γραμμής πτήσης) και γ) εγκάρσια μόνο προς την μία πλευρά πτήσης, όταν οι εικόνες δεν λήφθηκαν από κάμερες αλλά από σαρωτές ή ραντάρ πλευρικής κάλυψης. 21

Όσο πιο μακριά είναι τα αντικείμενα από το κέντρο της α/φίας τόσο μεγαλύτερη είναι η μετατόπιση λόγω ανάγλυφου. Έτσι, μπορούμε να πούμε ότι το πιο ακριβές σημείο της α/φίας είναι εκείνο που φαίνεται στο κέντρο της (το κύριο σημείο) και τα γύρω από αυτό σημεία. Όσο πιο μεγάλο είναι το ύψος πτήσης του αεροπλάνου τόσο μικρότερη είναι η μετατόπιση λόγω ανάγλυφου και τέλος, η μετατόπιση είναι ανάλογη του ύψους h του αντικειμένου. 1.2.1. Φωτογραφικά χαρακτηριστικά που μελετώνται στην φωτοερμηνεία. xxv) Ο τόνος της α/φίας. Είναι η διαβάθμιση του τεφρού χρώματος από το μαύρο μέχρι το λευκό σε μία ασπρόμαυρη α/φία. Εξαρτάται από την ανακλαστικότητα των ίδιων των στοιχείων της α/φίας, από τη γωνία πρόσπτωσης των ηλιακών ακτινών στην περιοχή κατά την ώρα λήψης και από την εποχή του έτους. xxvi) Η διάταξη των διαφόρων στοιχείων της α/φίας. Είναι ο τρόπος που διευθετούνται χωρικά (δηλ. στο χώρο) τα διάφορα στοιχεία της α/φίας, π.χ. ο τρόπος που είναι ανεπτυγμένο ένα υδρογραφικό δίκτυο και σε ποιο τύπο δικτύου ανήκει (δενδριτικό, παράλληλο, κλπ.) xxvii) Είναι Κηλιδώσεις ακανόνιστου σχήματος, μεγέθους και τόνου. κηλιδώσεις οι οποίες φανερώνουν την ύπαρξη κάποιων ειδικών γεωμορφολογικών χαρακτηριστικών, π.χ. δολίνες, ουβάλες. xxviii) Το σχήμα των αντικειμένων. Το σχήμα βοηθάει στην αναγνώριση χαρακτηριστικών δομών φυσικών ή τεχνητών, όπως π.χ., οι δρόμοι. xxix) Το μέγεθος των αντικειμένων σε σχέση με άλλα γνωστά αντικείμενα και την κλίμακα της α/φίας xxx) Οι σκιές των αντικειμένων Είναι χρήσιμες γιατί βοηθούν στη στερεοσκοπική παρατήρηση καθώς και στον υπολογισμό του ύψους των αντικειμένων. xxxi) Η τοπογραφική θέση. Πολλές φορές ενδιαφέρει να γνωρίζουμε προς τα πού είναι προσανατολισμένη μία κλιτύς, ώστε να ξέρουμε κατά πόσο είναι εκτεθειμένη στον άνεμο και τον ήλιο. Αυτοί 22

οι παράγοντες είναι σημαντικοί για πολλές διεργασίες διάβρωσης και αποσάθρωσης και μπορούν να οδηγήσουν σε γρήγορη διάβρωση μία κλιτύ. xxxii) Γεωγραφική θέση. Αποτελεί ένα σημαντικό βοήθημα στην φωτοερμηνεία να γνωρίζουμε την γεωγραφικά θέση στην οποία βρίσκεται μία περιοχή γιατί έτσι γνωρίζουμε τον τύπο του κλίματος που επιδρά στην περιοχή και κατ επέκταση τους βασικούς παράγοντες διάβρωσης που επιδρούν. 1.2.2. Ποιοτική και Ποσοτική Φωτοερμηνεία. Η φωτοερμηνεία μπορεί να χωριστεί σε ποιοτική και ποσοτική. Στην ποιοτική φωτοερμηνεία λαμβάνονται στοιχεία σχετικά με: α) την λιθολογία της περιοχής, δηλ. από τί είδους πετρώματα καλύπτεται η περιοχή. Ανάλογα με την την κατηγορία στην οποία ανήκουν τα πετρώματα (πυριγενή, μεταμορφωμένα, ιζηματογενή) φαίνονται και διαφορετικά χαρακτηριστικά στην α/φία, όπως π.χ. ο τόνος, β) την στρωματογραφία, όπου μπορεί να γίνει εμφανής η αλληλουχία των διαφόρων στρωμάτων σε περίπτωση που αυτά παρουσιάζονται με κάποια κλίση ή κάποια ασύμφωνη σύνδεση μεταξύ τους ή κάποια πτυχή, γ) την τεκτονική, όπου μπορούμε να καταγράψουμε την ύπαρξη κάποιων βέβαιων ρηγμάτων αν τα χαρακτηριστικά του ρήγματος δεν έχουν αλλοιωθεί με την πάροδο του χρόνου, δ) την μορφολογία, όπου πολλές φορές εμφανίζονται σχηματισμοί με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, όπως π.χ. μια παγετώδης κοιλάδα, ένα αλλουβιακό ριπίδιο κλπ. Στην ποσοτική φωτοερμηνεία λαμβάνονται από τις α/φίες στοιχεία σχετικά με παραμέτρους που εκφράζουν την γεωμετρία του ανάγλυφου. Τα στοιχεία αυτά μπορούν να έχουν σχέση με τη δομή των πετρωμάτων, τη διεύθυνση και την κλίση τους, το μήκος των ρευμάτων, το εμβαδόν των λεκανών απορροής, κλπ. 23

1.3. Δορυφορικές εικόνες Σε ορισμένα παιδιά έχουν δημιουργηθεί απορίες εξαιτίας των δορυφορικών εικόνων που παρουσιάζονται σε βιβλία ή περιοδικά, π.χ. γιατί σε μία φωτογραφία απεικονίζεται ολόκληρη η γη, ενώ σε άλλη φαίνεται μόνο ένα μικρό τμήμα της χώρας μας και β) γιατί στη κάποιες φωτογραφίες τα πεδινά τμήματα παρουσιάζονται με κόκκινο χρώμα, ενώ το φυσικό τους χρώμα είναι καφέ (περίοδος σποράς των χωραφιών), ή πράσινο (κατά την ανάπτυξη των φυτών) ή κίτρινο (περίοδος θερισμού). Σχετικά με την πρώτη απορία, η εικόνα λήφθηκε από δορυφόρο που βρίσκεται σε τροχιά πολύ απομακρυσμένη από τη γη και το οπτικό του πεδίο του επιτρέπει να παίρνει εικόνες που καλύπτουν ολόκληρο το δίσκο της γης. Τέτοιοι δορυφόροι είναι οι μετεωρολογικοί δορυφόροι. Η συγκεκριμένη εικόνα τραβήχτηκε από τον δορυφόρο SMS/GOES (Syghronous Meteorological Satellite/ Geostationary Operational Environmental Satellite), η οποία καλύπτει όλο το δίσκο της γης σε μία μόνο εικόνα. Το ύψος της τροχιάς του δορυφόρου βρισκόταν 36000 χλμ πάνω από τη Γη (Αστάρας, 1991, Λαμπρινός, 1995). Η απόσταση αυτή μπορεί να συγκριθεί με την περίμετρο της Γης (40000 χλμ περίπου), ώστε τα παιδιά να μπορέσουν να την αξιολογήσουν. Αν τα παιδιά δεν μπορούν να καταλάβουν πως μπόρεσε ο δορυφόρος να φωτογραφίσει ολόκληρο το δίσκο της Γης, τότε ένα παράδειγμα με μία μπάλα θα μπορέσει να τα κάνει να το καταλάβουν πιο εύκολα. Πλησιάζοντας την μπάλα προς το πρόσωπο ενός παιδιού, και απομακρύνοντάς την μετά, μπορεί το παιδί να διαπιστώσει πώς μεταβάλλεται το οπτικό του πεδίο και ότι ανάλογα με την απόστασή του από την μπάλα βλέπει και διαφορετική επιφάνεια. Αντί για μπάλα μπορεί βέβαια να χρησιμοποιηθεί η ίδια η υδρόγειος σφαίρα, ζητώντας από το παιδί να κατονομάζει κάθε φορά τα κράτη ή τις ηπείρους που έχει στο οπτικό του πεδίο. Η δεύτερη εικόνα ουσιαστικά δεν καλύπτει μία έκταση τόσο μικρή όσο αρχικά φαίνεται. Απλά φαίνεται μικρή όταν συγκριθεί με την πρώτη εικόνα, γιατί στην πραγματικότητα απεικονίζει μία πεδιάδα π.χ. όση η Θεσσαλία. Η εικόνα αυτή δεν πάρθηκε από μετεωρολογικό δορυφόρο (ο οποίος πρέπει υποχρεωτικά να βρίσκεται σε πολύ μεγάλο ύψος τροχιάς), αλλά από δορυφόρο που βρίσκεται σε πολύ μικρότερο ύψος και στέλνει εικόνες που παρουσιάζουν μικρότερα τμήματα της επιφάνειας της 24

γης. Συνήθως οι εικόνες αυτές ανήκουν στον δορυφόρο LANDSAT-5 του οποίου το ύψος της τροχιάς είναι περίπου 705 χλμ και οι εικόνες που λαμβάνει καλύπτουν μία έκταση 185 Χ 185 χλμ. (34000 τετραγωνικά χλμ. περίπου). Η τροχιά του δορυφόρου αυτού είναι σχεδόν πολική, κατά τη διάρκεια μιας ημέρας περιστρέφεται 14 φορές γύρω από τη γη και χρειάζεται 16 ημέρες για να καλύψει (σαρώσει) ολόκληρη την επιφάνεια της γης. Πιν. 1. Οι διάφοροι δορυφόροι που έχουν εκτοξευτεί μεταξύ 1960 1992 και η σκοπιμότητά τους (Από Αστάρα, 1991, 1993) Χρονολογία Ονομασία Χώρα προέλευσης / σκοπιμότητα δορυφόρου εκτόξευσης 1960 1967 1968 1972 δορυφόρου TIROS-1 METEOR KOSMOS 243 ERTS-1 ΗΠΑ / έρευνα ατμοσφαιρικού περιβάλλοντος Σοβιετική Ένωση / μετεωρολογικός Σοβιετική Ένωση / ωκεανογραφικές μελέτες ΗΠΑ / φυσικά διαθέσιμα 1975 (LANDSAT-1) ERTS-2 ΗΠΑ / φυσικά διαθέσιμα 1978 1978 1978 1978 (LANDSAT-2) σειρά GOES NIMBUS-7 SEASAT-1 HCMM ΗΠΑ / μετεωρολογικοί ΗΠΑ / μετεωρολογικός ΗΠΑ / ωκεανογραφικές, γεωλογικές έρευνες ΗΠΑ / ανίχνευση των θερμοκρασιακών μεταβολών της επιφάνειας της Γης από τον 85 Β 1978 ERTS-3 παράλληλο έως τον 85 Ν ΗΠΑ / φυσικά διαθέσιμα 1978 1978 (LANDSAT-3) HIMAWARI TIROS-N Ιαπωνία / μετεωρολογικός ΗΠΑ / έρευνες ατμοσφαιρικού περιβάλλοντος 1978-91 NOAA-6 1979 1979 δεκαετία NOAA-11 METEOSAT-1 MAGSAT Soyuz,KOSMOS ESA (Ευρώπη) / μετεωρολογικός ΗΠΑ / μελέτη του μαγνητικού πεδίου της Γης Σοβιετική Ένωση / ποικίλων χρήσεων (φυσικά 1970 METEOR- διαθέσιμα, PRIRODA, κλπ.) OCEAN METEOSAT-2 ESA (Ευρώπη) / μετεωρολογικός 1981 έως ΗΠΑ / μετεωρολογικοί μετεωρολογικοί, ωκεανογραφικοί, 25

Πιν. 1. Συνέχεια... Χρονολογία Ονομασία Χώρα προέλευσης / σκοπιμότητα δορυφόρου εκτόξευσης 1984 1986 1987 1987 1988 δεκαετία δορυφόρου LANDSAT-5 SPOT-1 MOS-1 ALMAZ IRSIA RESOURCE ΗΠΑ / φυσικά διαθέσιμα Γαλλία / φυσικά διαθέσιμα Ιαπωνία / ωκεανογραφικές έρευνες Σοβιετική Ένωση / ωκεανογραφικές έρευνες Ινδία / φυσικά διαθέσιμα Σοβιετική Ένωση / φυσικά διαθέσιμα 1980 (σύστημα 1990 1990 1991 1992 δορυφόρων) SPOT-2 RADARSAT ERS-1 JERS-1 Γαλλία / φυσικά διαθέσιμα Καναδάς / εικόνες radar ESA (Ευρώπη) / φυσικά διαθέσιμα Ιαπωνία / παρακολούθηση χερσαίου περιβάλλοντος Ακόμη, εκτοξεύτηκαν και οι μετεωρολογικοί δορυφόροι GOMS (Σοβιετική Ένωση), INSAT (Ινδία) και GMS (Ιαπωνία). Τα ίδια ακριβώς ισχύουν και για το δορυφόρο LANDSAT- 4, με τη διαφορά ότι οι δύο δορυφόροι έχουν διαφορά πτήσης 180. Ο συνδυασμός των πτήσεων των δύο δορυφόρων έχει ως αποτέλεσμα κάθε σημείο της γης να σαρώνεται κάθε 8 ημέρες από τους LANDSAT - 4 και LANDSAT - 5 (Αστάρας, 1991). Αυτό δίνει τη δυνατότητα στους επιστήμονες να παρατηρούν κάθε σημείο της επιφάνειας της Γης κάθε 8 ημέρες και να είναι έτσι σε θέση να εντοπίσουν και να ειδοποιήσουν για μία ενδεχόμενη οικολογική καταστροφή πολύ έγκαιρα. Οι δύο αυτές εικόνες δεν μπορούν φυσικά να συγκριθούν μεταξύ τους γιατί πάρθηκαν, η κάθε μία, από διαφορετικό ύψος και από διαφορετικούς δορυφόρους, που ο κάθε ένας εξυπηρετεί διαφορετικό σκοπό. Έτσι, ο μεν πρώτος βοηθάει στην πρόβλεψη του καιρού (και γι αυτό πρέπει να είναι σε θέση να παρατηρεί πολύ μεγάλες περιοχές του πλανήτη), ο δε δεύτερος βοηθάει στον εντοπισμό, στην οριοθέτηση και στη διαχρονική παρακολούθηση διαφόρων χαρακτηριστικών της γήϊνης επιφάνειας, όπως π.χ. λιμνών, ποταμών, θαλασσών, δασών (Αστάρας, 1993, Λαμπρινός, 1997), περιοχών δύσβατων και απομονωμένων κλπ. για τον εντοπισμό περιβαλλοντικών προβλημάτων ή γενικά για οποιαδήποτε εφαρμογή έχει σχέση με την επιφάνεια της γης. Επομένως, είναι απαραίτητο οι εικόνες αυτές να παρέχουν την 26

καλύτερη δυνατή λεπτομέρεια. Αναλόγως λοιπόν του σκοπού που εξυπηρετεί ο κάθε δορυφόρος δίνει και ανάλογες εικόνες. Σχετικά με τη δεύτερη απορία, η απάντηση είναι πιο πολύπλοκη και σχετίζεται με το τί ακριβώς φωτογραφίζει ο δορυφόρος. Ξεκινώντας θα πρέπει πρώτα να τονίσουμε ότι οι δορυφόροι δε βγάζουν φωτογραφίες, αλλά λαμβάνουν εικόνες. Για να βγει μία φωτογραφία χρειάζεται να υπάρχει φιλμ ευαίσθητο στο φως που να καταγράφει οτιδήποτε εκτεθεί σε αυτό για κάποιο χρονικό διάστημα. Στην περίπτωση των δορυφόρων όμως δεν υπάρχει φιλμ (εκτός από την περίπτωση των Σοβιετικών δορυφόρων της σειράς Sojuz που είχαν φιλμ και έπαιρναν φωτογραφίες), οπότε, δεν τίθεται θέμα φωτογράφησης. Αντί για φιλμ οι δορυφόροι διαθέτουν ειδικούς δέκτες (που θα μπορούσαν κατά κάποιο τρόπο να παρομοιαστούν με κάμερες λήψης), οι οποίοι καταγράφουν συνεχώς την ηλιακή ακτινοβολία που ανακλάται από την επιφάνεια της γης στο διάστημα. Κάθε αντικείμενο πάνω στην επιφάνεια της Γης ανακλά διαφορετικό ποσοστό ηλιακής ακτινοβολίας. Την ακτινοβολία αυτή τη μετατρέπουν (οι δέκτες του δορυφόρου) σε σήματα τα οποία εκπέμπουν πίσω στη γη (σχ.7), όπου τα λαμβάνουν οι επίγειοι δέκτες. Από αυτό το σημείο και ύστερα αρχίζει η επεξεργασία αυτών των σημάτων (τα οποία ουσιαστικά αποτελούν ένα σύνολο αριθμών) μέχρι να επιτευχθεί η απεικόνιση της συγκεκριμένης περιοχής είτε σε ένα κομμάτι χαρτί (τυπωμένη), είτε στην οθόνη ενός υπολογιστή. Γι αυτό το λόγο δεν μπορούμε να μιλάμε για φωτογραφία, αλλά για μία εικόνα η οποία αποτελείται από ένα σύνολο αριθμών, τους οποίους μπορούμε να επεξεργαστούμε με ειδικά προγράμματα σε Η/Υ. Η εικόνα που προκύπτει από την επεξεργασία των δεδομένων (σημάτων) που έστειλε ο δορυφόρος είναι ασπρόμαυρη και μάλιστα, μπορεί να περιέχει μέχρι 256 αποχρώσεις του τεφρού χρώματος (συνήθως περιέχει πολύ λιγότερες). Η τιμή μηδέν (0) αντιστοιχεί στο απόλυτο μαύρο και η τιμή 255 στο απόλυτο λευκό. Ανάμεσα στις τιμές μηδέν (0) και 255 (συνολικά δηλαδή 256 τιμές) υπάρχουν όλες οι διακυμάνσεις του τεφρού χρώματος, έστω κι αν δεν μπορεί το ανθρώπινο μάτι να τις ξεχωρίσει. 27

Σχ. 7 Διάγραμμα που δείχνει το γενικό τρόπο λήψης, μεταβίβασης, επεξεργασίας και χρήσης δορυφορικών δεδομένων. 1) Ηλιακή ακτινοβολία, 2) μεταβολή της ηλιακής ακτινοβολίας καθώς περνάει μέσα από την ατμόσφαιρα, 3) ανάκλαση της ακτινοβολίας στην επιφάνεια του εδάφους, 4) μεταβίβαση της ακτινοβολίας στο δορυφόρο, 5) λήψη της ακτινοβολίας, 6) παροχή ηλεκτρικής ενέργειας από τους ηλιακούς συλλέκτες, 7) καταγραφή των δεδομένων, 8) διάδοση των σημάτων, 9) λήψη των σημάτων από επίγειο σταθμό, 10) επεξεργασία (διόρθωση) των σημάτων, 11) μεταβίβαση των σημάτων σε τράπεζα πληροφοριών, 12) διανομή των δεδομένων στους χρήστες, 13) ανάλυση των δεδομένων από τους χρήστες (Από Αστάρα, 1991). Από τη στιγμή που οποιοδήποτε σημείο της εικόνας είναι ένας αριθμός, μπορούν να εφαρμοστούν διάφορες μαθηματικές τεχνικές και να τονισθούν κάποια από αυτά τα σημεία περισσότερο από τα άλλα. Με αυτόν τον τρόπο η αρχική εικόνα βελτιώνεται 28

και μάλιστα με την κατάλληλη τεχνική μπορεί να αποκτήσει χρώμα είτε στο σύνολό της είτε σε ορισμένα μόνο σημεία. Έτσι λοιπόν, αν στη θέση μιας ομάδας τεφρών σημείων υπάρχει μία ομάδα από έγχρωμα σημεία, είναι φανερό ότι αυτά θα δημιουργούν ένα σύνολο που θα συγκεντρώνει περισσότερο το ενδιαφέρον του παρατηρητή. Πρέπει όμως να γίνει η διευκρίνιση ότι τα χρώματα αυτά δεν είναι πραγματικά για τον απλούστατο λόγο ότι προέκυψαν όχι επειδή η επιφάνεια της Γης είχε τέτοια χρώματα τη στιγμή που ο δορυφόρος πήρε την εικόνα αλλά, επειδή κάποιος, με τη βοήθεια του υπολογιστή, τα δημιούργησε θέλοντας να τονίσει κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της επιφάνειας (π.χ. αλλαγή στη βλάστηση, στα πετρώματα, κλπ.). Έτσι, είναι δυνατόν να τονιστούν ορισμένα χαρακτηριστικά περισσότερο από άλλα και ενώ αρχικά δεν ήταν ευδιάκριτα, τελικά να ξεχωρίζουν. Αυτό ακριβώς έχει γίνει και με την εικόνα της πεδιάδας. Τα χρώματα αυτά οφείλονται στην επεξεργασία που έχει υποστεί η δορυφορική εικόνα, με αποτέλεσμα τα εύφορα χωράφια της πεδιάδας να παρουσιάζονται με έντονο κόκκινο χρώμα. Πιν. 2. Δορυφόροι από το 1990 μέχρι το 2011 Χρονολογία Ονομασία Χώρα προέλευσης / σκοπιμότητα δορυφόρου / εκτόξευσης δορυφόρου διακριτική ικανότητα IRS - 1A Ινδία 1988-1995 RESURS-01-2 πλημμύρες, επιφανειακά νερά / δεν λειτουργεί Ρωσία / χρήσεις γης - έρευνα ορυκτών / 170-600 1990 1991 - SPOT 2 IRS - 1B μ. Γαλλία / χρήση γης Ινδία / υπόγεια νερά, και διάρκεια πτήσης 1988-1995 1991-1992 1991-2000 1992-1998 1993-1996 1994 - ALMAZ-1 ERS-1 JERS SPOT 3 RESURS-01-3 / υπόγεια νερά, χρήση χρήση γης, γης, δάση δάση πλημμύρες, επιφανειακά νερά Ρωσία / δεν λειτουργεί Ευρώπη/ χρήση γης / 30 μ. Ιαπωνία / χρήσεις γης, παγοκαλύμματα Γαλλία / χρήση γης / δεν λειτουργεί Ρωσία / χρήσεις γης - έρευνα ορυκτών / 170-600 μ. 29

Χρονολογία Ονομασία Χώρα προέλευσης / σκοπιμότητα δορυφόρου / εκτόξευσης δορυφόρου διακριτική ικανότητα πτήσης 1995 - IRS - 1C Ινδία 19951996 1996-1997 ERS-2 PRIRODA ADEOS πλημμύρες, επιφανειακά νερά Ευρώπη/ χρήση γης / 30 μ. Ρωσία / χρήσεις γης / 6-300 μ. Ιαπωνία / περιβάλλον / δεν λειτουργεί / 250-1 1997 - IRS - 1D χλμ. Ινδία και διάρκεια / / υπόγεια υπόγεια νερά, νερά, χρήση χρήση γης, γης, δάση δάση πλημμύρες, επιφανειακά νερά 19971998 1999 - ORBVIEW-2 USA / Θαλάσσια βιολογία SPOT 4 Γαλλία / χρήση γης EOS AM-1 USA / χρήση γης / 30-1000 μ. 1999 - (Terra) CBERS-1 Κίνα-Βραζιλία / χρήσεις γης-περιβάλλον / 20 - IKONOS LANDSAT 7 EO-1 SPOT-5 ARIES EROS-Α1 QUICKBIRD-1 EROS-Α2 ORBVIEW-4 CBERS-2 EOS PM-1 CBERS-3 LIGHTSAR EROS B1 EROS B2 ADEOS-2 ENVISAT-1 CBERS-4 RADARSAT-2 EROS B3 EROS B4 EROS B5 EOS AM-2 ALOS 260 μ. USA / χρήσεις γης / 1 μ. USA / χρήση γης /30 μ. USA /χρήσεις γης -αντικαταστάτης του Landsat7 Γαλλία / χρήσεις γης /5 μ. Αυστραλία / χρήσεις γης Ινδία-Ισραήλ/ χρήσεις γης USA / χρήσεις γης / δεν λειτουργεί / 61 εκ. Ινδία-Ισραήλ/ χρήσεις γης USA / Θαλάσσια βιολογία / δεν λειτουργεί Κίνα-Βραζιλία/χρήσεις γης-περιβάλλον/20-260 μ. USA / Κλιματικά στοιχεία Κίνα-Βραζιλία USA / το πρόγραμμα ακυρώθηκε Ινδία-Ισραήλ/ χρήσεις γης Ινδία-Ισραήλ/ χρήσεις γης Ιαπωνία / περιβάλλον Ευρώπη / ωκεανογραφία Κίνα-Βραζιλία Καναδάς / χρήσεις γης Ινδία-Ισραήλ/ χρήσεις γης Ινδία-Ισραήλ/ χρήσεις γης Ινδία-Ισραήλ/ χρήσεις γης USA Ιαπωνία / χαρτογράφηση-παρακολούθηση 1999 1999 2000 2000 2000 2000 2000-2001 2001 2001 2001 2002 2002 2002 2002 2002 2002 2002 2003 2003 2003 2003 2004 2004 2004 30

Χρονολογία Ονομασία καταστροφών-έρευνα πηγών / 10 μ. Χώρα προέλευσης / σκοπιμότητα δορυφόρου / εκτόξευσης δορυφόρου διακριτική ικανότητα πτήσης Άγνωστη Εκτός ORBVIEW-3 RESURS-O2/ USA / Θαλάσσια βιολογία / 4 μ. Ρωσία / έλεγχος παγοκαλυμμάτων προγραμματι Resurs-Arktika και διάρκεια σμού 2005 NOAA-N 2005 CartoSat-1 2006 Calipso 2006 Cloudsat 2006 EROS B 2006 Kompsat-2 2007 WorldView-1 2007 RadarSat- 2 2007 CartoSat-2 2008 OSTM Η.Π.Α / Βελτίωση των κλιματικών προβλέψεων: αντίξοες καιρικές συνθήκες αναφέρονται στην Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία, που μεταδίδει τα ευρήματα στη διεθνή κοινότητα, ώστε να μειωθούν οι αρνητικές επιπτώσεις των καταστροφικών καιρικών αλλαγών. Διασωστικό έργο: εντοπισμός ατόμων που κινδυνεύουν / AVHRR/3: 1.1 χιλιόμετρα -AMSU- A: 48 χιλιόμετρα ΙΝΔΙΑ / Χαρτογραφικές εφαρμογές: χαρτογράφηση της Ινδίας / 2.5 μέτρα Η.Π.Α / Μελέτη επίδρασης της σύστασης των σύννεφων και των αερολυμάτων στις κλιματικές αλλαγές / Κάθετη: 30-180 μέτρα - Οριζόντια: 333-1667 μέτρα Η.Π.Α / Εφαρμογές στην ποιότητα αέρα, καιρικά μοντέλα, διαχείριση νερού, ασφάλεια αεροπορίας και διαχείριση καταστροφών / Κάθετη: 240 μέτρα ανάμεσα στην επιφάνεια και τα 30 χιλιόμετρα ΙΣΡΑΗΛ / Λήψη και διάθεση εμπορικών φωτογραφιών υψηλής ανάλυσης / 0,70 μέτρα Ν.ΚΟΡΕΑ / Μελέτη φυσικών πόρων, σύνθεση έντυπων και ψηφιακών χαρτών, επιτήρηση καταστροφών μεγάλης κλίμακας / 1 μέτρο Η.Π.Α / Δεδομένα σχετικά με παροχή βοήθειας σε περίπτωση καταστροφών, κυβερνητική χαρτογράφηση, χωροταξία, άμυνα / 0.5 μέτρα ΚΑΝΑΔΑΣ / Παρακολούθηση μετακινήσεων πάγων της Αρκτικής. Εφαρμογές στη γεωργία, δασολογία, τοπογραφία, ωκεανογραφία / 3 μέτρα ΙΝΔΙΑ / Χαρτογραφικές εφαρμογές / 0.8 μέτρα Η.Π.Α / Μέτρηση του ύψους της επιφάνειας της θάλασσας, για τον καθορισμό της κυκλοφορίας 31

Χρονολογία Ονομασία των ωκεανών, της αλλαγής του κλίματος και της ανόδου της στάθμης της θάλασσας / 5,8 χιλιόμετρα Χώρα προέλευσης / σκοπιμότητα δορυφόρου / εκτόξευσης δορυφόρου διακριτική ικανότητα και διάρκεια πτήσης 2008 CartoSat-2A 2009 Operation IceBridge 2009 WorldView-2 2009 SMOS 2009 Proba-2 2009 OceanSat-2 2010 CartoSat-2B 2011 Aquarius 2011 Discover-AQ 2011 NPOESS Preparatory Project (NPP) 2011 Megha-Tropiques ΙΝΔΙΑ / Χαρτογραφικές εφαρμογές: χαρτογράφηση, διαχείριση αστικών και αγροτικών υποδομών / 1 μέτρο Η.Π.Α / Παρακολούθηση των χαρακτηριστικών της κρυόσφαιρας της Γης, μέσω γεωφυσικών και άλλων μετρήσεων / 17,8 μέτρα965 μέτρα Η.Π.Α / Κυβερνητική χαρτογράφηση, σχεδιασμός χρήσεων Γης, παροχή βοήθειας σε περίπτωση καταστροφών, άμυνα κλπ. / Παγχρωματική 0.50 Πολυφασματική 1.64 Ε.Ε. / Μέτρηση εδαφικής υγρασίας και ωκεάνιας αλμυρότητας /35-50 χιλιόμετρα Ε.Ε. / Αξιολόγηση των νέων τεχνολογιών, των οργάνων και των λογισμικών διαστημοπλοίων ΙΝΔΙΑ / Παρακολούθηση των ωκεανών / 360 μέτρα ΙΝΔΙΑ / Χαρτογραφικές εφαρμογές / 1 μέτρο Η.Π.Α / Μέτρηση ωκεάνιας αλμυρότητας /100300 χιλιόμετρα Η.Π.Α / Διάγνωση της ποιότητας της κατάστασης του αέρα / 1,6 χιλιόμετρα Η.Π.Α / Παρακολούθηση των εξελίξεων του κλίματος και της παγκόσμιας βιολογικής παραγωγικότητας / 14 χιλιόμετρα ΙΝΔΙΑ ΓΑΛΛΙΑ / Μελέτη του κύκλου του νερού και της μεταφοράς της ενέργειας στα τροπικά κλίματα M1-M3: 40 χιλιόμετρα -Μ4: 10 χιλιόμετρα 2011 ResourceSat-2 -Μ5: 6 χιλιόμετρα ΙΝΔΙΑ / Παροχή τηλεπισκοπικών δεδομένων / AWiFS: 56 μέτρα -LISS-III: 23.5 μέτρα -LISS-IV: 5.8 μέτρα 32

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αστάρας, Θ., (1990). Φωτοερμηνεία (Τηλεπισκόπηση) στις γεωεπιστήμες (σημειώσεις). Α.Π.Θ., Τμήμα Γεωλογίας, Θεσσαλονίκη, σελ. 198. Αστάρας, Θ., (1993). Η συμβολή της σύγχρονης τηλεπισκόπησης στην περιοδική ανίχνευση - προστασία του περιβάλλοντος. Παραδείγματα από το διεθνή και Ελληνικό χώρο. Πρακτικά 2ου Πανελλήνιου Συμποσίου ΗΛΙΑΚΗ ΚΑΙ ΔΙΑΣΤΗΜΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΣΗΜΕΡΑ. Βασική Ερευνα, Τεχνολογία και Εφαρμογές. Δημοκρίτειο Παν/μιο Ξάνθης, τόμος Ι, σελ. 332-366, Ξάνθη. Avery, T., (1977). Interpretation of aerial photographs. Third edition, Burgess Publ. Co., Mineapolis, Minnesota, pp.392. Βαβλιάκης, Ε., (1985). Μαθήματα γεωγραφίας. Α.Π.Θ., Τμήμα Γεωλογίας, Θεσσαλονίκη, σελ. 193. Dickinson, C.G., (1969). Maps and airphotographs. Edward Arnold (publ.), London, pp. 286. Λαμπρινός, Ν., (1997). Μία αναφορά στη σύγχρονη τεχνολογία με αφορμή το βιβλίο Γεωγραφίας της Ε τάξης του Δημοτικού σχολείου. Σύγχρονη Εκπαίδευση, τεύχος 93, Μαρτ.-Απρ. 1997, σελ. 70-78. Σωτηριάδης, Δ.Λ., Ψιλοβίκος, Α.Α., (1976). Γεωγραφία. Μέρος Α. Χαρτογραφία. Α.Π.Θ. Εργ. Φυσικής Γεωγραφίας, Θεσσαλονίκη, σελ. 168. ΠΗΓΕΣ http://satellites.satellus.se http://geo.arc.nasa.gov/esdstaff/health/sensor/sensors http :// eo 1. gsfc. nasa. gov / miscpages / home. html http://envisat.esa.int/ ΑΠΟΣΤΟΛΕΣ ΗΠΑ ii) http://science.nasa.gov/missions/ iii) http://www.tos.org/oceanography/issues/issue_archive/issue_pdfs/21_1/21.1_l agerloef.pdf 33

iv) http://eosweb.larc.nasa.gov/prodocs/calipso/quality_summaries/caliop_ L2VFMProducts.html v) http://www.nwas.org/ej/2010-ej2/ vi) http://earthobservatory.nasa.gov/features/eo1/printall.php vii) http://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2001/ast30oct_1/ viii) http://www.nasa.gov/pdf/111742main_noaa_n_booklet.pdf ix) http://launch.geoeye.com/launchsite/about/ x) http://www.ballaerospace.com/page.jsp?page=77 xi) http://aura.gsfc.nasa.gov/instruments/hirdls.html xii) http://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2001/ast30oct_1/ xiii) http://discover-aq.larc.nasa.gov/pdf/discover-aq_science.pdf xiv) http://podaac-old.jpl.nasa.gov/data_catalog/jason1info.html xv) http://www.nasa.gov/pdf/111742main_noaa_n_booklet.pdf xvi) http://npoess.noaa.gov/ams/2009/posters/ams_09_npp_cris_performanc e_also_for_agu-moffa.pdf xvii) http://podaac-old.jpl.nasa.gov/data_catalog/ostmjason2info.html xviii) http://nsidc.org/data/docs/daac/icebridge/irmcr2/index.html ΑΠΟΣΤΟΛΕΣ ΙΣΡΑΗΛ 3. http://www.imagesatintl.com 4. https://engineering.purdue.edu/~bethel/eros_orbit.pdf 5. https://engineering.purdue.edu/~bethel/eros_orbit.pdf ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΚΑΝΑΔΑ ii) http://www.asc-csa.gc.ca/eng/satellites/radarsat2/inf_data.asp iii) http://e-topo.web.auth.gr/index_gr.html?reload (Πανεπιστημιακές παραδόσεις, Τσακίρη- Στρατή, 2010). ΑΠΟΣΤΟΛΕΣ ΕΥΡΩΠΗΣ 2. http://www.satimagingcorp.com/satellite-sensors/spot-5.html 3. http://e-topo.web.auth.gr/index_gr.html?reload (Πανεπιστημιακές παραδόσεις, Τσακίρη- Στρατή, 2010). ΑΠΟΣΤΟΛΕΣ ΙΝΔΙΑΣ 34

- http://www.isro.org/satellites/earthobservationsatellites.aspx - http://www.isro.org/satellites/megha-tropiques.aspx - http://meghatropiques.ipsl.polytechnique.fr/latest/18-october-2011-real-timemegha-tropiques-tra.html - http://www.isro.org/pressrelease/scripts/pressreleasein.aspx?apr28_2011 - http://www.nasaspaceflight.com/2011/10/pslv-launch-megha-tropiques-forindia/ - http://www.ioccg.org/sensors/ocm-2.pdf ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΤΑΙΒΑΝ 2) http://www.astrium-geo.com/en/160-formosat-2 3) http://www.nspo.org.tw/2008e/projects/project2/intro.htm ΑΠΟΣΤΟΛΗ Ν.ΚΟΡΕΑΣ 2. http://www.spot.com/web/sicorp/2378-kompsat-2-images.php 3. http://www.eurockot.com/joomla/index.php? option=com_content&view=article&id=20040664&itemid=80 Οι αναφορές σε αποστολές από το 2005 έως το 2011 προέρχονται από: Τριανταφύλλου Κ. (2012) Αποστολες Δορυφόρων: 2000-2011 Χρονολογία εκτόξευσης ονομασία χώρα αποστολής σκοπιμότητα διακριτική ικανότητα, ΠΤΔΕ, Θεσσαλονίκη 35

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΠΑΛΑΙΟΓΕΩΓΡΑΦΙΑ Η ΦΥΣΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΠΛΑΝΗΤΗ ΓΗ Νίκος Λαμπρινός Επίκουρος Καθηγητής ΠΤΔΕ, ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2008 36

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κόκκινη κλωστή δεμένη στην ανέμη τυλιγμένη δώστης μπάτσο να γυρίσει παραμύθι ν αρχινήσει Όταν αποφασίσει κανείς να γράψει την προσωπική του ιστορία σε ένα κομμάτι χαρτί αντιλαμβάνεται για πρώτη φορά πόσο δύσκολο είναι να αποφασίσει τί θα γράψει και πώς θα παρουσιάσει γεγονότα, σκέψεις, προσδοκίες, όνειρα μιας ολόκληρης ζωής, που όσο περνούσε τόσο φθείρονταν από τον χρόνο και έμεναν μόνο τα πιο δυνατά, τα πιο ανθεκτικά να δείχνουν πώς όλα ξεκίνησαν και πώς έφτασαν μέχρι εκείνη τη στιγμή. Και όμως, τα χρόνια δεν είναι τόσο πολλά, είναι όμως σημαντικά για τον καθένα χωριστά. Γιαυτό ίσως είναι καλύτερα ο καθένας να γράφει την ιστορία του μόνος του. Όταν άρχισε ο πλανήτης μας να γράφει την ιστορία του, οι άνθρωποι δεν υπήρχαν. Το μόνο που υπήρχε ήταν κάτι μικροσκοπικοί οργανισμοί (φύκια και βακτήρια) που σήμερα οι άνθρωποι τα αντιμετωπίζουμε μάλλον υποτιμητικά. Αυτοί οι οργανισμοί άφησαν όμως το ίχνος τους, «έγραψαν» και αυτοί κάτι στο βιβλίο της ιστορίας του πλανήτη. Ας τα πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή ή ας πούμε «Μια φορά κι έναν καιρό» δεδομένου ότι κανείς δεν είναι απόλυτα σίγουρος πότε άρχισε η ιστορία αλλά μόνο εικασίες μπορούν να γίνουν με βάση τις ενδείξεις που υπάρχουν. Αυτές λοιπόν οι ενδείξεις παρουσιάζουν ένα κόσμο πολύ διαφορετικό από αυτόν που βλέπουμε σήμερα. Σήμερα όλα δείχνουν να είναι τακτοποιημένα, να έχουν βρει το δρόμο τους, σε αντίθεση με τις εποχές εκείνες που τα πάντα ήταν ρευστά, αβέβαια και βίαια. Έτσι τουλάχιστον τα έχουμε στο μυαλό μας, προσπαθώντας να καταλάβουμε πώς από το τίποτα προέκυψε ολόκληρο το Σύμπαν, ένα σύνολο δηλαδή από γαλαξίες, ύλη και ενέργεια που αναπτύχθηκε με μία εκπληκτική, για τη δική μας αντίληψη, ταχύτητα και δύναμη. Ώσπου, μέσα από όλα αυτά, κάποια στιγμή άρχισε να παίρνει σχήμα και θέση και ο δικός μας πλανήτης (4.5 δισεκατομμύρια χρόνια πριν ή περίπου τόσα), δίπλα σε ένα συνηθισμένο, λαμπρό αστέρι τον Ήλιο, που άθελά 37